Натансон

МОУ «Абагинская СОШ имени А. Е. Кралина

Марк Андреевич Натансон

Суруйда: 4 кылаас уерэнээччитэ

Кириллина Лена

                                                                                             Салайааччы: Шергина Т.А.

Аба5а, 2011

Улэ ис хоьооно:

Киириитэ

1. Аба5а5а политссыльнайдар
2. Натансон
3. Короленко уонна Натансон
4. Натансон Аба5а оскуолаатын теруттээччи

Тумук

Сахалар былыргы тɵрдүлэрэ нууччалар кэлиэхтэрин иннилэринэ ийэ, аєа уустарынан арахсан, бэйэлэрэ ба»ылаабыт тј№лбэлэринэн тэнийэн-уу»аан, сј№»ј-сылгы ииттинэн, бултаан-алтаан, Саха сирин была»ын тухары олорбуттар. Кинилэри тјмэр судаарыстыба былаас тутуллара суох эбиттэр.

1630-1640 с.с. Саха сирэ нуучча судаарыстыбатыгар холбоммута, нууччалар хара бастакы кэлиэхтэриттэн тј»ээни, тардыыны (ясагы) хомуйан барбыттар. Онон бытанан олорор биис-уустарын салайыыга уонна тј»ээни, тардыыны хомуйууга табыгастаах буоллун диэн, волостары, нэ»илиэктэри араартаан барбыттар. Нууччалар арааралларынан Амма сирэ Боотурускай улууска киирсибит. Оччолорго Амма сиригэр аєа уустарынан арахсыбыт 18-ка тиийэр нэ»илиэктэр бааллара.

19 уйэ иккис анаарыгар Саха сиригэр урдук ьыыта кэнээн, бурдугу ас быьыытынан туьуныы букатыннаахтык олохсуйбута. Бодойбо кыьыл кемуьун хостооьун бириискэлэрэтургэ тэтиминэн сайдан барбаыттара, табаар уонна харчы эргийиитэ улаппыта, араас училищелар, оскуолалар аыллан дьону, ордук ыччаты уерэтии са5алммыта. Итиниэхэ барытыгар прогрессинай, демократическай, революционнай оруолу политссыльнайдар ылбыттара. Историческай наука  кандидата Е.Е.Алексеев суруйарынан: «1671 сылтан саха сирэ араас уголовнай, релиниознай уонна политиескай «буруйдаахтар» ыытыллар ссылкаларпын миэстэлэринэн буолар 17-18 уйэлэргэ манна «харана кинигэлэр» суруйааччылар, араас сектаннар, стрелецкэй бууннар  уонна Степан Разин, Емельян Пугачев, декабристар бастаанньаларын кыттыылаахтара, онтон кэлин Петр 1 елбутун кэннэ – ыраахтаа5ы дыбарыаьын ыытар политикатын утарааччылар, онтон да5аны атыттар курууун ыытыллар буолбуттара. Кинилэр ахсааннара сыллата эбиллэн иьэсрэ. 1870 сылга-2987, 1880- 4470, 1889-6090, 1896 – 6192 киьи раас категориялаах «буруйдааьынынан» