"Цырендондок Хамаевай прозын зохеол соо зэргэсүүлгэнүүдые хэрэглэлгэ"

БУРЯАД РЕСПУБЛИКЫН ЭРДЭМ  hУРАЛСАЛАЙ МИНИСТЕРСТВО

БЭШҮҮРЭЙ АЙМАГАЙ hУРАЛСАЛАЙ УПРАВЛЕНИ

ШЭБЭРТЫН ЮРЭНХЫ hУРАЛСАЛАЙ ДУНДА hУРГУУЛИ

«Ц-Д.Хамаевай прозын зохеолдо

зэргэсуулгэгуудые хэрэглэлгэ»

                                                  Дүүргэгшэ: Баиров Базаргуро,  Шэбэртын дунда

                                                                      hургуулиин  11-дэхи  классай hурагша                                                                

                                                  Хүтэлбэрилэгшэ: Мункуева Соелма  Бальжинимаевна,

                                                                   Шэбэртын дунда hургуулиин буряад хэлэнэй багша

                                                                    2016

Гаршаг

Оролто

1. Зэргэсүүлгэ уран зохеолой түхэл шэнжэ байгуулгын уран аргануудай нэгэн

1. Уран зохеолой түхэл шэнжэ байгуулга
2. Зэргэсүүлгэнүүдэй үүргэ болон илгаа

1. Ц.Х.Хамаевай прозын зэргэсүүлгэнүүд

1. Ц-Д.Хамаевай зохеолой уран арганууд
2. Ц-Д.Хамаевай зэргэсүүлгэнүүд

Тобшолол

Хэрэглэгдэhэн литература

Оролто

Тус ажал дотор зэргэсүүлгэ уран зохеол шэнжэлэлгын талаhаа үзэгдэhэн байна. Уран зохеолой текстдэ хэрэглэгдэhэн зэргэсүүлгэнүүдэй шүүмжэлэлгэ Ц-Д.Хамаевай прозын зохеолоор үнгэргэгдөө.

Уран зохеол болбол хүн зоной бодото байдал ойлгожо, болбосоруулжа абалгын тусхай аргануудай нэгэн гэжэ тоологдодог. Тиимэhээ уран зохеолшод уншагшадайнгаа мэдэрэл hэргээхэ зорилготойгоор зохеолнууд соогоо элдэб уран аргануудые хэрэглэдэг гээшэ. Тэдэнэй тоодо  зэргэсүүлгэ уран зохеол соо онсо  hуури эзэлhэн байдаг. Хүнэй нюур шарай, абари зан, үйлэ хэрэг ондоо юумэнтэй зэргэсүүлэгдэжэ, улам тодорхой боложо, авторай хараа бодол элирүүлэгдэжэ, оршон байдалда ямараар ханданаб гэжэ тобойн гаража ерэдэг.

Буряад уран зохеолой алтан жасада ороhон мэдээжэ уран зохеолшодой зохеохы зам, уран зохеолнуудайнь шүүмжэлэл бүтээhэн эрдэмтэдэй олон ажалнууд бии. Зүгөөр буряад прозын хүгжэлтэдэ горитойхон хубитаяа оруулhан Ц-Д.Хамаевай  зохеолнуудые шүүлбэрилhэн ажалнууд мүнөөдэр хомор гэхэдэ алдуу болохогүй. Тиимэhээ тус шэнжэлэлгын ажал Ц-Д.Хамаевай уран зохеол шүүмжэлэлгын хэрэгтэ тусхай нэмэлтэ болохо гэжэ hанагдана. Уран зохеолой зэргэсүүлгэнүүдые үзэлгын талаар Ц-Д.Хамаевай «Бугын эбэр» гэhэн туужа энэ ажалай үндэhэн hуури боложо үгэбэ.

Ажалай гол зорилго: Ц-Д.Хамаевай прозын зохеолдо үндэhэлэн, уран зохеолой текст дотор хэрэглэгдэдэг зэргэсүүлгэнүүдэй онсо шэнжэнүүдые элирүүлхэ. Энэ зорилго бэелүүлхын тула иимэ тодорхой зорилгонууд табигдаба: уран зохеолой зэргэсүүлгэнүүдэй гол тодорхойлолго үзэхэ; Ц-Д.Хамаевай зохеолой зэргэсүүлгэнүүдэй онсо шэнжэ элирүүлхэ.

