Тузанның кеше сәламәтлегенә тәэсире

Әтнә районы Күшәр төп гомуми белем мәктәбе

“Тузан һәм аның кеше организмына тәэсире”

темасына тикшеренү-эзләнү эше

             Эшне башкарды:

                                                9 сыйныф укучысы Зарипова Сөмбел

Җитәкче:

                           география һәм биология

                                   укытучысы Загидуллина З.Д.

2018 ел

(слайд 2) Темамның актуальлеге.

   «Тузан белән көрәшергә кирәк” дигән сүзләрне өйдә дә, мәктәптә дә еш ишетергә туры килгәнлектән, минем “тузан” дигән дошман турында күбрәк беләсем килә башлады. Мин тузанның кеше организмына китергән зыянын, мәктәп һавасының тузанлылык дәрәҗәсен һәм һава мөмкин кадәр чиста булсын өчен нәрсәләр эшләргә мөмкин булуын ачыкларга булдым.

    Тузан - безнең ихтыяри-мәҗбүри күршебез. Тәрәзәдән төшкән кояш нурлары яктысында һавада очып йөргән тузан кисәкчекләрен күреп шаккатканыгыз бардыр, мөгаен. Алар шуның кадәр күп булалар! Ихтыярсыздан “ярый әле гел күзгә күренеп тормыйлар”дип уйлап куясын. Һаваның тузанлылыгы-мөһим экологик  фактор. Ябык бинада һаваның  1см3 да уннарча миллион куркыныч тудыручы тузан  кисәкчекләре була икән.

(Слайд 3) Менә шуңа күрә дә эшемнең максаты-ягъни тузанның кеше организмына китергән зыянын ачыклау  һәм аннан саклану чараларын өйрәнү- актуаль экологик проблемаларның берсе, минемчә.

Тикшерү объектым : мәктәп бинасындагы тузан

 (Слайд 3)    I. Теоретик өлеш.

   Эшемне тузан турында мәгълүмат туплаудан башладым. Тузан дип һавада асылынган хәлдә торучы, размерлары уртача 0,005 мм тирәсендәге  теләсә нинди каты кисәкчекне атыйлар һәм кисәкчекләренең зурлыгы буенча,  ике зур группага бүленә икән:

1.Вак тузан - уннарча һәм йөзләрчә микрон размерлар белән исәпләнә торган  бик вак һәм җиңел кисәкчекләрдән тора. Һава белән сулыш юлларына үтеп керә, ялкынсыну китереп чыгара, үпкәләрдә тупланып аларның тереклек сыешлыгын киметергә сәләтле.

2.Эре тузан - авыр һәм аз хәрәкәтчел кисәкчекләрдән тора. Җил булмаса, мондый тузан түбәнгә төшә, тузан катламы барлыкка китереп өслекләргә утыра, кеше йөргәндә, җил искәндә хәрәкәткә килеп, кабаттан һавага күтәрелә.

   (Слайд 5) Тузан составында  органик табигатьле матдәләр була: болар тиренең үлгән күзәнәкләре, кеше тырнакларының, чәчләрнең калдыклары, бүлмә гөлләренең серкәләре, күгәрек гөмбәләренең споралары һ.б.  

    Тузан кисәкчекләренә авыру тудыручы микроогрганизмнар ояларга мөмкин. Үле яки тере организмнарның, мәсәлән чебен, таракан, кырмыска кебек бөҗәкләрнең  кисәкчекләре  һәм тузан  талпаннары булган тузан бигрәк тә куркыныч. Алар барысы да - көчле аллергеннар. Тире авыруларыннан башлап күзләрдә конъюктивит, сулыш юллары белән бәйле астма авыруы китереп чыгарырга мөмкиннәр.

      Тузан составында неограник табигатле кисәкчекләр дә була. Аларга туфрак, төзелеш материаллары, синтетик юу средстволары, химик матдәләрнең кисәкчекләре, тәмәке төтене һ.б.керә.

(Слайд 6, 7)  Кешегә куркыныч тудыручы тузан чыганакларын слайдларда күрәсез

1.Биек Сәүдә үзәге биналары  җимерелү нәтиҗәсендә мең тоннадан артык  микроскопик тузан барлыкка килә.

