Д.А.Улзытуевай шүлэглэмэл зохеолой фразеологизмууд («Хүүхын дуунай үе» гэhэн шүлэгүүдэй суглуулбари)

БУРЯАД РЕСПУБЛИКЫН ЭРДЭМ  hУРАЛСАЛАЙ МИНИСТЕРСТВО

БЭШҮҮРЭЙ АЙМАГАЙ hУРАЛСАЛАЙ УПРАВЛЕНИ

ШЭБЭРТЫН ЮРЭНХЫ hУРАЛСАЛАЙ ДУНДА hУРГУУЛИ

Д.А.Улзытуевай шүлэглэмэл зохеолой фразеологизмууд

(«Хүүхын дуунай үе» гэhэн шүлэгүүдэй суглуулбари)

                                                  Дүүргэгшэ: Батуев Солбон,  Шэбэртын дунда

                                                                      hургуулиин  9-дэхи  классай hурагша                                                                

                                                  Хүтэлбэрилэгшэ: Мункуева Соелма  Бальжинимаевна,

                                                                   Шэбэртын дунда hургуулиин буряад хэлэнэй багша

                                                                    2012

Байгуулга

Оршол         ……………………………………………………………………………..3

1. Д.А.Улзытуевай поэзиин хэлэн  ……………………………………………………5

2. Фразеологизм гэжэ юуб?       ………………………………………………………..6

3. Д.А.Улзытуевай «Хүүхын дуунай үе» гэhэн шүлэгүүдэй суглуулбарида ороhон  фразеологизмууд            …………………………………………………………….. ………..7

Тобшолол                       …………………………………………………………………..10

Хэрэглэгдэhэн литература                         …..…………………………………………….11

Хабсаргалта (зохеолhоо абтаhан жэшээтэ фразеологизмуудые бүридхэhэн таблица)

Оролто

Фразеологизмууд  аман болон бэшэмэл хэлэлгэ hэргээхэ, шэмэглэхэ талаар ехэ үүргэтэй байдаг, тиимэhээ фразеологизмуудые олон талаhаа, гүнзэгыгөөр үзэхэ, шэнжэлхэ шухала. hүүлэй жэлнүүдтэ республикын олон hургуулинуудта буряад хэлэн шудалагдадаг болонхой гэжэ мэдээжэ. Харин буряад хэлэ хүсэдөөр мэдэхын тула hурагшадта фразеологическа материал мэдэхэ хэрэгтэй бшуу. Фразеологи ямаршье хэлэнэй эгээ ехэ баялигынь болоно гэхэдэ алдуу болохогүй. Фразеологи дотор арадай түүхэ, арадай ажабадалай дүршэл, ухаан сэдьхэлэйнь баялиг харагдадаг. Хүгжэдэг, хубилдаг гуримтай хэлэ шэнжэлхэдэ, фразеологи эшэ үндэhэн боложо үгэдэг. Тиимэhээ түрэл арадайнгаа гү, али ондоо арадай түүхэ болон соел культураар hонирхобол, фразеологи  шэнжэлэн үзэлгэ хараадаа абаха зэргэтэй.

Манай юрын хэлэлгэ хадаа буряад хэлэндэ байhан бүхы фразеологизмуудые оруулнагүй, энээнhээ хэлэлгымнай шанар шэнжэ дулдыдана гээшэ. Гэбэшье  хэлэнэй уран аргануудые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэхэ шухала, юундэб гэхэдэ  тэдэниие буруугаар гү, али таагүйгөөр хэрэглэбэл, хэлэлгэмнай шанарайнгаа талаhаа муудажа, буруу, мохоо   болохо ушартай. Буряад фразеологизмууд тухай темэ шэнжэлжэ үзэхэ гэhэн зорилго гурбан жэлэй хугасаа соо бэелүүлэгдэжэ байнхай гэжэ тэмдэглэлтэй. 2010-2011 онуудта буряад прозодо ороhон фразеологизмууд үзэгдөө hэн, мүнөө дээрээ фразеологизмуудые поэзиин хэлэндэ хаража үзэhэн байнабди.