Шэнжэлэлгын гол арганууд: үргэлжэ шэлэн абалгын аргаар (методом сплошной выборки) повестиин текстhээ зэргэсүүлгэнүүд абтажа, тодорхойлон-шүүлбэрилгын (описательно-аналитический) арга гол түлэб энэ ажалда хэрэглэгдэhэн байна.

Энэ ажалаймнай онсо илгаань юуб гэхэдэ (новизна работы), Ц-Д.Х.Хамаевай «Бугын эбэр» гэhэн туужа зэргэсүүлгэнүүдые хэрэглэлгын талаhаа түрүүшынхеэ үзэгдэбэ.

Бодото хэрэг дээрэ бэелүүлхэ удха шанар (практическая значимость): тус ажалай гол дүнгүүд Ц-Д.Хамаевай зохеохы зам шэнжэлэлэн үзэлгэдэ хэрэглэжэ болоно, гэбэшье энэ ажалай материалнууд ХХ зуун жэлэй буряад уран зохеол үзэлгэдэ жэшээ болгон, хараадаа абажа болоно.

1. Зэргэсүүлгэ уран зохеолой түхэл шэнжэ байгуулгын уран аргануудай нэгэн

1. Уран зохеолой түхэл шэнжэ байгуулга

Бодото юумые hанаанhаа абаhан юумэнтэй холбоhон уран гүнзэгы удхатай уран зохеолшын hанаа бодол уран зохеолой текстын онсо шэнжэниинь болоно гээшэ. Зохеол соохи бүтээгдэhэн дүрсэнүүд (образ) авторай хараа бодол, сэгнэлтэ, ухаа мэдэрэлынь харуулhан байдаг.

Зохеолой дүрсэ тодорхой болгохын тула автор хэрэгтэй үгэнүүдые илгажа, хоорондонь холбожо, зохеолоо бүтээнэ гээшэ. Зохеол соо тодо үйлэ хэрэгүүд, үзэгдэлнүүд харуулагдажа, өөрын сэдьхэл hанаатай, өөрын абари зантай, ажабайдалтай тусхай хүн зонууд зураглагдажа, зохеолой зүрилдөөтэ асуудал табигдадаг.  Геройнуудайнгаа дүрсэ бүтээхын тула автор  уран hайханай элдэб аргануудые хэрэглэжэ, зохеолнуудайнгаа удха тодо, геройнуудайнгаа хэлэ ульгам, уран болгодог.

Нэгэ юумэ гү, али үзэгдэл шэлжэhэн удхатайгаар ондоо үгөөр хэрэглэдэг аргануудай тоодо метафора, олицетворени, метоними, перифраз болон энэ ажалаймнай зүйл (предмет) – зэргэсүүлгэ ородог.

2. Зэргэсүүлгэнүүдэй үүргэ болон илгаа

Хоер юумэн гү, али үзэгдэл сасуулагдан зураглагдадаг уран hайханай аргые зргэсүүлгэ гэнэбди. Зэргэсүүлэгдэн табигдаhан юумэнүүд тон адли бэшэ, бэе бэедээ нэгэ юумээрээ тааруу байдаг гээшэ, тиихэдээ тааруу хубинь сасуулагдаhан юумэн ондоогоор, шэнээр тодорхойлогдоhон байдаг. [Мороховский].

Уран hайханай аргануудай гуримда зэргэсүүлгэнүүд ямар hуури эзэлдэг гээшэб гэжэ хаража үзэе.

Элдэб ушарhаа боложо хүнүүдэй хэлэлгэдэ нэгэ хүн элдэб үгэнүүдээр зэргэсүүлэгдэhэн байдаг, жэшээнь, нарай, эжын хүбүүн, хонин, гахай, баабгай г.м. Эндэ нэгэ юумэнэй удха шанар ондоо юумэнhээ абтажа, тодорхойлогдоhон байна. Өөдэгүй, юумэ хэжэ hураагүй, эрхэ хүниие нарай болгооно, дан номгон, урагшагүй хүниие хонинтой сасуулна г.м.

