Эрги-Барлык суурнун Чыраа-Булактарда Черлер аттары.

 Чолдак-Чыраа-Булак болгаш Ортаа-Чыраа-Булак девискээринде черлер аттары.

Черлер болгаш хемнер аттары бистиң амыдыралывыста база бир кол черни ээлеп турар. Оларны чыып,  шинчилеп, ужур-утказын тайылбырлап, тодарадыры - келир үениң салгалынга улуг өөредиг болгаш идиг болур. Оларга дыл эртеминге сонуургалды оттуруп, тѳрээн чер - чуртунга ынак, аңаа хумагалыг болурун кижизидер.

Эрги-Барлык суурнун девискээринде каас-чараш, кайгамчык черлер аттары  аттары онзагай солун уткалыг болуп турар.

I -ги эге.  Эрги-Барлык суурнуң девискээринде Чолдак-Чыраа-Булак болгаш Ортаа-Чыраа-Булакта черлер аттарының бөлүктери.

Кандыг-даа черде онзагай, уран-чечен кылдыр адаттынган черлер аттары кайы кѳвей. бижиттинген болур.  Ынчангаш Чыраа-Булактарнын девискээринде топонимнерниң адырларын тодарадып, оларның лексика-семантиктиг бөлүктерин  сайгарарын оралдажыр бис.

        Ам ук черде  хуу аттарның ажыглалын тус-тузунда сайгарып, лексика-семантиктиг бөлүктерин көрээлиңер.

1. Өң-чүзүнүн барымдаалап адаан топонимнер.

        Черниң ады – ооң угу-дөзү, чоннуң чаңчылы, езулалы болур.  Олар аңгы-аңгы ѳң-чүзүннүг болур деп дараазында чижектерден кѳрүп кѳрээлиңер. Бо бөлүктээшкин база бир онзагай.

Кара-θзен – ырактан кѳѳрге каралдыр кѳстур ѳзен.

Θле-θзен- чайын-даа ѳң кирбес, куу чыдар.

Кызыл-Одуруг- одуругнуң кызылын барымдаалаан.

Ак-Даш-Бели – хой ышкаш улуг ак даштарлыг ховунун эдээ.

2. Хемчээл, хевирин, демдээн  илереткен топонимнер.

         Черлер база хемчээл талазы-биле аңгы-аңгы болур деп чүүлдү, дараазында чижектер бадыткап турар.

Ук девискээрде  хемчээл илереткен аттарга  дараазында аттар хамааржыр.

Калбак-Арга-кадыр эвес черде үнген ыяштар.

Кадыр-Одуруг-кадыр черде кылдынган орук.

Белдир-Каът- белдири хөй, үнген каъттар, өзеннер хой.

Чиңге-Каът-чангыс каъттан тургустунган, хемчээли бичии.

Кадыр-Орук-орукту өрү үнүптерге, бедик, дорт, кадыр черлер бар. 

Чымчак-Ой- мал-маганга эки, ыжык, озалааш, хүннээректиг чер.

СYΥр-Сайыр-мал чылгаар коржан ак хаяларлыг чер.

3. Чүвениң шынарын болгаш онзагайын, кандыг-бир чYвелиин илереткен топонимнер

        Кандыг-ла-бир онзагай талазын барымдаалап адаан черлер аттары  онзагай черни ээлеп турар.

          Изиг-θдек- частыгда-даа чеде бээрге, изиг чыдар.

         Суглуг-Ой - суглуг борга ойну ынчаар адаан.

         Сайлыг-θдек- сайларлыг хонаш чер.

         Дестиг-θзен-кажаалыг ѳзен.

        Арысканныг-Дилиг- тас-тас черлерлиг чер.

        Хаялыг-Даг- – элээн узун хаяларлыг черниң бажын ынчаар адаан.

       Θдектиг-Ой - бо ойга чазаар аал турган.

       ЧΥректиг-θзен-ѳзенни ырактан кѳѳрге чурек ышкаш хевирлиг.

4. Кылдыныг-биле холбашкан топонимнер

        Хадыыр-θзен - хат хадывайн-даа турда, сырынныг.

5. Туружун илереткен топонимнер

Ук девискээрде туружун илереткен аттарга  дараазында аттар хамааржыр.

        Башкылыг-Каът-хой каъттарнын эн-не эгези дээн уткалыг.

         Чолдак-Чыраа-Булак-Аксы- хонаш черлерниң эгези.

         Хем-Бажы-Ортаа-Чыраа-Булактын бажы.

         Башкылыг-Ой - чайлаглаар черлерниң эң бажында турар туружун барымдаалап адаан.

6. Дириг амытаннар-биле холбап адаан топонимнер

        Тыва чон шаандан тура мал-маган, аң-мең-биле тудуш чораан. Ынчангаш  дириг амытаннарның аттары-биле адаан черлер аттары база бар.

Чылгы-Кыштаа-ол черге шаанда совхоз чылгызын кыштадыр турган.

Эзир-ТѳрYΥр – эзирлер турлаа хонаш.

ХYлбYс-Шыгаар- ѳзеннин дуу талазында оъттап турган хүлбүстү бертии талазындан шыгаап адар чораан.

Хаван-Шивээзи- шыргай хаактыг чер, хаван ынаар кирген соонда, тывылбас.