Буряад уран зохеолшод зохеолнууд дотороо фразеологизмуудые ехэ элбэгээр хэрэглэжэ, мүнөө ургажа ябаа үетэндэ түрэл хэлэмнай  баян, хурса, тодо гэжэ батална бшуу.  

Д.А.Улзытуев буряад поэзидэ ехэхэн хубитаяа оруулhан онсо өөрын хараа бодолтой, шүлэгүүдэйнь хэлэн онсо маягтай. Д.Улзытуев юуншье тухай хэлэхэдээ, дуулахадаа, буряад хэлэнэйнгээ уян нугархай үгэнүүдые оложо шададагынь онсо тэмдэглэхээр. Оньhон үгэнүүд, эпитет, метафора, зэргэсүүлгэ, дабталганууд, хандалганууд олохоноор ушарна. Тэдэнэй тоодо фразеологизмууд  Д.А.Улзытуевай  зохеолой хэлэ уран гоеор шэмэглэнэ. Фразеологизм шэнжэлэлгэ поэдэй «Хүхын дуунай үе» гэhэн шүлэгүүдэй суглуулбаряар үнгэргэгдэбэ.

Шэнжэлэлгын ажалай зорилго – Д.А.Улзытуевай шүлэгүүд дотор фразеологизмуудые хэрэглэлгэ шэнжэлхэ. Тус зорилгоео бэелүүлхын тула тусхай бага  зорилгонууд табигдаба:

• фразеологизмуудта тобшохон тодорхойлолго үгэхэ;
• фразеологизмуудые лексическэ удхын талаhаа шэнжэлхэ;
• бүтээгдэhэн ажалай хабсаргалта (толи) бүтээхэ.

Тус ажалай үндэhэ hуури Д.А.Улзытуевай «Хүхын дуунай үе» гэhэн ном доторхи 161 фразеологизмууд болоно.

Шэнжэлэлгын гол арганууд. Гол түлэб тус ажалда үргэлжэ шэлэн абалгын аргаар (методом сплошной выборки) шүлэгүүдэй текстhээ фразеологизмууд абтаhан байна. Тиихэдэ тодорхойлон-шүүлбэрилгын (описательно-аналитический) арга баhал энэ ажалай гол аргануудай нэгэн болоно.

Бодото хэрэг дээрэ бэелүүлхэ удха шанар (практическая значимость). Тус ажалай гол дүнгүүд саашадаа буряад фразеологи шэнжэлэлэн үзэлгэдэ хэрэглэгдэхэ болоно. Гэбэшье энэ ажалай материалнууд мүнөөнэй буряад хэлэнэй лексикэ, буряад уран зохеолой поэзиин хүгжэлтэ үзэлгэдэ жэшээ болгон, хараадаа абажа болоно.

Шэнжэлэлгын ажалай байгуулга. Тус ажал оролто үгэhөө, гол хубиhаа (гол хуби гурбан бүлэгhөө): түрүүшын бүлэгтэ Д.А.Улзытуевай хэлэн тухай, хоердохи бүлэгтэнь фразеологизмууд гэжэ юуб, тэдэнэй илгарал болон үүргэ тодорхойлогдоно, гурбадахи бүлэг соо ажалаймнай гол бодото удха, поэдэй «Хүхын дуунай үе» гэhэн ном дотор ороhон фразеологизмуудые хэрэглэлгэ хараалагдана. Ажалай түгэсхэлдэ гол тобшолол болон хэрэглэгдэhэн литература үгтэнхэй.  Ажалай гол удхатай танилсуулха презентаци бүтээгдэнхэй. Шэнжэлэлгын ажалай багтасаhаа (объемhоо) дулдыдажа, шүлэгүүдhээ абтаhан фразеологизмууд дээрэ үндэhэлэгдэн, хабсаргалта (таблица) хэгдэhэн байна.