Зэргэсүүлгэ гурбан хубиhаа бүридэнэ: зэргэсүүлгын субъект (юун зэргэсүүлэгдэнэб), зэргэсүүлгын объект (юунтэй зэргэсүүлэгдэнэб) болон зэргэсүүлгын тэмдэг (зэргэсүүлэгдэhэн юумэнүүдэй адли талань) [Кузнец]. Эндэ үгтэhэн ойлгосонуудые хэрэглэжэ, нэгэ жэшээ хараябди. «Эсэгынгээ үгэhөө гарадаггүй, hургамал нохойдол ябуулhан тээшэнь ябадаг хүбүүниинь үгыень дууламгай, хазагад гэхэ ханигүйхэн бэлэй». Эндэ субъект - хүбүүн, объект – нохой, зэргэсүүлгын тэмдэг талань эсэгын шанга hургаали болоно гээшэ аабза.

Зэргэсүүлгэнүүдэй хубинууд удхаара болон синтаксическа байгуулгаараа бэе бэеhээ илгаатай боложо, иимэ түхэлнүүдээр хубаарна [Мороховский]:

1) Алибаа юумэнэй гадаада шанар шэнжэ харуулhан зэргэсүүлгэнүүд: «Хэрэлсы руугаа буухадань, хүлынь тушаатай юумэдэл, урагшаа татасагүй болонхой, зүрхэниинь мэгдүүгээр hабаад абаба»; «Хүсэд унтаагүй Дэршэгэй шарай эсэнги hулигар, гутажа эхилhэн үгэрсэдэл наршагар уршынги, улаан нюдэтэй юумэн гэшхэлнэ» г.м.

2) Алибаа юумэнэй гү, али хүнэй дотоодо сэдьхэлэй байдал зэргэсүүлэлгэ. Жэшээ: «Досооншье, тойрожо байhан орон дэлхэйшье хооhон, хогоосон мэтэ»; «Солиин досоо жэгтэй аягүй, дулаан бэедээ хүйтэн hабараар хүргүүлhэндэл, жэхыд гэбэ» г.м.

3) үйлэ хэрэгэй дүрсэ тодорхойлhон зэргэсүүлгэнүүд. Жэшээ: «Амаа үдөөд, арила саашаа гэhэндэл харюусаба гэжэ Найкан ойлгоhон байба»; «Иигэжэл хүндэрхэ hэн хүлеэhэн Соли дуулаашагүй мэтэ аяга табагаа угааhаар байба»; «Талха hолоомон тухай дууоахадаа, Морхо шахагдаhан гунжанайнгаа шүүhэтэй тарган мяха амтархан хүхөөд абаhандал Дэршэгэй урда нялуу урьяна» г.м.

 4) Байдал болон ушар тодорхойлhон зэргэсүүлгэнүүд: «Ерэhэнhээ хойшо адаглахадань, Дэршэгтэнэй гэр соо хүнды хүйтэн, эбтэй эетэй бүлын ульhанай үнэршьегүй мэтэ»; «Бодо гэхэдэнь бодожо, hуу гэхэдэнь hуужа ябаhантай адли гансахан нюдэнэйнь харасаар байхые оролдоо»; «Хүбэн хүнгэхэн манаар хушагдаhан бодолдо эзэлэгдэхэдэл гэжэ, хайшаашьеб ябуултаха, зайха дураниинь хүрэшэбэ» г.м.

Яряанай аман хэлэлгэдэ хэрэглэгдэдэг зэргэсүүлгэнүүд болон уран зохеолшодой хэрэглэдэг олон зэргэсүүлгэнүүд аман хэлэлгэдэ үргэнөөр нэбтэрүүлэгдэжэ, тогтомол холбоо үгэнүүд (фразеологизмууд) болошодог. Жэшээнь, hургамал нохойдол ябаха, харбаhан годли мэтэ үгы болошоо hэн, хасар альгадамаар хүйтэ даажа, дулаан бэедээ хүйтэн hабараар хүргүүлhэндэл жэхыд гэбэ г.м. Буряад хэлэндэмнай хүнэй гү, али амитанай абари зан, үйлэ хэрэг тааруулжа хэрэглэhэн фразеологизмууд олон ааб даа. Жэшээнь: гүльмэдэ ороhон загаhандал, тэрэ энэ байдалhаа мултаржа шададаггүй байгаа; энэ талаар шоно болонхой ааб даа; хадьхын тэhэрдэгтэл тэhэржэ, сэхэ мүрөөр хэрэлдээд hалаха; хонинтой уулзаhан шонодол тэсэн ядажа байна г.м.

II. Ц.Х.Хамаевай прозын зэргэсүүлгэнүүд

2.1. Ц-Д.Х.Хамаевай уран хурса хэлэн

Цырен-Дондог Хамаев буряад уран зохеолдо ехэхэн хубитаяа оруулhан онсо өөрын хараа бодолтой, өөрын нюур шарайтай зохеолшо болоно [3].