7. YнYштер аттары-биле холбап адаан топонимнер (фитотопонимнер).

 Оът-сиген, үнүш-биле байлак деп чүвени дараазында чижектерден кѳрүп болур бис.

Теректиг-Хову-шаанда тудуш теректиг турган.

Дыттыг-Чоога- дыттан бYткен чоога.

Теректиг-Чоога-чооганын иштинде хѳй теректер Yнген чоога.

Шивилиг-θзен-шивиден бYткен ѳзен.

Шарлан-Орук-орукта шарлан бар.

8. Техника аттары-биле холбап адаан топонимнер

Машиналыг-Ой- токпак чYдYрген машина ѳрттенген чер.

Хирээлиг-Ой- янзы-бYрY оът-сиген, чечектер Yнген ой чер.

9. Аңгы-аңгы уткалар илередип турар топонимнер

Аржаан - мында Чолдак-Чыраа-Булак аржааны бар.

Кодай- кудай биле дээр тудуш ышкаш боорга ынчаар адаан.

Межелик - «холм, сопка».

Сайыр-сайырам чер.

II-ги эге. Чолдак-Чыраа-Булак болгаш Ортаа-Чыраа-Булакта черлер аттарының тургузуунуң аайы-биле бөлүктери.

Чыгдынган черлер аттарын тургузуунуң аайы-биле бөдүүн болгаш нарын деп ийи бөлүкке чарып турар бис. Оларның тус-тузунда  бѳлүктерин кѳрээлиңер.

II.1. Бөдүүн хуу аттар

Ук девискээрде черлер аттары бѳдүүн, чүгле чаңгыс дазылдан болгаш чүве адындан тургустунган. 

Бөдүүн тургузуглуг черлер аттарынга Аржаан, Сайыр, Кодай, Межелик деп чер аттары кирип турар. Артканнарының тургузуу нарын болуп турар.

II.2. Нарын хуу аттарның ажыглалы

Нарын хуу аттар дээрге ийи болгаш оон хѳй дазылдарның каттышканындан тургустунган болур. Нарын черлер аттары морфолог-синтаксистиг, синтаксистиг аргаларның дузазы-биле тургустунганын чыгдынган материалдардан кѳрүп болур. Оларның дараазында модельдерин тодараткан бис.

Модели: демдек ады + чүве ады

θле-θзен > ѳле + ѳзен

Изиг-θдек  > изиг + ѳдек

Модели: чүве ады+ -тыг + чүве ады  

Башкылыг-Каът > башкы+лыг + каът

Модели: кылыг сөзү + -ар + чүве ады

Хадыыр-θзен > хадыыр + ѳзен

Модели: чүве ады + чүве ады

Шарлан-Орук > шарлан + орук

         Модели: чүве ады + чүве ады + -зы

Хаван-Шивээзи  > хаван + шивээзи

Тургузуунуң аайы-биле черлер аттарын бѳдүүн болгаш нарын деп бѳлүктээш, нарын хуу аттар хѳй дээрзин демдегледивис. Нарын чижектерден алгаш кѳѳрге, эң-не бүдүрүкчүлүг модель демдек ады+чүве ады болуп турар.

Түңнел

    Эрги-Барлык суурнун девискээринде Чолдак-Чыраа-Булак болгаш Ортаа-Чыраа-Булак деп черлерде топонимнерни лексика-семантиктиг бөлүктерин шинчилеп кѳргеш, оларны утказының аайы-биле тос бөлүкке хувааган. Тодараттынган бѳлүктерден дараазында түңнелдерни үндүрттүнген.:

• ѳң-чүзүнүн барымдаалап адаан  топонимнер (4)
• хемчээл, хевирин, демдээн  илереткен топонимнер (7)
• чүвениң шынарын болгаш онзагайын, кандыг-бир чYвелиин илереткен топонимнер  (8)
• кылдыныг-биле холбашкан  топонимнер (1)
• туружун илереткен топонимнер (4)
• дириг амытаннар-биле холбап адаан топонимнер (4)
• YнYштер-биле холбап адаан топонимнер- фитонимнер (5)
• техника-биле холбап адаан топонимнер (2)
• аңгы-аңгы уткалар илередип турар топонимнер (4)

Тургузуунуң аайы-биле черлер аттарын бѳдүүн болгаш нарын деп аңгылаан. Бѳдүүн черлер аттары боттарының хуузунда укталбаан болгаш укталган деп чүвени чижектер кѳргүзүп турар. База ол ышкаш бөдүүн топонимнер эвээш таваржып чоруур. Укталбаан бѳдүүн топонимнер чүве аттарындан тургустунган бооп турар.

Нарын черлер аттары  хѳй таваржып чоруур. Оларны аңгы-аңгы модельдерге аңгылап кѳрген. Ниитизи-биле  35 нарын топонимнерни тодараттынган. Хѳй кезиинде ийи компонентилиг топонимнер колдап турар, ынчалза-даа үш, дѳрт компонентилиг дѳрт топонимни тодарадып тыптывыс (Чолдак-Чыраа-Булак, Ортаа-Чыраа-Булак, Чолдак-Чыраа-Булак-Аксы, Ортаа-Чыраа-Булак-Аксы).