Д.А.Улзытуевай поэзиин хэлэн

Шүлэг бүтээхэ бэлэн ха гү? үргэhэ нйоргүй hүнинүүд, үдэр бүриин анхарал, хүшэрхэн лэ ажал байhан байха. Оюун бэлиг хэрэгтэй. Теэд ямаршье ехэ бэлигтэй hаа, зорилго, эрмэлзэл  гаргангүй үрэ дүн байхагүй. Юрэдөө бодоод үзэхэдэ, хаанаhаа шүлэг зохеохо бэлиг хүндэ олдодог юм гэжэ hанахаар. Хүн бүхэн шүлэгшэн, дуушан болошодоггүйл даа. Харин Бэшүүрэй аймагай Шэбэртэ нютагта тиимэ хүбүүн түрэhэн намтартай. «Дуушан болохош даа, хүбүүмни, заатагүй дуушан болохош» гэжэ эхэнь мэдэhэн шэнги хүбүүндээ урмашан байжа хэлэдэг hэн. Уран шүлэгшэд, анханай бэлигтэй hаа, бага наhанhаа бэеэ туршажа эхилдэг. Гэнтэ поэт болошодоггүй ха юм даа. Д.Улзытуев hургуулиин ябахадаа, шүлэг зохеожо эхилhэн. Тиихэдэл hүбэлгэн хүбүүн зохеол бүтээлгын нюусануудые ойлгожо, хадуужа абаа. Саашадаа энэ ябадалынь улам гүнзэгырөө, hанаhан бодоhоноо хэлэжэ туршаха хүсэл түрөө.  Мүнөө манай хараад үзэхэдэ, Д.А.Улзытуевай бүтээлнүүд бүхы наhаа зорюулhан ажалыень бэеэрээ гэршэлнэ бшуу.

Поэт Дондок Аюшеевич Улзытуев богонихон наhанайнгаа хугасаа соо шүлэгүүдэй 11 ном буряад хэлэн дээрэ гаргуулжа үрдеэ гэжэ олондо мэдээжэ. Эдэ номууд соо ороhон шүлэг, поэмэнүүд бултадаал Эхэ нютаг, түрэл Буряад, хүнэй наhан, арад зон, саг тухай байха юм. Поэт бүхэнэй зохеолнууд тематикаараа адлирхуу байдаг ааб даа. Зүгөөр Дондок Улзытуевай шүлэгүүд энэ талаар онсо илгардаг. Минии hахада, улзытуевай шүлэгүүд урагшаа дуудажа байhан нэгэ зүйлтэй, уран хэлэтэй, ондоохон, өөрын маягтай, гүн бодолтой байдаг. Буряад уран зохеол шэнжэлэгшэдшье тиигэжэ тэмдэглэнэ: «Д.А.Улзытуев буряад уран зохеолдо ехэхэн хубитаяа оруулhан онсо өөрын хараа бодолтой, өөрын нюур шарайтай зохеолшо болоно». [3]