Уран зохеолшо бүхэн өөрын хэлэтэй, бэшэхэ түхэл маягтай байдаг гээшэ.

Хоца Намсараев, Цэрэн Галанов, Жамсо Тумунов, Чимит Цыдендамбаев, Гунга Чимитов, Даширабдан Батожабай, Барадий Мунгонов болон бусадай зохеолнуудайнь хэлэн олондо мэдээжэ болонхой ха юм даа. Жэшээлхэдэ, Хоца Намсараевай хэлэн баян, ехэнхидээ тодорхойлhон обородуудтай дэлгэрэнгы сложно мэдүүлэлнүүдээр бэшэгдэhэн байдаг. Чимит Цыдендамбаевай юрын тоб гэмэ үгэнүүд мэдэгдээтэй. Барадий Мунгоновай публицис, философско аянгатай мүрнүүд зохеол бүхэн соонь дайралдадаг.

Ц-Д.Хамаевай хэлэн өөрын онсо маягтай: юрын бодото байдал зураглахадаа, уран hайхан үгэнүүдые хэрэглэжэ шадана, үгэ бүхэндөө нягта нарин. Буряад хэлэнэй дээжэ болохо аман зохеолhоо абтаhан оньhон үгэнүүдые, тогтомол холбоо үгэнүүдые тааруулаад, гүнзэгы удхатайгаар хэрэглэдэг байна. Жэшээнь: «Тохир хурган аман тээшээ гэдэгтэл, өөрынгөө зөөридэ гамша нарин, юрэдөө, урданай саг hаань, баян бардам гэдэгынь бэеэрээ байха hэн»; «Гэнтэ баяжаhан – гэдэргэ гэдэгтэл, үхөө hаа, зөөриеэ шоройгоор булуулха болобо гээшэл даа»; «Бүдүүниие бүхылгэдэг, нариниие найгуулдаг юртэмсэ залуу наhанай зохирхогүй ябалые заhажа абадаг ха юм»; «Уhан дээрэ үрмэ тогтоомо хэлэтэй хүбүүн ажалдаашье шударгы болобо»; «Хорые хороорнь хобхолхо гэдэг зүб байха…»; «Зоболон үзөөгүй хүн жаргал олодоггүй, нам шэнги түгэншэлhэн hаа…» г.м.

Буряад яряанай үгэнүүдые, ородhоо абатаhан үгэнүүдые зохеол соогоо шадамараар оруулжа, герой бүхэнэйнгөө хэлэ өөрын онсо шэнжэтэй болгооно: «Юун гэhэн яяр яндан харгы гээшэб! Пооторхоhоом юумэн үлэнгүй, hалаба hандарба ха»; «Минии нара игаажа, ангайжа, үдэр эльгээжэ байха аргамгүй. Мэдэхээ hанаа hаатнай «саг-алтан» гэжэ американецүүд хэлсэдэг»; «Дурак!-гэжэ ородоор бэеэ харааба-таби хүрэтэрөө одоол ухаа орохогүй, еhотой дурак байнаш даа…» г.м.

Геройн образ бүтээхэ зорилготойгоор автор байгаалиин зураглал нягта зүб хэрэглэнэ. Дэршэгэй хэрзэгы хатуу зан, суглуулха зөөриhөө ондоо юумэ мэдэхэеэ болиhон, абаха эдихын хойноhоо уланхадажа орошоогүйхэн байдагынь автор иигэжэ харуулна: «Үүрэй сайлганаар эхилдэг үнгэтэ байгаалиин үзэсхэлэн hайхан шэрэ зураг, арюун агаар, тодолбол, юуншье тэрэниие hонирхуулнагүй. Нюдэнэйнь урда … адар амбан арбан хоер hалаата харагдана»; «Хүдэлхэшье hэбшээнэй үгыдэ урижа hэхээд, дэлгээн татажархиhан нооhондол сагаан үүлэн сэлмэг тэнгэриин тооно өөдэ буляалдана. Хизааргүй хүжэтэhэн хүбшэ дууранги, хэшэгтэ намараа угтажа, үнгэ зүhэеэ хубилгажа, шара улаан алтарма шэрэ будаг дэлгэнэ. Хүхэ борохон үнгэтэй шубуухад хажуудахи модоной мүшэр дээрэ hуухадажа, зайлагты, ябагты гэhэншэг тэсэбэригүйгөөр согсогошолдоно. hэрюухэн шиигтэй холисолдоhон хатажа үрдеэгүй сэсэг набшын хангал горхон тээhээ урдан ерэнэ. Дэршэгэй сэдьхэл тэгшэ бэшэ. Халаг, урда үдэшэлэнгынь ерээ hаа…».

Буряадай урданай еhо гуримаар басаган үхибүүн хадамда гаратараа, эсэгынгээ үгэhөө гараха еhогүй, тиигээд хадамда ошожо, наhан соогоо нүхэрөө хүндэлжэ ябаха уялгатай hэн […]. Ц-Д.Хамаев тус гурим заншал ямаршье сагта хуушаараа хүсэтэй байhыень иигэжэ тэмдэглэнэ: «Эхэнэр хүн лэ хадаа – эхэнэр, Дэршэгэй үгөөр боложо, ондоо юумэн тэрээндэ үлөөгүй, үбгэнэйнгөө хэлэhэнээ газаа тээ гэшхэнгүй ябадаг болошоо hэн»; «Үнэхөөрөөшье даа, үглөөнhөө үдэшэ болотор амарха hуухаяа мэдэнгүй, али бүхы юумэнэй түлөө носолдожо, нюрганайнгаа бүхытэр, хабhанайнгаа хабтайтар хүдэлхэ. Магад ажал хүдэлмэриин охин соо hамааржа, үдэрэй ошоhые мэдэдэггүй байжаш болоо» г.м.

Дэлгэрэнгы ушарлагша, элирхэйлэгшэ, нэмэлтэнүүдэй үүргэ дүүргэдэг деепричастна обородууд элбэгээр оруулагдана: «Хамагаа хубаалдан хөөрэлдэжэ, шадаhан ядаhан сагтаа туhалалсажа, харалсажа ябаhан хэн байна гээшэб?», «Тэрэ орондоо хүрэтэрөө хүйтэн хүлhэ адхан, зүрхэнэйнгөө түшэгэнэхэдэ, бэеэ даажа ядаhандал доошоо hалд hуушаба», «үхэhэн хүндэл амаа ангайгаад хурхирhан Дэршэгые харана hэн» г.м.  Паарна үгэнүүд ехэ олоор дайралдана: худа ураг болохо, алта мүнгэ түгэншэлжэ, шуhа мяхандань шэнгэжэ, мүр ула алдахуулhан, шадал тэнхээнь хороогдожо эхилээ, гал дүжэгэнэжэ, хүүен дүүен нособо, обогор тобогор мяхыень ябталба, дутаг ядаг хэдэн үгэ хөөрэлдөөд, хабhа жэбhыень хухалжа болохо байгаа, хүлhэ hалhан нүхэрөө хараад г.м.

Ц-Д.Хамаевай хэрэглэhэн уран аргануудай хүсөөр герой бүхэнэй шэнжэ шанар, абари зангые ойлгоод абахаар. Жэнхэни буряад хэлэн дээрэ бэшэгдэhэн зохеол уншажа hуухада, урматай байдаг ааб даа. Хамаевай зохеолнуудай хэлэ үргэнөөр, гүнзэгыгөөр  шэнжэлхэ ажалнууд үшөөл үсөөн байhаар. Хэлэн – уран зохеолшын эгээл шухала зэбсэг болоно. Уран зохеолой хэлэ шудалха гээшэмнай литература шэнжэлэлгын эгээл хүшэр хүндэ хуби гээшэ гэжэ Г.Дашабылов тэмдэглэhэн байна […].

Энээнhээ уламжалан, Ц-Д.Хамаевай зохеолой хэлэнэй баялигай гол эшэ үндэhэнэй нэгэн болохо зэргэсүүлгэнүүдые хаража үзэхэ гэhэн зорилготойгоор тус ажалаа ябуулhан байнабди. Зэргэсүүлгэнүүдые шэнжэлэлгэ «Бугын эбэр» гэhэн повестеор үнгэргэгдэбэ.

Ц-Д.Х. Хамаевай зэргэсүүлгэнүүд

«Бугын эбэр» гэhэн туужа соогоо Ц-Д.Хамаев геройнуудайнгаа образ байгуулха, тэдэнэйнгээ абари зан, hанаа бодолынь үнэншэмэ тодоор, хурсаар харуулха зорилготойгоор оло дахин зэргэсүүлгэнүүдые хэрэглэhэн байна.

