Хомушку Намгаевич Чургуй-оол - дайыннын коргуш чок маадыры

Эрги-Барлык суурнун муниципалдыг бюджеттиг

ортумак ниити билиг школазы

«Совет Эвилелинин Маадыры Хомушку Чургуй-оол дугайында»

эртем-практиктиг конференция

Секциязы: Ол ёзулуг маадыр, дидим эки турачы

Темазы: Дайынныӊ коргуш чок маадыры

Эрги-Барлык суурнун МБОНБШ

10 а клазынын өөреникчизи

Хомушку Чайрана Окпановна

Башкызы Саая Ниля Мартан-ооловна,

тыва дыл, чогаал башкызы

Эрги-Барлык – 2018ч.

Допчузу:

Киирилде……………………………………………………………………….. 3 арын

Бирги эге. Уттундурбас чаш назын……………………..……………………...4 арын

1.   Амыдырал кезии болдум……………………………….………………….4 арын

2.   Yжүк караа танып алдым…………………………………………………. 4 арын

Ийиги эге. Маадырлыг чалыы назын………………….………………………..5 арын

2.1.Хомушку Чургуй-оолдун эштери - эки турачы он бир танкистер………..5 арын

2.2. Чургуй-оолдун маадырлыг чоруу…………………………………………..6 арын

Түӊнел…………………………………………………………………………….8 арын

Ажыглаан литература даӊзызы……………………………………………...…..9 арын

Капсырылга………………………………………………………………….…..10 арын

Киирилде.

          Гитлержи фашистерни Ада-чурттун Улуг дайынынга тиилээнинден бээр бо чылын 73 чыл болур. Ол  дег коргунчуг, каржы дайын төөгүге турбаан: анаа чүгле улуг улус эвес, аныяк кижилер, чаш ажы-төл миллион-миллиону-биле амы-тынындан чарылган. Акы-дунма ССРЭ-же немец-фашистиг эжелекчилер оор ёзу-биле халдай бээрге, интернационалчы, патриотчу хүлээлгезин күүседири-биле амы-тынын харам чокка, эки тура-биле аъттаныпкан Тыванын эрес-маадырлыг оолдар, кыстары эрес-дидимин, коргуш чогун бүгү делегейге көргүскен. Ынчангы кожавыс найыралдыг, акы-дунма ССРЭ-ни эгин кожа камгалажыр дээш дайынче чоруп турган тыва оолдар, кыстар 20-27 хар уезинде, чараш-чаагай, күш-шыдалдыг болгаш тура-соруктуг турганнар.

 Чурттуӊ шак ол «арынында» бистин Барыын-Хемчик кожууннун төөгүзүнден база кижилер бар. Олар кымнарыл дээрге – Барыын-Хемчиктин эки турачылары.

    Кижинин чырык чер кырынга чурттап эрткен назыны, оон амыдыралы чуртунга, чонунга уттундурбас төөгүлүг кылдыр артып каар болза, чер кырынга чангыс катап төрүттунген назынында ол кижинин хилис чурттап эртпээнинин херечизи. Шак ындыг кижилернин бирээзинге Совет Эвилелинин Маадыры Чургуй-оол Намгаевич Хомушку дорт-ла хамааржыр. Анаа хамаарышкан сайгарып көрген чүүлдер эвээш болганы-биле ук теманы шилип алган бис.

  Шинчилел ажылынын объектизи: Совет Эвилелинин Маадыры Хомушку Чургуй-оол Намгаевичинин ажыл-амыдыралы.

Шинчилел ажылынын материалы: тыва эки турачынын  маадырлыг чоруу.

Ажылдын чугулазы: Барыын-Хемчик кожууннун эки турачыларынга хамаарышкан шинчилел ажылдары эвээш. Ынчангаш ук теманы шинчилээри чугула деп санап турар бис.

Ажылдын чаа чуулу: Маадыр Чургуй-оол Намгаевичинин дугайында барымдааларны, сактыышкыннарны чыып көргени.

Ажылдын сорулгазы: дайынчынын намдарынын кезектерин чыып бижиири.

Ук сорулганы чедип алырда шиитпирлээр айтырыглар:

- тыва эки турачылар дугайында материалдарны көөрү;

- Хомушку Чургуй-оол дугайында статьяларны чыыры.

Теоретиктиг ундезиннери: В.Кара-оол «Эр адын бадыткаан».

Ажыглаан арга-методтар: чыыр, тывар болгаш тайылбырлап бижииринин методтары.

Ажылдын практиктиг ужур-дузазы: кожууннуӊ школаларыныӊ өөреникчилеринге, класс шактарынга, бөлгүм кичээлдеринге ажыглап болур.

