Антропонимические топонимы с.Эрги-Барлык

 Министерство образования и науки  Республики Тыва

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Средняя общеобразовательная школа с.Эрги-Барлык»

Номинация: Исследовательская работа

Тема: Антропонимические топонимы с.Эрги-Барлык.

Выполнила:  Саая  Сайлык С. ученица 10б класса,

учитель тувинского языка и литературы Саая Ниля М.

                Эрги-Барлык – 2015 г.

Допчузу:

Киирилде ……………………………………………………………………….  3

I-ги эге. Черлер аттарынын бѳлYктери………………………………………... 5

I.1. Черлер аттарының тывылганы ……………………………………………. 5

II-ги эге. Антропонимниг черлер аттарының тургузуунуң аайы-биле бөлүктери……………………………………………………………………..…..8

II.1. Нарын топонимнерниң ажыглалы ………………………………………. 8

Түңнел ………………………………………………………………………….. 9

Ажыглаан литература даңзызы ………………………………………………. 10

Информаторлар данзызы……………………………………………………10

Киирилде

         Ажылдың темазы: Эрги-Барлык суурнуң девискээринде кижилер аттары-биле холбашкан черлер аттары.

Черлер болгаш хемнер аттары бистиң амыдыралывыста база бир кол черни ээлеп турар. Оларны чыып,  шинчилеп, ужур-утказын тайылбырлап, тодарадыры - келир үениң салгалынга улуг өөредиг болгаш идиг болур. Оларга дыл эртеминге сонуургалды оттуруп, тѳрээн чер - чуртунга ынак, аңаа хумагалыг болурун кижизидер.

Эрги-Барлык суурнун девискээринде каас-чараш, кайгамчык черлер аттары  аттары онзагай солун уткалыг болуп турар.

Ынчангаш, ук девискээрде кижилер-аттары-биле холбашкан черлер аттарын чыып, шинчилеп, оларның сайгарылгазын кылып, аныяк-ѳскенге тѳрээн черин билип алырынга, улуг дуза болзун деп идегел-биле  теманы шилип алган бис.

Шинчилел ажылының объектизи: черлер аттары.

Шинчилел ажылының материалы: Эрги-Барлык девискээринде черлер аттары.

Ажылдың чугулазы: суурнун девискээринде кижилер аттары-биле холбашкан черлер аттарынын ажыглалынга хамаарыштыр кылдынган ажылдар амдыызында чок, ынчангаш ук ажылды шинчилээри чугула.

Ажылдың чаа чүүлү: Ук черлер аттарынын лексика-семантиктиг бөлүктерин тодарадып, оларның  тургузуун шинчилээни.

 Ажылдың сорулгазы:   антропонимниг топонимнерниң  дыл талазы-биле сайгарылгазы.

Ук сорулганы чедип алырда шиитпирлээр айтырыглар:
- Эрги-Барлык суурнун  девискээринде кижилер аттары-биле холбашкан черлер аттарының долу даңзызын тургузар;

- чыгдынган черлер аттарының  утказының  аайы-биле бѳлүктерин тодарадыры;

- топонимнерни тургузуунуң  аайы-биле бѳлүктерин аңгылап, модельдерин тургусканы.

 Ажылдың теоретиктиг үндезиннери:

Ондар Б.К. «Краткий словарь гидронимов Тувы».

 Ажыглаан арга-методтар: чыыр болгаш тайылбырлап бижиириниң методтары.

 Ажылдың  практиктиг ужур-дузазы:  кожууннуң школаларның тыва дыл башкыларынга, ѳѳреникчилеринге бѳлгүм кичээлдеринге, факультативтерге  ажыглап болур.

Ажылдың тургузуу: киирилде, ийи эге, түңнел, капсырылга болгаш ажыглаан литература данзызы.

I -ги эге.  Эрги-Барлык суурнуң девискээринде антропонимниг черлер аттарының бөлүктери.

Кандыг-даа черде онзагай, уран-чечен кылдыр адаттынган черлер аттары кайы кѳвей. бижиттинген болур.  Ынчангаш суурувустун девискээринде антропонимниг топонимнерниң адырларын тодарадып, оларның лексика-семантиктиг бөлүктерин  сайгарарын оралдажыр бис.

        Ам ук черде  хуу аттарның ажыглалын тус-тузунда сайгарып, лексика-семантиктиг бөлүктерин көрээлиңер.

I.1. Топонимнерниң тывылганы.

Топонимика («topo»-чер, «оnim»-хуу ат) — черлер аттары дугайында өөренир эртем.

Чер кырында шупту чүве хуу аттарлыг. Ынчангаш дыл эртеминде шупту хуу аттарны онимнер дээр. Тыва дылда топонимика ономастиканың элээн шинчилеттинген адыры кылдыр санаттынып турар. Топонимнер бодунуң иштинде база аңгы-аңгы бөлүктерге чарлып турар: гидронимнер, ойконимнер, оронимнер, урбонимнер… Оон аңгыда кижилер аттары-биле холбашкан антропонимниг топонимнер база бар.