Тус шэнжэлэлгын ажалай гол зорилгоhоо дулдыдажа, үргэлжэ шэлэн абалгын аргаар (методом сплошной выборки) повестиин текстhээ зэргэсүүлгэнүүд абтажа, тодорхойлон-шүүлбэрилгын (описательно-аналитический) арга гол түлэб энэ ажалда хэрэглэгдэhэн байна. Тиихэдэ шэнжэлэлгын ажалай багтасаhаа (объемhоо) боложо, уран зохеол соо хэрэглэгдэhэн бүхы зэргэсүүлгэнүүдэй хабсаргалта-таблица хэгдэhэн байна. Ямар удха шанартайгаар зэргэсүүлгэнүүд повестиин хэлэндэ хэрэглэгдэнэ гээшэб гэжэ ажалайнгаа тус бүлэгтэ хараха хүсэлэнтэйбди.

«Бугын эбэр» гэhэн повесть доторхи зэргэсүүлгэнүүдые хоер бүлэгтэ хубаажа болоно:

1. Ниитэ хэрэглэгдэдэг (общеупотребительные) зэргэсүүлгэнүүд. Иимэ зэргэсүүлгэнүүд яряанай аман хэлэлгэдэ, уран зохеолнууд дотор элбэгээр оршоhон байдаг. Ц-Д.Хамаевайшье повестьдо нэгэ бэшэ дайралдана.

Жэшээ: «Тэрэ ходо үнэгэн шэнги мэхэтэйхэн хүн hэн». Эндэ Дэршэгэй үүри Морхо тухай хэлэгдэнэ. Хүнэй мэхэтэй абари зан үнэгэнтэй сасуулагдадагынь олондо мэдээжэ ааб даа. Хамаевшье тиимэ удхатайгаар хэрэглэhэн байна.  «Дэршэг бодоhоноо хэлэжэ абаагүйдөө, hулhаади үлэhэн хаарташандал хара буужа, хойноhоонь хаража үлэбэ». Эндэ hулhаади үлэhэн хаарташандал гэhэн зэргэсүүлгэ яряанай хэлэлгэhээ абтаhаниинь ойлгогдоно. «Дэршэгэй юлынги улаан нюдэн бухынхидал хүлзэшэhэн, хобхо hүрэжэ, харлашаhан шарай, шара шубуунай хоншоортол үзүүртээ нахид гэhэн хамарайнь зэрлиг hарналзаан эли харагдахадал болобо». Эндэ геройн портрет бухын улаан нюдэнтэй, шара шубуунай хоншоорто адли хамартай гэжэ зураглагдаhан байна. Иимэрхүү зэргэсүүлгэнүүд ондоо зохеолнууд соо дайралдадаг. «Нүхэрэйнгөө hүүдэрынь болоhон Соли жэм зүргэхэнөө мэдэдэг шандагахан мэтэ хойноhоонь hалирдаг болонхой». Эндэ Солиин абяагүй номгон, хүнэй үгэдэ ороhон, айhан хашарhан зангынь шандагантай зэргэсүүлэгдэнэ. Шандагантай зэргэсүүлгэ баhал олониитын гэжэ тэмдэглэнэбди. Удаахи жэшээнүүднай ажалаймнай хабсаргалтада оронхой. Аман хэлэлгэдэ бии боложо, зохеол дотор үргэнөөр нэбтэрүүлэгдэhэн зэргэсүүлгэнүүд мүнөөшье болотор хэрэглэгдэhэн зандаа.