Ажылдын тургузуу: киирилде, ийи эге, түннел болгаш ажыглаан литература даӊзызы.

I.Уттундурбас чаш назын.

1.1  Амыдырал кезии болдум.

  Тиилелгенин 73-кү чазында бистин аравыстан өске өртемчейже аъттанмаан болза, Чургуй-оол Намгаевич Хомушку 100 харны харлаар турган ийик.1918 чылдын чазы мунгаранчыг-ла хайымныг уттундурбас болганын М.Сагды айыткан. Хөйнү көрген кырганнар Хемчиктин ынчаар мөөреп, хайнып чытканын сагынмайн «улуг-ла болуушкуннар болур дээн-дир» - дижип турганнар. Майнын бир ындыг дүнелеринин бирээзинде ядыы чылгычы Намгай үр-ле удуп чадап чыткан. Ол оглу бар болзажок, оол төрүттүнүп кээрин күзеп турган. Шынап-ла, удатпаанда «Оол-дур, оол»- дишкен оожум чугааны дыннап каан. Оолдун адын бөдүүн, билдингир ат – Чургуй-оол деп адап алганнар. Бичии Чургуй-оолдун төрүттүнгеш  баскан чери Хемчик уну Эдегей, Хонделен ынаар. Ол бичии турда, ачазын суму тергиилекчизи кылдыр сонгуп каан, ынчангаш эзерден барык дүшпес, өгге келгеш дораан-на чоруп каар турган. Олаанын бай эргетеннери эрге-чагыргазындан дүшкеш  хөме шаап, чалчып, кыжанып тургаш, Чургуй-оолдун ачазын орук кызаазынга кедеп тургаш, боолап кааннар. Оруктуг-Сайыр деп черден ачазынын өлүг мөчүзү тывылган. «Ѳскүзүнден өлбес» дижир. Ынчалдыр Чургуй-оол авазы-биле арткан.  Авазы ажы-төлүн бут кырынга тургузар дээш кызып, олут орбайн ажылдап чораан.

1.2 Yжүк караа танып алдым.

 Чаа тыва бижикти баштай чогаадып каарга,  улуг, биче кижилер кончуг-ла сонуургап турган. Авазы оглун чагып-чагып, чайлаг школазынче чорудуптарга, анаа үжүк караан, саннын дорт аргазын билип, кадып, казып, үлеп, көвүдедип өөренген. Бир-ле катап Хөнделен сумузунун аныяк оолдарын шеригже чорудар дээн медээ келген.

     Шериг назыны четпээн болзажок, Кызылче шериг чоруп турган оолдар-биле кады дургуннап, ТАР-нын араттын революстуг шериинге кирип алган.  Шеригни кончуг эки эрттиргеш кээрге, авазы «Баар чүгүнче барган кижи-дир сен, оглум. Эртем-билиглиг болуп алгаш чанып кээрге, олча-омак ол-ла болгай» - деп авазынын чугаалааанын ол утпайн, чолаачыга база ооренип алган.  Шериг албанын эки эрттиргени дээш ону командирлер белеткээр түр сургуулче киирипкен. Ону доозупкаш, Калбак-Ѳдекке авазынын аалынга чедип келген.

1. Маадырлыг чалыы назын.

1. Хомушку Чургуй-оолдун эштери - эки турачы он бир танкистер.

   1943 чылдыӊ май 18-те Тыва Республиканыӊ Сайыттар Чөвүлелинин даргазынын оралакчызы Сергей Салчак төөгүлүг документиге ат салган. Ол ССРЭ-нин Тывада херектер талазы-биле төлээзинге бижимел дилег кылып, Совет Эвилелинин чазаанын мурнунга дараазында Тыванын эки турачы хамаатыларын Кызыл Шеригнин хүрээленинге киирип алырын дилээн: Тулуш Нурсат Самбуу оглу – биче лейтенант, танкист; Тулуш Конгар Халырбай оглу – танкист, Оюн Бортуй-оол Конгар-оглу – улуг сержант,  танкист; Тулуш Кызыл-Тас Марты оглу- старшина; Хомушку Чургуй-оол Намгай оглу – биче лейтеннт, танкист; Кыргыс Идам Самдан оглу – танкист; Ондар Дыртык Чусумаа оглу – танкист; Ховалыг Сайын-оол Олен оглу – танкист; Шойдун Тулуш Сажыкай оглу – танкист; Байкара Биче-оол Маспыкай оглу – улуг сержант, танкист. Олар шупту эки адыгжылар, Т-26-нын механик-чолаачылары.