2.Кеше янында яшәүче хайваннар: мәчеләр, этләр, попугайлар, балыклар, хомяклар, Теләмәсәк тә, яныбызда яшәүче хайваннар : таракан, кырмыска, чебен, көя, кандала, тузан талпаннары. Алар үзләре һәм аларың уле кисәкчекләре дә тузан составындагы агулы матдәләрнең чыганаклары.

3. Минем тузан талпаннарына аерым тукталасым килә. Кыяфәтләре гайрәт чигергеч бу  организмнарның зурлыгы 0,1-0,5 мм чамасы. Талпаннар 2-4 ай ярым тирәсе яши, кешенең үлгән эпидермис күзәнәкләре белән туклана, шуңа күрә алар урын-җирдә күп булалар.

   Тузан талпаннары, кандалалар кебек кешене тешләмиләр дә, канын да эчмиләр. Кеше өчен аларның бүлендекләре, күкәйләре, үлгәннән соң таралып тузанга әйләнгән кисәкчәләре куркыныч. Менә шулар бик көчле аллерген булып торалар да инде.Талпанлы тузан конъюктивит, астма кебек куркыныч авырулар китереп чыгарарга сәләтле. Шуңа урын җирне ара-тирә булса да киптереп, кагып торырга кирәк. Шунысы әйбәт-талпаннарга каршы иммунитет формалаша икән. Бигрәк тә авыл балаларында. Тузан арасында уйнап үскәнгәдер, мөгаен.

  (Слайд 9)  Тузан турында теоретик мәгълүмат туплаганнан сон мин мәктәп бинасының төрле участокларындагы һаваның чагыштырма тузанлылык дәрәҗәсен һәм тузанның составын ачыклауга керештем. Эшемнең тәртибе һәм нәтиҗәләре түбәндәгечә булды.

                                                      II. Практик өлеш

 Тәҗрибә № 1.  Һаваның чагыштырма тузанлылык дәрәҗәсен ачыклау. 

Гипотеза: минемчә,мәктәпнең төрле участокларында тузанлылык дәрәҗәсе төрлечә булырга тиеш.

(Слайд 10) Тикшеренүне үткәрү тәртибе.

• Предмет пыяласына пипетка белән бер тамчы су тамыздым.
• Предмет пыяласын, тузан кунсын өчен,  сайланган урынга 15 минутка куеп тордым.
• Су тамчысын каплагыч пыяла белән каплап, микропрепарат әзерләдем.
• Микропрепаратны яктылык микроскобыннан карадым.
• Тамчыдагы тузан кисәкчекләрен санап, формаларын, бер-берсенә карата урнашуларын билгеләдем.
• Тәҗрибәне шул ук тәртиптә мәктәп бинасының 4 участогында: ашханә, уку кабинеты, спортзал, коридорда үткәрдем, нәтиҗәләрен чагыштырдым.

   (Слайд 11)  Нәтиҗәләрне таблицада күрәсез.

.

(Слайд 12, 13)     Мәктәп тузанының кайбер төрләре.

 (Слайд 13,14)    Беренче тәҗрибә буенча гомуми нәтиҗәләр:

1. Мәктәп бинасының төрле участокларында тузанлылык дәрәҗәсе төрлечә:

        коридорда, спортзалда - югары;

  уку кабинетында - уртача;

        ашханәдә - түбән

2. Тузанлылык дәрес вакытында спортзалда бик нык арта-чөнки уйнаганда чәч, киемдәге тузан коела, идәндәге эре тузан кире һавага күтәрелә.Әле ярый чебеннәр, тараканнар юк! Ә уку кабинетында, коридорда кими.
3. Ашханәдә тузанлылык дәрес вакытында да, тәнәфестә дә бер чама, чөнки дәрес вакытында өстәл өстендәге, идәндәге тузаннар юеш тукыма белән сөртелә.
4. Мәктәп бинасында, нигездә, вак тузан кисәкчекләре хөкем сөрә.
5. Гипотеза расланды.