 Д.Улзытуев юуншье тухай хэлэхэдээ, дуулахадаа, буряад хэлэнэйнгээ уян нугархай үгэнүүдые оложо шададагынь онсо тэмдэглэхээр. Оньhон үгэнүүд, эпитет, метафора, зэргэсүүлгэ, дабталганууд, хандалганууд, синонимууд, антонимууд олохоноор ушарна:   «хүнэй хүсэл – агуу хүсэн», «эшэгы гэрэйм номин тооно…ордон шэнгеэр hэргэн бодоо», «хадын саhанай хайлаха сагта хайлгана шубуун уйлахал, хайлгана шубуунай уйлахада, хайрата намаяа hанаарай», «Дүлэн мэтээр дуранш ялагас гээ…мүльhэн болоод, мүнөө ябашалай» г.м. Дэлгэрэнгы ушарлагша, элирхэйлэгшэ, нэмэлтэнүүдые, нэгэ түрэл гэшүүдые, абтаhан үгэнүүдые элбэгээр хэрэглэнэ: «дарашагүй арюун саган сэдьхэлынь, дабашагүй хатуу эрэлхэг зоригынь, дабташагүй өөрэ hайхан заншалынь, далайшагүй нангин hүрэ hүлдэнь…», «хабартаа дэлхэйн сэсэглэхэдэ, хариhан шубуудай бусахада,…», «галуу нугаhадшье, хорхой шумуулшье, намаа сэсэгшье – юумэн бүгэдэ хоер хоероороо», «Бодол ороод, «болоо!» гэнэб хүршэдөө, дары түргэн «давай!» гэнэ худатамни…»  г.м.  

Түрэл хэлэнэй баялигай гол эшэ үндэhэнэй нэгэн болохо фразеологизмууд  Д.А.Улзытуевай зохеолой хэлэ уран гоеор шэмэглэнэ. Түрэл буряад хэлэнэйнгээ фразеологизмуудые шүлэгүүд дотороо поэт хэр зэргэ хэрэглэhэн байнаб гэжэ шэнжэлжэ үзэhэн байнабди. Тус шэнжэлэлгэмнай Д.А.Улзытуевай «Хүхын дуунай үе» гэhэн суглуулбаряар үнгэргэгдэбэ. Энэ ном соонь поэдэй эгээл эрхим гэжэ тооологдодог шүлэгүүдынь оронхой, мүн тиихэдэ хэблэгдээгүй үлэhэн хэдэн шүлэгүүд оруулагдаа.

2. Фразеологизм гэжэ юуб?

Холбуулалнууд хэдэн үгэнүүдhээ бүридэжэ, ямар нэгэн ойлгомжо тэмдэглэhэн байдаг. Холбуулануудай бүридэлдэ ороhон үгэнүүдые hэлгэжэ, ондоо удхатай холбуулал болгохо аргатай байдаг. Тиихэдэ үгэнүүдые hэлгэжэ, удхыень ондоо болгожо болохогүй холбуулалнууд байдаг [8]. Жэшээнь, минии хүгшэн эжы амтатайгаар шанаатай эдеэн тухай: «хажуудахияа шаажа унагаахаар» эдеэн гэдэг; бархирха гэжэ үгэ Д.Улзытуев ямараар хэрэглэhэн байнаб, хаража үзэе «…улхан сулхан уhа нюдэн юумэ ябадагаа hанагшаб»  гэнэ. Иимэ холбуулалнуудые фразеологизмууд гэжэ нэрлэдэг.

Фразеологи ямаршье хэлэнэй эгээ ехэ баялигынь болоно гэхэдэ алдуу болохогүй. Фразеологи дотор арадай түүхэ, арадай ажабадалай дүршэл, ухаан сэдьхэлэйнь баялиг харагдадаг. Хүгжэдэг, хубилдаг гуримтай хэлэ шэнжэлхэдэ, фразеологи эшэ үндэhэн боложо үгэдэг. Тиимэhээ түрэл арадайнгаа гү, али ондоо арадай түүхэ болон соел культураар hонирхобол, фразеологи  шэнжэлэн үзэлгэ хараадаа абаха зэргэтэй.