    Дайын эгелээр мурнунда Совет Эвилели Тыва Республикага элээн каш танкыларны белекке бергеш, танкистер взводун тургускаш, капитан Савелий Григорьевич Рудук кол взводтун танкистеринин белеткелин удуртуп эгелээн.  Ону Тываже 1941 чылда чоруткан. Танк кезектеринге демисел чорударынга Савелий Григорьевич – улуг дуржулгалыгларнын бирээзи. Тывага эки белеткелдиг танкистерни фронтуга белеткээн. Тыва танкист эки турачыларны төрээн чуртундан фронтуже 1943 чылдын май 20-нин аяс каан хүнүнде үдээн. Эге дээрезинде эки турачы танкистернин мурнуку одуруунче дораан кирери болдунмаан. Олар Горький хоорайга, а оон соонда анаа хамааржыр черлерге дайынчы техниканы база катап танкыга чорударын өөренип, ракета кезээнге дайылдажырынын аргалары-биле таныжып, өөренир ужурга таварышканнар.

   Чугле 1944 чылдын февраль эгезинде тыва эки турачыларны Совет Армиянын 25-ки танк полугунга киир санаан. Ол-ла айнын ортан үезинде танкистер фронтуже киреринин дайынчы дужаалын алганнар. Февральдын 18-тен 25-ке чедир 25-ки ангы танк полугу Киев облазынын Дубровка деп суурже немец-фашистиг эжелекчилер-биле тулчур дээш чоруткан. Ынчангаш Украинанын II-ги фронтузунун 52-ги армиязынын составынга кирген.

   Эрес-дидим он бир танкистеринин  дугайында Уманьдан эгелээш, Румынияны, Болгарияны, Венгрияны болгаш Чехословакияны хостаарынга оларнын маадырлыг чоруктарынын чангыс эвес удаа болган.

    1944 чылдын мартта полктун танкистери «Бугск-Днепровск» деп улуг халдаашкыннын операциязынга киришкеннер. Ол операциянын хемчээли-биле оларга чүгле Украинанын II-ги фронтузунун составынга 3-кү танк армиязы киришкен.  Эн ылангыя Умань хоорай дээш демисел кончуг-ла

кадыг-чидиг болган. II-ги танк армиязы 5-ки танк армиязы-биле каттыжып алгаш, Умань хоорайны хостааш, немецтернин кончуг хой чепсек трофейлерин олчалап эжелеп алган. Эн ылангыя эки турачы танкистер, механик-чолаачылар Кыргыс Идам, Тулуш Кызыл-Тас, Биче-оол Байкара ол демиселге шылгарааннар. Олар оске танкист экипажтар-биле каттыжып алгаш, Поташ дээш демир-орук станциязынче киргеш, немецтерге улуг когаралды чедиргеннер.

     Бо демиселге полктун танкистери дайзыннарнын 500 танкызын эжелеп алган. Yстүнде адаттынган танкистер Поташ станциязынга немец-фашистерни чылча шапкаш, өске танк экипажтары-биле демнежип алгаш, дайзыннын аэродромунче удур атаканы кылганнар.

      Умань хоорай дээш демиселге 25-ки полктун танкистери онза шылгарааннар.

      Фронтуже чоруп тура, эки турачы танкистер: «Дайзын-биле гвардейжи ёзу-биле демисежир бис» деп бодунун чонунга дангыраан берип, Тывазынче тиилелгелиг чанып кээр болганнар.

      Бо буянныг дангыракты тыва дайынчылар эрестии-биле күүсеткеннер. Тыва чоннун алдарлыг оолдарынын эрес-маадырлыг чоруу чүс-чүс чылдарда мөнге артар.

2. Чургуй-оолдун маадырлыг чоруу.

   Танкычы Хомушку Чургуй-оол Умань дээш демиселге эн-не шылгарангай маадырлыг чорукту көргүскен.

     Подольск хоорайнын архивинин шыгжамырында көргүскени ёзугаар алырга, 1944 чылдын март 5-те Хомушку Чургуй-оол чок дээн маадырлыг чоруун көргүскен.

     Ол дүрген келгеш, бодунун машиназы-биле удурланыкчыларнын камгалалынче атпышаан киргеш, дайзыннын дириг күштерин танкызынын дугуйлары-биле бастырбышаан, дайзыннын 2 танк узуткаар боо-чепсээн, 3 станоктуг пулеметтарын, 15 солдаттарны болгаш офицерлерни узуткап чок кылган. Оон соонда Хомушку Чургуй-оолдун танкызы траншеяже кире берип, оон үнери болдунмас хире апаарга, 2 шак дургузунда бодунун экипажы-биле дайзыннарга удур тулчуп келген. Кажан командири балыгланы бээрге, Чургуй-оол команданы бодунга алгаш,  гранаталар-биле база бодунун боо-чепсээ-биле оларнын танкызын өрттедир дээн 20 санныг фашистерни чок кылган.