( Слайд 15) Тәҗрибә №2.  Тузанның составын ачыклау.

Гипотеза: минемчә,мәктәп бинасындагы һавада органик һәм неорганик табигатьле тузан хөкем сөрә.

( Слайд 16) Тикшеренүне үткәрү тәртибе:

• 3-5 см.лы өслектән таякчык ярдәмендә тузан катламын алдым.
• Тузанны предмет пыяласына урнаштырдым.
• Коры тузан микропрепараты ясадым.
• Микроскоптан карап тузан кисәкчекләренең тышкы кыяфәтен, формасын, размерларын, төсен ачыкладым.
• Каплагыч пыяланы препароваль энә белән күтәреп тузан үрнәкләренә хлорид кислотасы эремәсе тамыздым һәм микропрепаратны киредән каплагыч пыяла белән каплап куйдым.
• Микропрепаратларны янәдән микроскоптан карап, кислота тәэсирендә барлыкка килгән үзгәрешләрне ачыкладым.

( Слайд 17)     Нәтиҗәләрне таблицада күрәсез:                   

(Слайд 18) Тузан составы турында гомуми нәтиҗәләр:

1. Физика кабинетының тәрәзә төбеннән алынган тузан кислота белән тәэсир итүдән үзгәрмәде диярлек. Бу факт аның составында суда эреми торган тозлар булуы турында сөйли.
2. Такта яныннан алынган тузанда хлорид кислотасы тәэсирендә ысылдавык тавыш барлыкка килде, ул эреде. Бу факт аның составында известняк һәм суда эрүчән тозлар булуы турында сөйли.
3.  Мәктәп мастерскоенда органик табигатьле тузан  өстенлек итә  (агач тузаны)

      Кислота тәэсирендә кисәкчекләрнең өлешчә эрүе күзәтелде.

(Слайд 19)       III.  Йомгаклау.

Тикшеренүләргә нигезләнеп мәктәп бинасының экологик торышы (тузанлылыгы) турында ясалган нәтиҗәләрем:

1.Мәктәп бинасында, нигездә, сулыш системасына тирән үтеп кереп, ялкынсыну китереп чыгара торган вак тузан өстенлек итә - бу начар.

2.Тузанда органик һәм неорганик матдәләр табылса да, агулы тузан күзәтелмәде-монысы эйбэт.

3.Мәктәп бинасының төрле участокларында тузанлылык төрлечә һәм көн дәвамында үзгәрә, спортзалда, коридорда иң югарысы-димәк, идәннәрне ешрак юарга кирәк.

4.Ашханәдә  дымлы тукыма белән сөртеп тору сәбәпле, тузанлылык дәрәҗәсе түбән-повар апалар һәм дежур укучыларның эшен әйбәт дип табам.

(Слайд 20)     Эшләгән эшемнән чыгып мәктәптәге экологик халәтне яхшырту буенча түбәндәге рекомендацияләрне тәкъдим итәр идем:

1. Чисталыкны саклау. Класс кабинетында һәм мәктәп күләмендә дежур торуга җаваплы карау.
2. Тәнәфесләрдә класс кабинетларының идәннәрен дымлы чүпрәк белән сөртеп чыгу (көнгә 2 тапкыр)
3. Һаваны дымландыру өчен су  тутырылган, тишек капкачлы пластик савытлардан файдаланырга мөмкин. Бу ысул тузанның идән, өстәл кебек өслеккә утыруын тәэмин итә, ә аннан сөртеп алып була.
4. Такта янында эшләгәннән соң кулдагы акбур тузанын сөртү өчен бер тапкыр кулланыла торган салфеткалар яки кечкенә сөлгеләр булса яхшы булачак.
5. Акбурны кулланыштан чыккан помада савытларына утыртырга, резин перчаткалардан файдаланырга була
6. Акбур белән яза торган такталарны маркер белән яза торганга алыштырсан әйбәт булачак.
7. Электр тузан  тоткарлагычлардан файдаланырга мөмкин.

Шуның белән чыгышым тәмам. Игътибарыгыз өчен рәхмәт. Чисталыкны саклагыз, сәламәт булыгыз!