Фразеологиин асуудалнуудта олохон ажалнууд зорюулагдадаг байбашье, фразеологи гэжэ юун гээшэб гэжэ хэлэ шэнжэлэгшэдэй дунда нэгэ тусхай харюу байхагүй. Зарим эрдэмтэд фразеологизмые хэдэн үгэнүүдhээ бүридэhэн холбуулал гэжэ тоолоно [4]. Нүгөөдүүлынь бүхы тогтомол холбуулалнуудые оруулалсана [8].  Тиихэдэнь нүгөө зариман фразеологи дотор оньhон, хошоо үгэнүүдые харуулна [13]. Эндэ юу тэмдэглэлтэй байнаб гэхэдэ, оньhон үгэнүүд фразеологизмуудтай адлирхуу онсо шэнжэтэй (нэгэ юумые гү, үзэгдэлые ондоогоор харуулна) байбашье, оньhон үгэнүүд фразеологизмуудта ороходоо, холбуулал бэшэ, харин бүтэн мэдүүлэл болоно ха юм. Фразеологизмууд хадаа удхынгаа болон синтаксическа үүргын талаар үгэнүүд гэжэ тоолохо хэрэгтэй. Харин оньhон, хошоо үгэнүүдые мэдүүлэлнүүд соо хэрэглэн абабал, тогтомол холбуулалай үүргэ дүүргэхэ байна. Жэшээнь: Аба гэхэдэ альгаа тодохо. (оньhон үгэ). Аба гэхэдэ альгаа тододог хүмнай алим? (оньhон үгэ дэлгэрэнгы элирхэйлэгшын үүргэ дүүргэжэ, хомхой, залхуу хүниие тэмдэглэнэ).

Фразеологизмуудай шанар шэнжэнүүдые тон тодорхойгоор элирүүлхэнь бэрхэтэй асуудал байбашье, фразеологизмууд өөрын онсо шэнжэтэй байха еhотой гэжэ тэмдэглэе: 1) лексическэ удха; 2) байгуулга; 3) грамматическа онсо шэнжэнүүд.

             Тогтомол холбоотой үгэнүүд гү, али фразеологизмууд нэгэ үгэ мэтэ нягтаар ниилэћэн удхатай, холболдоhон үгэнүүдэйнь hууриие hэлгүүлжэ болохогүй байхаhаа гадна, бүхэлеэрээ мэдүүлэлэй ямар нэгэн гэшүүн боложо хэрэглэгдэнэ. Жэшээнь: Тандаа ороходоо битнай горхо оймоhон үхибүүн мэтэб. Эндэ “горхо оймоhон” гэhэн холбуулал «бага, заахан» удхатай, hууряараа “hэлгэхэгүй” түхэлтэй мэдүүлэлэй гэшүүн “элирхэйлэгшэ” болоно.

        Фразеологизмууд аман ба бэшэмэл хэлэлгые баян, уран, хурса болгоно. Хэр зэргэ фразеологизмууд уран зохеолой хэлэндэ хэрэглэгдэнэ гээшэб гэжэ ажалайнгаа удаадахи бүлэгтэ хараха хүсэлэнтэйбди.

3. Д.А.Улзытуевай «Хүүхын дуунай үе» гэhэн шүлэгүүдэй суглуулбарида ороhон  фразеологизмууд

Д.А.Улзытуевай «Хүүхын дуунай үе» гэhэн шүлэгүүдэй суглуулбари дотор хэрэглэгдэhэн фразеологизмуудые удхын талаhаа хаража үзэе. Эндэ уран зохеол дотор ороhон фразеологизмууд хэр зэргэ фразеологизмуудай толинуудта ороhон холбуулалнуудай удхатай тааранаб, ямар удха шанартайгаар зохеол соогоо автор хэрэглэнэб гэжэ хаража үзэхэ зэргэтэй.

«Хүхын дуунай үе» гэhэн суглуулбарида ороhон фразеологизмуудые хоер бүлэгтэ хубаажа болоно:

1) Юрын фразеологизмууд. Тус бүлэгтэ фразеологическа толинууд дотор ороhон холбуулалнуудай удхатай таараhан фразеологизмууд хараалагдана. Эндэ фразеологизмуудай удха тайлбарилха шухала.

Амияа дараха – амияа аалидуулха (затаить дыхание). Толи соо нэгэл удхатайгаар тус фразеологизм хэрэглэгдэнэ. Авторшье энэл удхатайгаар зохеол дотороо хэрэглэhэн байна: …эжынгээ ойрохоно үрбышөөд, амияа даран шагнаа бэлэйб.