   Пулемет болгаш автомады-биле адып турбуже, онгуну каскаш, танкызынче киргеш, катап ажылдаткаш, демиселче кирип, дайзыннын танк узуткаар чепсек-херекселинче кирип, дайзыннын танк узуткаар чепсек-херекселинче угландырып алгаш, 2 пулемётту, 2 минаны, 15 фашистерни чок кылган.

    1944 чылдын март 13-те Мурнуу Бугту кежер дээш, Хомушку Чургуй-оол кончуг дүрген суг адаа-биле танкызын кежиргеш, ол-ла дораан дайзыннын контратаказын чок кылырынче кирипкен. 6 км хемчээлдиг черге дайзыннын чадаг шериглерин сүрбүшаан, машиназынын илчирбези-биле 25 немецти, 2 хол пулемёдун, 1 миномётту узуткап чок кылган. Оон танкызы март 5-18 хүннеринде демиселге бичии-даа соксаал чок демисешкен.

    Немец эжелекчилерге удур демиселдин фронтузунга командылал черинин дайынчы даалгаларын күүседип чорааш, көргүскен маадырлыг чоруу дээш ССРЭ-нин Дээди Совединин Президиумунун 1945 чылдын март 24-те Чарлыы-биле Хомушку Намгаевич Чургуй-оолга Совет Эвилелинин Маадыры деп бедик атты тывыскан. ССРЭ-нин Дээди Совединин Президиумунун Даргазы Н.Шверник, ССРЭ-нин Дээди Совединин Президиумунун Секретары А.Горкин Чарлыкка атты салган.

   Шак ынчалдыр Тывадан келген эки турачы биче лейтенант Хомушку Чургуй-оол Совет Эвилелинин Маадыры атка төлептиг болган.

Түӊнел.

     Ада-чурттун Улуг дайыны төөгүден ыраан тудум-на оон арыннары тодазы-биле көстүп кээп турар апарган. Дайын уезинде  ТАР ангы күрүне турган-даа болза, ССРЭ-же гитлерлиг Германиянын оор ёзу-биле халдаанынга киленнеп, ССРЭ-ге бугу талазы-биле дузалажып, аъш-чем, акша-тогерик, мал-маганын харам чокка берип турганнар. Чуден артык үнелиг дузаламчы 1943 чылда эки турачы аъттыг эскадронну  чорутканы болур, оон бичии-ле мурнунда 10 танкыларны чоргускан. Чүгле танкыларны эвес, эки турачы танкистерни база дайын шөлүнче чоруткан. Оларнын аразында Барыын-Хемчик кожуунну төлээлээн  Чургуй-оол Намгаевич Хомушку база бар. Ол - Совет Эвилелинин Маадыры. Чүге дизе     1944 чылдын март 13-те Мурнуу Бугту кежер дээш, Хомушку Чургуй-оол кончуг дүрген суг адаа-биле танкызын кежиргеш, ол-ла дораан дайзыннын контратаказын чок кылырынче кирипкен. 6 км хемчээлдиг черге дайзыннын чадаг шериглерин сүрбүшаан, машиназынын илчирбези-биле 25 немецти, 2 хол пулемёдун, 1 миномётту узуткап чок кылган. Оон танкызы март 5-18 хүннеринде демиселге бичии-даа соксаал чок демисешкен. Шак ол маадырлыг чоруу дээш Маадыр атка төлептиг болган. Шынап-ла, дайыннын арны кыс эвес. Чургуй-оол Маадыр ону бадыткап шыдаан. Оон төлептиг маадыр чоруун салгалдан салгалче чедирип берип, ону сактып, мөгейип чоруулунар!

Ажыглаан литература данзызы:

1.Кара-оол В.Х. Эр адын бадыткаан. - Кызыл:Тыванын ном үндүрер чери, 2015ч.

2.Кужугет Б.О. Барыын-Хемчиктин эки турачылары. – Кызыл:Тыванын ном үндүрер чери, 2015ч.

3.Маадыр-оол Амарда Тиилелгеге Тыванын үлүү.//Эне сөзү №18 – май 2000ч- 2 арын

4. Оюн К.Т.Эки турачылар мурнуку шугумда.- Кызыл:Улуг-Хем сеткуулдун редакциязы, 2003.

5. Пивоваров В.П.Добровольцы.-Кызыл:Тувинское книжное издательство, 1990.

6.Сагды М.А. Совет Эвилелинин Маадыры.//Хемчиктин сылдызы- 08.05.2003, арын 2.

7.Чолдак-оол Оюн Эки турачы танкистернин оруу.//Шын- 08.05.2004 – 8 арын