"Шаагай" деп эгеде деннелгелерни ажыглааны.

Киирилде.

         Ажылдың темазы: Салчак Токанын «Араттын сѳзү» деп романында «Шаагай» деп эгеде деңнелгелерни ажыглааны.

Утказынын аайы-биле деңнелге литература эртеминге база хамаарылгалыг,  чечен чогаалдын уран-чечен аргаларынын бирээзи болур. Ол чогаалчының дылының онзагайын илередиринге киржип турар. Ынчалза-даа бистин бо шилип алган эгевиске хамаарыштыр деңнелгелерни сайгарып кѳрген ажылдар чок.

Ынчангаш ук эгеде деннелгелерни ушта бижип, оларның сайгарылгазын кылып, ѳѳреникчилерге  чечен чогаалды сайгарарынга  улуг дуза болзун деп идегел-биле  теманы шилип алган бис.

Шинчилел ажылының объектизи: деңнелгелер.

Шинчилел ажылының материалы: «Шаагай» деп эгеде деннелгелер.

Ажылдың чугулазы: Тыва литературада чечен чогаалдын сайгарылгазын кылып тура, уран-чеченинге хамаарыштыр сайгарган ажылдар эвээш. Ынчангаш ук ажылды шинчилээри чугула.

Ажылдың чаа чүүлү: Ук деннелгелернин бөлүктерин тодарадып, оларның  тургузуун шинчилээни.

 Ажылдың сорулгазы: деннелгелерниң  дыл талазы-биле сайгарылгазы.

Ук сорулганы чедип алырда шиитпирлээр айтырыглар:

- ук эгеде деннелгелерниң  утказының  аайы-биле бѳлүктерин тодарадыры;

- карточкалар кылыры;

Ажылдың теоретиктиг үндезиннери: М.И.Черемисина, Л.А.Шамина «Выражение сравнения в тувинском языке».

           Ажыглаан арга-методтар: чыыр, тывар болгаш тайылбырлап бижиириниң методтары.

 Ажылдың  практиктиг ужур-дузазы:  кожууннуң школаларның тыва дыл башкыларынга, ѳѳреникчилеринге бѳлгүм кичээлдеринге, факультативтерге  ажыглап болур.

Ажылдың тургузуу: киирилде, ийи эге, түңнел болгаш ажыглаан литература данзызы.

I -ги эге.  Деннелгелерниң  бөлүктери.

Бистин номчаанывыс бо эгеде 15 деннелгени ажыглап киирген. Деннелгелернин дузазы-биле амыдыралды, чоннун чанчылдарын,овур-хевирлерни чуруурда ажыглаан. Ынчангаш оларны сайгарарын оралдажыр бис.

1. Психологтуг байдалды кѳргүзерде ажыглаан деңнелгелер:

Ынчап чаңчыга берген чүве дег чоруп олур.

Кымны-даа кѳрбээн чүве дег, чадырже ыыттавайн базып олурлар.

Оон башка ол дээрге чадыр чанынга бѳрүлер кээрге, үзе-чаза соп кааптары ышкаш кылдыр, чедип келген дүжүметтерни база чазарлап кааптар болдур ийин.

Мында моон ѳске байлак хѳѳп кагбаан бе деп чүвени билип алыр дээн чүве ышкаш, хиккиледир каттыргылааш, …кылаштап тур.

2. Бѳдүүн чоннун арны-бажын кѳргүзерде:

…ававыс биле угбавыс хан-шылбай апарган, арыннары барбаландыр ышкылай берген чангылап келгеннер.

Оон арны кезээде ыжык чуве ышкаш чоруур.

3. Кижини дириг амытанга дѳмейлээни:

Дужуметтер аъттарын мунгулап алгаш, ававыс биле угбавысты, адыгуузун малдар ышкаш, суруп алгаш чоруур дей бердилер.

Демги торга ышкаш дужумет, угбам Албанчынын кээп сегирип алгаш, холдарын хулуп кагды.

Торга ышкаш шиш думчуктуг чыпшынчак арган ак дужуметчигештин караккула илези-биле оорген.

Бис корткаш, чадыр огнун алажыларынын доорзунда кускелер дег, сыннып киргилей берген чыткылаан бис.

4. Кижини амы чок чувеге домейлээри:

Даш-Чалан чадырнын дорунде, эжиинче корундур, ламаларнын хола бурганнары ышкаш маспактанып олуруп алды.

5. Кижини улустун аас чогаалындан алган мифологтуг дириг амытанга домейлээри:

Даш-Чалан кончуг улуг чылбыга ышкаш болу берген хоректей-дир.

6. Кижинин мага-бодунун кезиин бойдустун болуушкуну-биле деннээри:

Думчук орнунда кызыл эът дончугеш!

II -ги эге.  Деннелгелерниң  тургузуу.

1. Маадырларнын характеристиказынга деннелгелерни ажыглааны.

Бо эгеде деннелгелерни уран-чечен арга кылдыр маадырларнын овур-хевирлерин ажыдарда, кончуг чедимчелиг ажыглан деп болур. Чогаалда маадырлар толептиг болгаш толеп чок деп ийи болукке чарлыры илден. Деннелгелер тѳлеп чок маадырларда хѳй ажыглаттынган бооп турар.

а) Даш-Чаланнын овур-хевирин чуруурунга ажыглаан деннелгелер:

Даш-Далан авамнын чанынче пага ышкаш кылдыр халып келгеш…

Даш-чалан тенек аарыг бору дег, ырланып кагды.

б) дужуметтернин овур-хевирин чуруурунга ажыглаан деннелгелер:

Демги торга ышкаш дужумет, угбам Албанчынын кээп сегирип алгаш, холдарын хулуп кагды.

Дүжүметтер дугайында бижээн домактарда деннелгелер оларны коргунчуг амытаннарга дѳмейлээн болгаш, кижинин ону кѳѳр хѳѳн чогун оттурар. Чуге дизе олар таарымча чок маадырларнын санынга кирер.

Дыл эртеминде деннелгени нарын синтаксистиг конструкция  деп санап турар, деннелге конструкциязында 4 элемент бар:

1. Деннээр эталон- Даш-Чалан
2. Деннеп турары предмет - бѳрү
3. Деннелгенин кѳргүзүкчүзү - дег
4. Деннелгенин признагы – ырланып кагды.

Ону кѳргүзерде алган чижээ: Даш-Чалан тенек аарыг бѳрү дег, ырланып кагды.

Түңнел.

Салчак Токанын «Араттын созу» деп романынын «Шаагай» деп эгезинде кирген деннелгелер дараазында аргаларнын дузаы-биле илереттинген:

- ышкаш, дег деп артынчылар;

- -ндыр чеп чогаадылга кожумаа.

Деннелгелерни ажыгланынын талазы-биле ук эгеде байлак болуп турар. Утказынын аайы-биле илередип чоруурун барымдаалап тургускан болуктеривис:

 - кижинин психологтуг байдалын кѳргүзерде домейлээри;

- кижини дириг амытанга домейлээри (оон иштинде кижинин мага-бодунун кезектерин домейлээри);

- кижини амы чок чувеге домейлээри;

- кижини улустун аас чогаалындан алган мифологтуг дириг амытанга домейлээри;

- кижинин кылдыныгларын дириг амытаннарнын аажы-чанынга, будуш-шынарынга, кылдыныгларынга  домейлээни.

    Салчак Токанын «Араттын созу» деп романынын «Шаагай» деп эгезинден чыгган материалывыста кижиге хамаарышкан деннелгелер хой болуп турар. Олар чогаалда маадырларнын овур-хевирин чуруурунга чогуур черни ээлеп турар. Бистин чыгган материалда  катаптап турар деннелге чок болганы чогаалчынын дылынын байын херечилеп турар.