2) Авторай зэргэсүүлгэнүүд. Авторай зохеоhон дэлгэрэнгы  зэргэсүүлгэ эгээл шанар ехэтэй зураглан-харуулгын уран арганууд гэжэ тоологдодог байна […]. Бусад уран зохеолшодой хэлэндэ дайралдажа болобошье, энэ бүлэгтэ үгтэhэн зэргэсүүлгэнүүд Ц-Д.Хамаевай өөрын зохеоhон онсо уран арга болоно гэжэ тэмдэглэлтэй. Зэргэсүүлгэнүүд зохеолой сюжедтэй нягта холбоотойень хараадаа абан, хэдэн жэшээ болгон, текстhээ хэhэгүүдые харуулая. Повестиин эхиндэ уншагшад Дэлгэртэй танилсахадаа, хэрзэгы муухай зантайень ойлгоно. Автор элдэб зэргэсүүлгэнүүдые хэрэглэжэ, геройнгоо абари зан зураглаhан байна: «үлүү үгэ бултайлгалга – могойн ама руу хулганаанай өөрөө ерэжэ ороhонтой адли гэжэ Дэршэгынь зэмэрхэдэг, алан түлэн алдадаг hэн»; «шуhаяа таташаhан Дэршэг сухалдаад, хэлэеэ нохойгоо дуудаhандал шомшорбо»; «hиимэгэр манан соо байhандал ухааниинь бүрүүлшэг болоод, пүлхыжэ улайшаhан Дэршэг агаар дутаhандал хамараа hарналзуулба» г.м. hанаhанаа абажа hураhан, ажабайдалаа лаб байса түбхинүүлhэн, мүнгэ зөөритэй болоhон, ута гартай, олон танил талатай, город зөөхэ hуурияа бэлдээтэй Дэршэгэй ажабайдал залуу ветеринарай бии болохоhоо хубилжа эхилнэ: «Бүглэршэhэн Дэршэг дороhоо hүгнэ сохюулhан тонтогоондол үндэгэд гээд, өөрыгөө дайруулhандал аягүйрхөөдхибэ»; «орьелон ерэhэн гомдол муулараа гаргаха хүнэй үгыдэ газар дэбhэhэйб гэхээр болобо». Хүндөөр үбшэлжэ, больницада орохо баатай болоhон Дэршэг зөөридөө ехэл hанаата болоно: «мүнгэеэ харамсажа, татагашахань түргэдэжэ, баниин халуун ууралда сохюулhандал хүлhэн гоожожо, нюргаарнь гэжэгэнэхэдэл болоод, бэень аягүйгөөр унтараадхихадал гэнэ». Зүгөөр бадагантаад байhанаа мэдэрхэдээ, Дэршэг анха түрүүшээр ябаhан ябадалаа, ажабайдалаа hанаандаа оруулжа, шүүмжэлжэ эхилнэ: «Солидо дүлэтэ дураар дурлаhан хаhань хирэ тооhогүй, түрүүшын саhан шэнги сэмсэгэр арюунаар үзэгдэбэ»; «Дэршэгэй нюдэн уйтайгаар, ямаршьеб юумэндэ ехэтэ харамсаhан шэнжэтэйгээр Солиин урдаhаа хаража байгаа hэн». Ц-Д.Хамаев геройнгоо образой хүгжэлтэ харуулхадаа, шадамараар зэргэсүүлгэнүүдые хэрэглэhэн байна гээшэ.

Зохеолой зүрилдөөтэ ушарнууд баhал зэргэсүүлгэнүүдээр гаргагдаhан байна: «Радна-Базар гэхэдэнь, үсэгэлдэр хэнтэй адлишааhаниинь сүм hанагдажа, гэдэргээ шарбаса альгадуулhандал, нюдэеэ ехэ болгон, хүхэ сагаан болошоhон Соли орохо газаргүйдэл байрадаа эрьелдэбэ».  

Дээрэ үгтэhэн жэшээнүүд болон тус ажалай дүн боложо үгэhэн хабсаргалта хараадаа абахада, зэргэсүүлгэнүүд Ц-Д.Хамаевай шухала удхатай уран арга байhаниинь мэдэгдэнэ бшуу.

Тобшолол

Буряадай бэлигтэй уран зохеолшодой нэгэн Цырен-Дондок Хамаевай «Бугын эбэр» гэhэн туужа соохи зэргжсүүлгэнүүдэй онсо шэнжэнүүдые элирүүлэн шэнжэлжэ үзөөд байхадаа, иимэ гол дүнгүүдые гаргахаар байна:

1. Зохеолой болон геройнуудайнгаа дүрсэ бүтээхын тула автор  уран hайханай элдэб аргануудые хэрэглэжэ, зохеолнуудайнгаа удха тодо, геройнуудайнгаа хэлэ ульгам, уран болгодог;

2.  Хоер юумэн гү, али үзэгдэл сасуулагдан зураглагдадаг уран hайханай аргые зргэсүүлгэ гэнэбди. Зэргэсүүлэгдэн табигдаhан юумэнүүд тон адли бэшэ, бэе бэедээ нэгэ юумээрээ тааруу байдаг гээшэ, тиихэдээ тааруу хубинь сасуулагдаhан юумэн ондоогоор, шэнээр тодорхойлогдоhон байдаг;