Тус черде черлер аттарын чон тывызык кылдыр адаан.

1. Сугга хамаарышкан  топонимнер.

        Черниң ады – ооң угу-дөзү, чоннуң чаңчылы, езулалы болур.  Бо бөлүктээшкин база бир онзагай.

Ачай ээреми – Хертек Сергей Конзайович хөлчок белиңчи кижи. Чон ону Часкал-оол деп шола ады-биле билир. Ол балыктаарынга ынак. Бир катап балыктаар дээш Туукай туруунун үстүнде ээремче кезек кижи бар чытканнар. Ынаар баарда, ыяап-ла хана ышкаш хаялап бадар. Туттунуп алгаш эртип чыда  көөрге, дыка улуг ээремчик чыткан. Часкал-оол корткаш салдыныпкаш, адаанда элезинге пет кылдыр кээп дүшкен. Ынчан «Ачаай!» деп билиңнээн. Балыктаар дээш бар чыткан ээремин олчаан ынчаар адаан.

Дадарык ээреми- орус-япон дайынының киржикчизи Ооржак Дадарык Маңнай-ооловичиниң ады-биле адаан. Барлык бажында ээремден бо акый балык шелип алган. Көөрге  тейинде – ортузунда  чаңгыс карактыг болган. Дадарык ону корткаш, катап сугже киир каапкан. Ынчангаш ол черниң адын ынчаар адап эгелээн.

Коля саарыы – Ооржак Николай Дадарыковичинин ады-биле адаан . Час-Адыр-Аксында аржаан үстүнде ол саарыгдан кым-даа бичии байлаң безин тудуп көрбээн. Оон кым-даа балыктавас.  Чүгле Коля кадыргылар, улуг балыктар тудуп алыр болган.

Көрей кежии. Черин ады Саая Владимир Кош-ооловичинин ады-биле холбашкан. Ооң чонда шола ады – Көрей. Ол аңгы өг-бүлелиг. Ынчалза-даа бир уругга ынакшаан. Ынак уруунун ада-иези Час-Адырга чурттап чораан. Оларже баарда, ыяап-ла көвүрүг-биле кежер. Ынчалза-даа Көрей улус көрбезин дээш, көвүрүг чок черден кымның-даа машина-биле кежип көрбээн черинден мунуп турганы ГАЗ-69 деп машиназы-биле кеже берген. Оон бээр ол кежигни чон ынчаар адай берген.

Бора кежии. Аянгатыга ажылдап турган Боранын ачазы Шолук-Ховуга чурттап чораан. Боранын ада-иезинче баарда оон  кежер турган. Ынчангаш кежигни ынчаар адаан.

Оон ангыда ийиги вариантызы база бар. Суурдан Шолук-Ховуга чедир 11 километр. Аңаа ирт кадарчызы Көк-оолдун кыштаа турган.  Ооң өөнүң ишти Бора суурже өскээрде ол кежигге туруп алгаш достунар турган.

Сугга, хемге хамаарыштыр барымдаалап адаан антропонимниг топонимнерни ниитизи-биле бешти  тодараткан бис.

2. Оргулааш черлер аттары (оронимнер).

Туукай туруу - Эрги-Барлык  болгаш Мөңгүн-Тайга чонунда  эрес-дидим уруг Туукайнын дугайныда билдингир төөгү чугаа бар. Мөңгүн Хайыраканнын сонгу талазында Цаган-Шибету сыннарынын аразында Тоолайлыг-Хем  агып чыдар. Ол хем Барлык-биле каттышкаш, күчүлүг Хемчик хемче агып кирген.  Тоолайлыгнын бир бичии адыры – кончуг соокта безин доңмас Көжечейнин унунга Хомушкулар чурттап чораан. Хомушкуларнын өдээ – Улуг-Кожай, Оруктуг-Өзен чораан.  Бир катап Хомушкуларның оглунга Эрги-Барлыктан Туукай деп уругну хөңнү чок турда-ла кудалап аппарганнар. Аныяк Туукай хүннүң-не Сүүр-Тайганың бажынче үнүп алгаш, төрээн чериниң уунче үр-ле  көрүп алгаш орар турган. Дагның бедиинден Туукай чанар орун көрүп ап турган.  Ол оруктун бергезин, шаптараазыннарлыын билип турган. Бир эртен Тооллайлыг хемнин сыык черинден кежип алгаш, орук чок черлеп, аң оруу-биле Барлык хемче углай дезипкен. Ооң соондан чүгле ырлаан ырызының чаңгызы артып калган.  Кашкан Туукайнын соондан Хомушкулар сүргеш-даа, муңгаш черге келгеннер. Чүгле аң орун часпайн, кадыр туругну куду чоруй барган уругнун дидимин кайгап чыдып калганнар. Оон бээр Туруг Туукайнын адын эдилээн.

       Комсомолчулар шөлү. «Хемчик» совхоз турар үеде аныяктарнын сиген кезер шөлү.