Эльгэ хатаха – ехээр энеэхэ (громко смеяться). Иимэл удхатайгаар шүлэг соо иимэ фразеологизм ороод байна: эдир залуу наhанай …эльгэ хатан байхань hайхан!..

Альган дээрээ тэнжээхэ – үхибүүгээ томо болгохо (вырастить ребенка). Альган дээрээ тэнжээжэ, эды хүргэн зобоhон ашата буурал эжын эрхэ гээшэ ехэл.

Толгой эрьехэ – мэдээ алдаха (голова кругом). Ая ганга мүнөө борсойжо хаташоо, амита юумэнэй толгой эрьемэ хангал.

Нюур шарай hэргэхэ – баярлаха (засветиться радостью, оживиться). «…галуу нугаhанай бусахые…шагнан шагнан уяржа, шарайш hэргэн хубилба».

Оньhон, хошоо үгэнүүдые автор шүлэгүүд соогоо хэрэглэhэн байна, тэдэнь тогтомол холбуулалай (фразеологизмын) үүргэ дүүргэнэ гэжэ хаража үзэе.

«Долоо бүдэржэ, найма бодохо» гэдэгтэл, жолоо гээшэеэ шанга адхаад, унажа, бодожо ургажа, уншажа, бэшэжэ, хүн бологдоо… Энэ мүрнүүд соо ороhон «долоо бүдэржэ, найма бодохо» гэhэн оньhон үгэ фразеологизм болоно, юундэб гэхэдэ нэгэ асуудалда харюусажа, мэдүүлэл соо ушарлагшын үүргэ дүүргэнэ.

2) Авторай фразеологизмууд. Эндэ үгтэhэн фразеологизмууд уран зохеолшын өөрын онсо уран арга болоно. Иимэ фразеологизмууд толинууд дотор ороодүй, зүгөөр бусад уран зохеолшодой хэлэндэ дайралдажа болохо.

Зоболонгой ташуур доро орбойхо – зобохо, тулиха (страдать). Адли удхатай «зоболондо нэрбэгдэхэ» гэжэ фразеологизм толи соо дайралдана, харин автор өөрынхеорөө хэрэглэнэ. Мянган зоболонгой ташуур доро орбойhон малша буряадайм шарахан «hэеы ордон».

Гэзэгэ руу хаха дааха – гэнтэ гэhэн удхатай (вдруг). Тус фразеологизмтай адлирхуу нюрга руу хүйтэ дааха гэжэ фразеологизм байна. Улзытуев энэ фразеолгизмые ондоо удхатайгаар хэрэглэhэн байна. Хаб харахан нюдэд – хажуур шэнги хурса. Харамсаарнь гэзэгэ рууш хаха даагаад абаха.

Дүрөөhөө бууха – наhан дүүрхэ (уйти из жизни). Дүшэн хоер наhандаа дүрөөhөө буубалши, дүүхэй хонгор намайгаа орхижо ошоболши.

Нэгэ үйлэ байдал гү, али юумэ, шанар шэнжэ харуулхын түлөө автор адлирхуу удхатай фразеологизмуудые шадамараар хэрэглэнэ. Жэшээнь, хүнүүдэй досоо хүндэ хүшэр, зүрхэ сэдьхэлдэ муу шанарай мэдэрэлэй түрэхыень; хүлеэгдээгүй муу юумэнэй болоhые мэдэхэдээ, ямар байдалда ородогыень автор иимэ үгэнүүдээр харуулна: гуниг уйдхарта даруулха, хүйтэн hабараар хүргүүлхэ, сэдьхэлдэш хогоосон мэтэ болоодхихо, хогоосон руу ниидэхэ, уур сухалаа тэhэрээд, уралаа зуумааршье байна г.м. «Наhа бараха, наhан дүүрэхэ» гэhэн фразеологизмын удхые Д.Улзытуев хэдэн олон ондоо үгэнүүдээр гаргана: «хоер хара нюдөөрөө үхэлтэеэ золгохо», «халуун амияа орхихо», «одото сэнхир нютагтаа ошохо», «эрьелтэгүйгөөр ошохо» г.м.

