ПƟш - Υнелиг ыяш

Тема: ПƟш - Υнелиг ыяш.

Сорулгазы: 1. ПƟш кандыг ыяш дээрзин тодарадыр.

                2. ПƟштун  ажык - дузазын шинчилээр.

                3. Чыргакы сумузунуң чурттакчыларының         тооруктап чораанының дугайында кыска видео - ролик

Белеткел  ажылы:

1. ПƟштΥ хайгаарап билип алыр.
2. Библиотекарь – биле ужуражыр, материалдар дилээр.
3. Номнар, солуннар номчуур.
4. Башкы – биле интернетке ажылдаар.
5. Херек материалдар, чуруктар чыыр, чуруктарга тыртырар, видео – роликти дилеп тывар.

ТƟлевилелдиң   планы:

1. ПƟш деп чΥл?
2. ПƟштΥң кижилерге ажык-дузазы.
3. ПƟш - улустуң  аас-чогаалында:

      а) тывызыктарда

      б) шΥлΥктерде кƟргΥскени

4.   Чыргакы сумузунуң чурттакчыларының тооруктап    чораанының дугайында кыска видео-ролик

1) ПƟш

ПƟШ – онзагай ыяш. Олар узун, суук, хƟнΥ. Оларның    будуктары бƟкперлештир унгеш, дээвиир ышкаш тутчу бергилээн. ПƟштΥң тооруундан хƟй акша орулганы ап болур. ПƟштΥң назыны узун, 500 чыл ажыг чурттаар.

2) ПƟштΥң   ажык - дузазы:

       ПƟштΥң   тооруунуң сайлап каапкан чочайгалары безин халас болбас.

      ПƟштΥң  тооруунуң сайларын хайындыргаш, ижин аарыынга  ажыглап турар.

        Шаанда тывалар пƟштΥң ΥрΥңΥн хооргаш, хоюдур соктааш,  тыва далганга, чƟкпекке холуп ап чораан. СΥттΥг сарыг шайын хайындыргаш, ижерде шайынче ΥрΥң хоюун бызап ап чораан.

       ПƟштΥң чулуу Ɵртенген, балыгланган, ириңнээн челерни экижидер.

       ПƟш чΥгле кижилерге ажыктыг эвес, а дириг амытаннарга база ажыктыг. ПƟштΥг эзимнерге эң-не Υнелиг аңнар турар. ПƟштΥг аргаларда чурттап, амыдырап чоруур киш, дииң, адыг, черлик хаван, кээрген болгаш Ɵске-даа аң, куштар кΥскΥ, кышкы Υелерде пƟш тооруун кол чем кылдыр ажыглап турарлар.

         Бистиң тайгаларывыста пƟш ышкаш, ындыг чараш болгаш хƟнΥ-сынныг ыяш чок. Аңаа чΥгле шиви, пƟш,  хадыны деңнеп болур.

      Деңнелге:

Чочагайлар: Шиви чочагайы  чиңгежек шевергин ,

а хадынын машпаксымаар. ПƟштΥң чочагайы улуг, чемиштиг.

 Шиви, хады, пƟш – мƟңге ногаан ыяштар. Оларның

бΥрΥлери дΥшпес, ΥргΥлчΥ ногаан турар. Υрезиннери

чочагай  иштинге быжар. БΥрΥлери ине бΥрΥлΥг болур.

Тайга черге Υнер.

3) ПƟш – улустуң   аас  чогаалында

а) тывызыктарда

- Тывызыкты силерге салыр мен, а силер тыва силер.

                Булуңнун ыяжы будук-садык,

                Будук-садык-даа болза,

                Будуунда буянныг.    

                                                             (ПƟш)

Кыдырама оолдуг,

Кызырама кыстыг,

Эдир-Шуур иелиг,

Байыза-Хаан адалыг.

                                       (ПƟш: тооруу, бΥрΥлери, будуктары, боду)

б) шΥлΥктерде

                                                автору: Экер-оол Тюлюшевич Кечил-оол

4) Чыргакы  суурнуң  чурттакчыларының  дугайында

         Мээң акым эштери-биле Чыргакы тайгазында

Узун-Кара-Суг деп черден тооруктап чорааннар.

        1) Шоодайда тооруктарны кижи бΥрΥзΥ чΥктеп алгаш, одаанче эккеп турарлар.

        2) Шоодайда тооруктарны чогаадып кылган херекселинче уруп турары.

        3) Олар боттарының чогаадып алган херекселин ыяшка быжыглай шарааш, тыртып турары.

        4) Тооруктуң тырткан богун арыглап турар.

        5) Хаттың дузазы-биле ƟрΥ чажып арыглап турар.

        6) Арыглап алган тоорук сайын ыяш-биле тырый идип, шоодайлап турар.

        7) Тоорукчулар кылган ажылындан хƟй туңнуг акшаны алырлар.

Даап   бодаашкын

        Бистиң тайгаларывыста пƟш элбек. Аңаа бис

чоргаарланыр бис. Ынчалза-даа ыяшты кам-хайыра

чокка кезип, Ɵртке Ɵртенип  турары харааданчыг.

       Чылдың-на бойдуска кам-хайыра чок  боор

болзувусса, бистиң соовуста ƟзΥп орар  дуңмаларывыс

бойдустуң чаражын, чажыдын-даа билбес боор деп

бодаар мен.

        Ынчангаш чонга мындыг кыйгыны  салып тур мен:

«Чонум,  бойдус  айыылда!»

Ажыглаан  литературалар:

1. «Башкы» журналы  1993ч  №5

2. «Матпаадыр» В. Ш. Чамьян  Кызыл - 1991

3. «Тывызыктар»

4. «Экии, хунум» Кызыл – 1983ч

      авт: Экер-оол Тюлюшевич Кечил-оол

Дыңнааныңар дээш,

улуу-биле четтирдим!

Чыргакы ортумак школазы

Ажылды кылган: 3-ку класстын

оореникчизи Донгак Долума

  Удуртукчу башкы: Донгак Алена

                                                                                             Олеговна

Чыргакы - 2015ч