3. Зэргэсүүлгэ гурбан хубиhаа бүридэнэ: зэргэсүүлгын субъект (юун зэргэсүүлэгдэнэб), зэргэсүүлгын объект (юунтэй зэргэсүүлэгдэнэб) болон зэргэсүүлгын тэмдэг (зэргэсүүлэгдэhэн юумэнүүдэй адли талань);

4. Зэргэсүүлгэнүүдэй хубинууд удхаара болон синтаксическа байгуулгаараа бэе бэеhээ илгаатай боложо, иимэ түхэлнүүдээр хубаарна: 1) алибаа юумэнэй гадаада шанар шэнжэ харуулhан зэргэсүүлгэнүүд; 2) алибаа юумэнэй гү, али хүнэй дотоодо сэдьхэлэй байдал зэргэсүүлэлгэ; 3) үйлэ хэрэгэй дүрсэ тодорхойлhон зэргэсүүлгэнүүд; 4) байдал болон ушар тодорхойлhон зэргэсүүлгэнүүд.

5. Ц-Д.Хамаевай хэлэн өөрын онсо маягтай: юрын бодото байдал зураглахадаа, уран hайхан үгэнүүдые хэрэглэжэ шадана, үгэ бүхэндөө нягта нарин.

6. «Бугын эбэр» гэhэн туужа соогоо Ц-Д.Хамаев геройнуудайнгаа образ байгуулха, тэдэнэйнгээ абари зан, hанаа бодолынь үнэншэмэ тодоор, хурсаар харуулха зорилготойгоор оло дахин зэргэсүүлгэнүүдые хэрэглэhэн байна. «Бугын эбэр» гэhэн повесть доторхи зэргэсүүлгэнүүдые хоер бүлэгтэ хубаажа болоно: ниитэ хэрэглэгдэдэг (общеупотребительные) болон авторай зохеоhон зэргэсүүлгэнүүд.

7. Авторай зэргэсүүлгэнүүд повесть дотор элбэгээр хэрэглэгдэнхэй гэжэ тодорхойлогдобо. Энээн дээрэhээ харахада, зэргэсүүлгэнүүд Ц-Д.Хамаевай шухала удхатай уран арга байhаниинь мэдэгдэнэ.

8. Тус ажалай гол дүнгүүд Ц-Д.Хамаевай зохеохы зам шэнжэлэлэн үзэлгэдэ хэрэглэжэ болоно, гэбэшье энэ ажалай материалнууд ХХ зуун жэлэй буряад уран зохеол үзэлгэдэ жэшээ болгон, хараадаа абажа болоно.

Хэрэглэгдэhэн литература:

1. Бабуева В.Д. Материальная и духовная культура бурят. – Улан-Удэ, 2002
2. Балданов С.Ж. Народнопоэтические истоки национальной литературы Сибири. – Улан-Удэ, 1995
3. Гармаева С.И. Типология художественных традиций в прозе Бурятии ХХ века. – Улан – Удэ, 1997
4. Дашабылов Г.Ц., Очиров И.Р-Д. Түрэл дайдаяа магтан түүрээгшэд. - Улаан-Үдэ, 1996
5. Дондогой Ц-Д.Д. Дуулаhан зандаа мордоол даа.  //Буряад үнэн, 1997, мартын 20
6. Дугарнимаев Ц-А.Н. Буряад уран зохеолой түүхын баримтанууд. – Улаан-үдэ, 1986
7. Ешиева А.Б. Автореферат. Национальная картина мира в поэзии Ц-Д.Хамаева.
8. Жигжитов Б-М. Уяхан сэдьхэлтэй унаган нүхэр hэн даа. // Буряад үнэн, 2007, апрелиин 12.
9. История бурятской литературы. Т. 3. Современная бурятская литература. – Улан-Удэ, 1997
10. Одоева О.В. Национальная картина мира в прозе Сибири. // Россия – Азия: проблемы интерпретации текстов русской и восточной культур. Материалы межд.науч.конф. (1 – 5 июля 2002 г.) – Улан-Удэ, 2002.
11. Уран үгын дали жэгүүр. //Байгал, 2013 №3
12. Хамаев Ц-Д.Х. Бэлшэр. - Улаан-Үдэ, 1988
13. Цыдендамбаев Ц.Б. б.б. Ород-буряад хэлэнэй тобшо словарь. – М, 1962