Д.А.Улзытуев олохон шүлэгүүдээ шог егто маягтайгаар бэшэhэн байдаг. «Шог намтар» гэhэн нэрэтэй нэгэ шүлэгыень абажа үзэе:

Боролжын голой тошо хаяжа байхада,

Бордоhоной бударжа байхада, …

Хамар шэхэнэй улаанда

Энэ дэлхэйдэ түрэлэйлби.

…үнеэнэй дэлэгэнэжэ ябахада,

үеын нүхэдэй инаглажа байхада, …

Анха түрүүшынгээ ахирхан шүлэг бэшэлэйлби.

…үбhэнэй түлэг соогуур,

үдэрэй утада, hүниин богонидо

Амараг гансаяа ололойлби.

…малай тарган сагта

мяханай элбэг сагта…

үри бэетэй бололойлби.

Нэрээ нэрлүүлжэ, угаа мүнхэлжэ,

Шүлэеэ шанажа, шүлэгөө бэшэжэ…

Энэ мүнөө ябалайлби…

Энэ шүлэг соонь поэдэй наhан жэлэй дүрбэн сагтай сасуулагдана гээшэл ха. Эндэ ороhон сасуулга-зэргэсүүлгэнүүдые фразеологизм гэжэ тооолонобди, юундэб гэхэдэ нэгэ үгэ мэтэ нягтаар ниилэћэн удхатай, холболдоhон үгэнүүдэйнь hууриие hэлгүүлжэ болохогүй байхаhаа гадна, бүхэлеэрээ мэдүүлэлэй нэгэн гэшүүн боложо хэрэглэгдэнэ. Жэшээнь: Боролжын голой тошо хаяжа байхада, бордоhоной бударжа байхада…(үбэлдөө  гэнэ). үнеэнэй дэлэгэнэжэ ябахада, үеын нүхэдэй инаглажа байхада…(хабартаа), …үбhэнэй түлэг соогуур, үдэрэй утада, hүниин богонидо (зундаа), малай тарган сагта, мяханай элбэг сагта (намартаа).  

Шэнжэлэлгын ажалай багтасаhаа (объемhоо) дулдыдажа, шүлэгүүдhээ абтаhан фразеологизмууд дээрэ үндэhэлэгдэн, хабсаргалта (толи) хэгдэhэн байна.

Фразеологическа обородуудые удхын талаhаа хаража үзэхэдөө, тэдэниие хоер гол бүлэгтэ хубааhан байнабди: юрын фразеологизмууд болон авторай фразеологизмууд. Түрүүшын бүлэгтэ 97 фразеологизмууд гэжэ тоолонобди. Хоердохи бүлэгтэнь 64 фразеологизмууд болобо.

Тобшолол

Д.А.Улзытуевай поэзиин хэлэ харжа үзөөд байхадаа, ямар тобшололнуудые гаргахаар байнаб гэбэл:

• поэт  юуншье тухай хэлэхэдээ, дуулахадаа, буряад хэлэнэйнгээ уян нугархай үгэнүүдые оложо шададагынь онсо тэмдэглэхээр. Оньhон үгэнүүд, эпитет, метафора, зэргэсүүлгэ, дабталганууд, хандалганууд, синонимууд, антонимууд г.м. олохоноор ушарна;
• Түрэл хэлэнэй баялигай гол эшэ үндэhэнэй нэгэн болохо фразеологизмууд  улзытуевай зохеолой хэлэ уран гоеор шэмэглэнэ. «Хүхын дуунай үе» гэhэн суглуубариhаа абтаhан 161 фразеологизмууд тус шэнжэлэлгын ажалай үндэhэ hуури боложо үгэhэн байна. Ажалай гол зорилго - фразеологизмуудые, тэдэниие бүлэгүүдээр илгажа, хэрэглэлгэ  шэнжэлэлгэ – бэелүүлэгдээ гэжэ тэмдэглэхээр. Тиимэhээ ажалай удаадахи гол дүнгүүдые гаргаhан байнабди:

