Ада-чурттун улуг дайыны- тыва эки турачылар

Улуг тиилелгенин 79 чылынга.

Ада-чурттун улуг дайыны-тыва эки турачылар.

Киирилде кезээ

1941 чыл, июнь 22- чайгы уенин эн-не узун хуннери. Ол хун эртенгинин 3 шак 30 минута турда, кандыг-даа сагындырыг чокка, немец-фашистиг Германиянын шерии оор езу-биле бистин улуг чурттувус Совет Социалистиг Республикалар Эвилелинин кызыгаарынын чоогунда черлеринде  чурттап турар чоннун дыжын уреп, халдаашкынны кылган. Агаардан чаъс чагган дег, бомбалар улай-улай дужуп, частып, чер кыры-биле чус-чус танкылар, мун-мун шериг шуужуп алгаш ССРЭ-нин кызыгаарынче шургуп кирген. Ада-чурттун Улуг дайыны эгелээн.

  «ССРЭ-же гитлержи Германия халдаан» деп медээ дораан-на Тывага дыргын тарай берген. 1941 чылдын июнь 22-де Тыва Арат Республиканын онгу Улуг Хуралынын шупту кожууннардан 330 делегады Кызыл хоорайга чыглып келген. Олар фашистиг Германияга удур демиселге ТАР-нын чонунун беленинин дугайында Декларацияны хулээп алган.

   Дайыннын баштайгы хуннеринден эгелээш, Тыванын бугу булуннарынга арат чон чыыштарны эрттирип, фронтуга бугу талазы-биле дузалажырынга беленин анаа илередип турганнар.

  А ТАР-нын Чазаанга болгаш ССРЭ-нин Тыва бурун эргелиг төлээ черинге Тыванын оолдар, кыстарындан фронтуже дурген чорударынын дугайында билдириишкиннер хуннун-не хөйу-биле кээп турган. Ында олар эки туразы-биле чоруп турарын, дайзынны дурген чылча шавар, узуткаар сеткилдерин килени-биле илередип бижээннер.

Тыва эки турачылар-танкистер

   Фронтуже эки тура-биле чоруурунун эн-не баштайгы чөпшээрелин танкистерге берген. Эки турачы танкистер чоруурунун мурнунда тускай өөредилгени эрткен.

   1943 чылдын май 20. Он тыва эки турачы танкистерни Кызыл хоорайнын И.Сталин аттыг культура бажынынын чанындан удээн. Ам ол уеде бажында Тыванын Куруне филармониязы туруп турар.

   Тыва танкистерге тыва чон чылыг чымчак сөстерин илереткен. Олар фронтуже тура-соруктуг, быжыг туруштуг аъттанганнар.

Тыва эки турачылар-кавалеристер

   Тыва эки турачы танкистер чоруткан соонда уш ай ажа дужуп чорда,  тыва эки турачы кавалеристерге фронтуже чоруурунга чөпшээрелди берген.

Эки турачыларны үдээни

…1943 чылдын сентябрь 1. Күскү аяс, чылыг хун турган. Эртенгини 9 шак четкелек чорда, тыва Арат Республиканын нам, чазаанын бажынынын чанынга хөй-ле кижи чыглып келген. Оларнын аразында эки турачыларны удеп келген доргул-торелдери, Тыванын нам, чазаанын удуртукчулары, Кызыл хоорайдан болгаш кожууннардан келген удекчилер, ССРЭ-нин болгаш Моолдун Толээ черлеринин ажылдакчылар. Тыванын Революстуг Шериинин урер хогжум оркестринин артистери дайынчы ырыларны кууседип турганнар.

     Чазак бажынынын мурнунга тыва эки турачыларнын эскадрону чыскаалыпкан. Оларнын мурнунда Тулуш Кечил-оолга баштаткан оске-даа командирлер турупкан. Эки турачылар шупту 206 кижи. Оларнын аразында 10 хып дээн аныяк санитар кыстар база бар. Эскадроннун тугун эки турачы Монгуш Маннай оглу Тогул тудуп турган.