       Саакпан перевалы. «Хемчик» совхоз турар үеде  ажылчыннарнын шалын акшазын төлеп бээр дээш  бухгалтер Саакпан акшаны кожуун төвүнден үндүрүп алгаш  суурже чанып кел чытканнар. Асфальтылыг орук төнерге, канал ындынга машиназын доктааткаш, чолаачызы-биле арагазын чажып, ишкеннер. Чоруурда акшалыг сумказын эзирээш, каапкаш чоруй барганнар.  Эртенинде чедип келирге, сумка ол-ла черинде чыткан. Ол болуушкуннун соонда бухгалтер Саакпан ол орукка ыяап-ла «чажыын чашкаш» эртер апарган. Оон бээр-ле черни ынчаар адаан.

      Ленин даа.  Суурга совхоз турган үеде  Аптаралыг-Тейнин артында дагга «Ленин» деп даштар-биле бижээш, агартыр чугайлап каан турган.  

     Совхозтун кадарчыларынын аттары-биле кыштаг, күзег, чайлаг, чазагларны чон адап чыдып калган: Өрге кыштаа (Бедик-Дөңде), Доокай чайлаа ( Час-Адырнын Ортаа-Бугашата), Кошкар чайлаа ( Час-Адырнын Төжектиг-Алаакка кошкарлар чайладып турган  сериннин чайлаа), Базыр күзээ (Улуг-Хову бажында)…

II-ги эге. Антропонимниг черлер аттарының тургузуунуң аайы-биле бөлүктери.

Чыгдынган черлер аттарын тургузуунуң аайы-биле бөдүүн болгаш нарын деп ийи бөлүкке чарып турар бис. Оларның тус-тузунда  бѳлүктерин кѳрээлиңер.

II.1. Нарын хуу аттарның ажыглалы

Нарын хуу аттар дээрге ийи болгаш оон хѳй дазылдарның каттышканындан тургустунган болур. Нарын черлер аттары морфолог-синтаксистиг, синтаксистиг аргаларның дузазы-биле тургустунганын чыгдынган материалдардан кѳрүп болур. Оларның дараазында модельдерин тодараткан бис.

        Модели: чүве ады + чүве ады + -зы

Көрей кежии > көрей + кежии, Саакпан перевалы, Бора кыштаа.

Тургузуунуң аайы-биле черлер аттарын нарын деп бѳлүктээш, нарын хуу аттар хѳй дээрзин демдегледивис. Нарын чижектерден алгаш кѳѳрге, чүве ады + чүве ады + -зы эң-не бүдүрүкчүлүг болуп турар.

Түңнел

    Эрги-Барлык суурнун девискээринде антропонимниг топонимнерни лексика-семантиктиг бөлүктерин шинчилеп кѳргеш, оларны утказының аайы-биле тос бөлүкке хуваап кѳрдүвүс. Тодараттынган бѳлүктерден дараазында түңнелдерни үндүрген бис:

• Сугга хамаарышкан топонимнер (5)
• Оргулааш черлер аттары (оронимнер) (8)

Тургузуунуң аайы-биле черлер аттарын  нарын деп аңгылап турар бис. Нарын черлер аттары  хѳй таваржып чоруур. Оларның моделин  аңгылап кѳрген бис. Ниитизи-биле  13 нарын топонимнерни тодараттывыс. Хѳй кезиинде ийи компонентилиг топонимнер колдап турар. Ынчангаш ук ажыл аныяк салгалды кижизидеринге өөредиглиг болуунга идегедивис.

Ажыглаан литература даңзызы:

1. Ондар Б.К. Древнетюркская топонимия Тувы II Башкы, 2002, М93 - С.65-.

2. Ондар Б.К. Топонимия Тувы: Лексико-семантические типы топонимов // Башкы, 2001 / 2.- С. 70- 73.

3. Ондар Б.К. На уроках топонимический материал // Башкы, 1996. 1 (19) - С. 34- 36.

4. Ондар Б.К. Заметки по гидронимии Тувы //  Башкы, 1994. № 1 (7).- С. 40.

5. Ондар Б.К. Краткий словарь гидронимов Тувы.- Кызыл, 1995.

6. Татаринцев Б.И. О топонимии бассейна р. Каа - Хем // Тувинский язык и литература в  послеоктябрьский период.- Кызыл, 1977.- С.88- 98.

7. Татаринцев Б.И. Этимологический словарь тувинского языка.- Н.: Наука,

2000.- 341 с.; 2001- 388 с.

 8. В.Кара-Сал «Кара-Чода» - Кызыл, ТНҮЧ, 2009ч.

Информаторлар:

1. Донгак Кудус-оол Айыжыевич, 1975 ч., школада ажылчын.
2. Донгак Орлан Оолакович, 1972ч., школада ажылчын.
3. Ооржак Роза Шактаровна, 1959 ч., башкы.
4. Саая Сылдыс Александрович, 1976ч, школада башкы.
5. Саая Мартан-оол Чалзыпович, 1956 ч., пенсионер.
6. Салчак Степан Калиндивииевич, 1955ч, пенсионер.
7. Хомушку Людмила Барактииевна, 1961ч, школада башкы.