1. Фразеологизмуудые удхын талаhаа хаража үзэхэдөө, тэдэниие хоер гол бүлэгтэ хубааhан байнабди: юрын фразеологизмууд болон авторай фразеологизмууд. Түрүүшын бүлэгтэ  97 фразеологизмууд гэжэ тоолонобди. Хоердохи бүлэгтэнь 64  авторай фразеологизмууд тоологдоно. Зохеолой хэлэ уран гоеор шэмэглэхэ, түрэл буряад хэлэнэйнгээ баялигыень хэрэглэхэ ехэ шадабаритай дээдэ бэлигтэй поэт байhыень Д.А.Улзытуевай шүлэгүүд дахин дахин гэршэлнэ бшуу.
2. Тус ажалай гол дүнгүүд саашадаа буряад фразеологи шэнжэлэлэн үзэлгэдэ хэрэглэгдэхэ болоно. Гэбэшье энэ ажалай бодото материал (толи) мүнөөнэй буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ жэшээ болгон абажа, «байгалай уhандал арюун тунгалаг, басаганай миhэрэлдэл урин налгай буряад хэлэмнай» гэжэ үхибүүдтэ харуулжа, түрэл нютагаа, түрэл хэлэеэ дээгүүр сэгнэжэ ябахыень ойлгуулхада болоно.
3. Фразеологизмууд  аман болон бэшэмэл хэлэлгэ hэргээхэ, шэмэглэхэ талаар ехэ үүргэтэй байдаг, тиимэhээ фразеологизмуудые олон талаhаа, гүнзэгыгөөр үзэхэ, шэнжэлхэ шухала.

Хэрэглэгдэhэн литература

1. Андреева С.В. Способы словообразования в бурятском и русском языках. - Улан-Удэ, 1998
2. Бабуев С.Д., Бальжинимаева Ц.Ц. Буряад зоной урданай hудал байдалай тайлбари толи. – Улаан-Удэ, 2004
3. Балданов С.Ж. Народнопоэтические истоки национальной литературы Сибири. – Улан-Удэ, 1995
4. Бальжинимаева Ц.Ц. Именные словосочетания в бурятском языке. - Улан-Удэ, 1997
5. Будаев Ц.Б. Фразеология бурятского языка. – Улан-Удэ, 1970
6. Бурхинов Д.М. и др.  Народная педагогика и современная национальная школа. – Улан-Удэ, 1993
7. Буряад хэлэн. Электронный учебник бурятского языка. – Улан-Удэ, 2006
8. Гармаева С.И. Типология художественных традиций в прозе Бурятии ХХ века. – Улан – Удэ, 1997
9. Доржиев Д.Д. Мүнөө сагай буряад хэлэн. Морфетикэ. – Улаан-Удэ, 2002
10. Дондуков У-Ж. Ш., Лхасаранова Б.Б. Учебник бурятского языка. – Улан-Удэ, 2001
11. Кожина М.Н. Стилистика русского языка. – М., 1977
12. Сажинов Ж.С. Сопоставительная грамматика русского и бурятского языков. – Улан-Удэ, 1984
13. Улзытуев Д.А. Хүхын дуунай үе. – Улан-үдэ, 1986
14. Цыденжапов Ш.Р. Бурятско-русский фразеологический словарь. – Улан-Удэ, 1992
15. Цыдендамбаев Ц.Б. б.б. Ород-буряад хэлэнэй тобшо словарь. – М, 1962