    Тыванын эки турачы эскадронун фронтуже удээринге тураскааткан митинг эгелээн. Эки турачыларнын мурнунда командир Тулуш Кечил-оол, комиссар Монгуш Байыскылан база санинструктор Севил Ооржак олар сос ап, чуве чугаалааннар. Туннел состу ТАРН-нын Чингине секретары Салчак Тока чугаалап, эки турачыларга ак орукту, тиилелгелиг чанып кээрин кузээн. Ол Тыва Арат Республиканын тугун командир Тулуш Кечил-оолга дамчыдып берген.

   Командир Тулуш Кечил-оолдун командазы-биле  тыва эки турачыларнын колонназы дайынчы марш-биле, Чазак бажынынын чаны-биле эрткеш, Ленин кудумчузун куду баткаш, Улуг-Хемни кежер паромче углай базыпкан. Олар паром-биле Улуг-Хемни кешкеш, машиналарга олурупкаш. Тыва Республиканын болгаш Совет Эвилелинин куруне кызыгаарынче шимчепкеннер.  

   Кежээликтей бергенде тыва эки турачылар Шивилиг-Кара-Суг деп черде Тыванын кызыгаарынга келгеннер. Оларга Максим Мунзукка удурткан артистер солун концерт-коргузуун бараалгатканнар. Анаа олар майгыннар тип алгаш, совет командылал черинин кызыгаар эртер чопшээрелин манап, уш хонганнар.

   Сентябрь 4-тун хуну. Кажан-на чоруурун манап турган дайынчылар аразынга «Кечил-оолду Кызылдан телефонга келдирткен, кызыгаар шериинин албан бажынынче чоруй барган» деп чугаа тарай берген. Удаваанда Кечил-оол чедип келген. Ол взводтар командирлерин бодунун майгынынче келдирткен. Анаа болган кыска шериг човулелинин соонда, Кечил-оол взвод командирлери Монгуш Сатты, Сарат-оол Оюнну, Сундуй Монгушту, Ховалыг Калбакты шолээн черже кыйгырткаш, кежээ 6 шакта генерал-лейтенант Салчак Тока баштаан Чазак даргалары удеп келирин база кызыгаарны чадаг эрттерин оларга дыннаткан. Ынчангаш кижи бурузунун ап чоруур чуктешкизин чангыс чуктегге таарыштырып алырын дужааган.

Дайынчыларнын караа Туран оруунче коруп, Чазак баштынчыларынын кажан келирин манагзынып турган. Алды шак ажып, чеди шак четкелек чорда, ам-на чиик машиналар баштаан 2 чуък машиналары коступ келген. Салчак Тока хевин кедип алган машинадан душкен.  

    Ол капитан Кечил-оолдун илеткелин хулээп алгаш, Тыванын эки турачыларынга ТАР-нын Нам, Чазаанын, арат-чонунун мурнундан чагыг-созун берген. Оон соонда ол:

- Ада-чурт Улуг ССРЭ дээш! Тыванын арат чону дээш! Гитлержи аг-шеригни кам-хайыра чок чылча шаварынче кылашта-аа-ап марш!-деп командылаан.

   Урер хогжум «Тулчуушкунче! деп ырынын аялгазын чыккыладыр бадырыпкан. Дайынчылар марш кылажы-биле эскадроннун кызыл тугун киискидир туткаш базыпкан.

   Куску хун ашканда, Совет-Тыва кызыгаарынын арт кырынга келгеннер. Кызыгаар шериглери шериг чуруму-биле томаанныг турупкан эки турачыларны удей коруп турган. Хогжумчулер болгаш ТАР-нын Нам, Чазаанын удуртуксулары кызыгаарга чыдып калганнар.

   Хогжум уну шуут дынналбайн баргыже, ыыт-шимээн чок карангыда чугле буттар даажы дынналыр апаргыже, тыва эки турачылар кылашташканнар. Оларнын кижи бурузунун салым-чолу ангы-ангы. Оларны аалдарында чоок кижилери тиилелгелиг чанып келирин, а мурнунда дайын, маадырлыг, коргуш-сыныш чок тулчуушкуннар, а бир чамдыктарын Торээн Тыва чуртунун хостуг, хамаарышпас чоруу дээш, Улуг ССРЭ дээш амы-тынын харам чокка бээри- хайлыг өлүм манап турган.

Абакан-Муром-Ковров-Москва

   Тыва эки турачылар Абаканга чедир онза таварылга чок четкеннер. Чугле Буйба станциязынга Доржунун машиназынга чадаглаан офицер  кижи немей олурупкан. Олар Хакасиянын товунге кээрге, казармаларга чыттырып каан. Чунар-бажыннаан соонда капитан Кечил-оол эки турачыларны чыскаап алгаш:

-Даарта дан бажында моон чоруптар бис. Шериг эшелонунун составы барык-ла белен болу берген-дир. Ам удуп, дыштанып алынар –дээн.

   Сентябрь 8-те тыва эки турачылар поездиге олурупкаш, Абакандан унупкен. Олар орукка каш хондур чорааш, шаандагы бурун орус хоорай Муромга чедип келген. Келге-ле ол хоорайда №362 курлавырда турар адыгжы полктун составынга кирген.

   Октябрь 5-те тываларнын аътка чанчыкканын барымдаалааш, оларны аъттыг шериг кезээнге киирери-биле Иваново областын Ковров хоорайынче чорудупкан. Анаа тыва эки турачылар курлавырда турар ийиги аъттыг –шериг составынга кирген.

   Тыва эки турачылар 40 ажыг хонук иштинде Ковровка дайынчы белеткелди эрткен. Ноябрь айнын ортан уези. Генералдар, офицерлер тыва эки турачыларнын белеткелин хынап коргеш, магадааннар. Ковров хоорайдан 200 тыва эки турачылар Ада-чурттун улуг дайынынын  мурнуку шугумунче кирери-биле чорупкан.

    Ноябрь 21-нин хуну. тыва эки турачылар Москвага келгеннер. Тыва Арат Республиканын элчин чери оларнын фронтуже уделгезин кончуг эки организастаан.

Фронтунун мурнуку шугумунче

   Боо-чепсекти холга алган соонда эки турачылар база катап чартык ай иштинде дайынчы белеткелди алганнар. Оон соонда 1943 чылдын декабрь 15-те эки турачылар барыын чукче-фронтуже аъттаныпканнар. Оларнын кол сорулгазы- дайзынга билдиртпейн фронтунун мурнуку шугумунче чоокшулаары.

   Тыва эки турачылар элээн суурларны таварааш, Ясная Поляна суурга келгеннер. Олар анаа 1944 чылды уткааннар. Дайзынны Совет Эвилелинин девискээринден ундур ойладыр чылдын келгени ол.

Баштайгы тулчуушкун

   1944 чыллдын январь 30-де таптыг-ла хундускунун 2 шак 30 минута турда тыва эки турачы эскадрон бир дугаар полк-биле кады кирип, шиитпирлиг шавар халдаашкынны эгелээннер. Кадыг дошкун тулчуушкун эгелээн. Эки турачы тыва эскадроннун улуг лейтенант Монгуш Сат 3-ку взводу бир дугаарында халдаашкынче кирген. Взвод командири Монгуш Сат аар балыглатса –даа дайын шолун кагбайн, демисешпишаан турган. Дайзыннын ийи огу дидим офицерни өлүр дээпкен.

   Баштайгы тулчуушкун уезинде тыва эки турачылар дидим, сагынгыр-тывынгыр чоруктарны кылганнар. Тыва эки турачы эскадроннун дайынчылары Деражно суур дээш баштайгы тулчуушкунга шупту маадырлыг болгаш дидим чоруктун улегер-чижээн коргускеннер. Дайын шолдеринге балыгланган болгаш эрес-дидими-биле чок болганнар база бар. Тыва эки турачы аъттыг эскадрон Украинанын Деражно, Погорельцы, Сурмичи суурларын болгаш Ровно, Дубно хоорайларын маадырлыы-биле немец-фашистиг эжелекчилерден хостаан.

   1944 чыллдын июнь 17-де маадырлыг тыва эки турачыларны торээн Тывазы оорушку-маннайлыг, байырлыг байдалга уткуп алган.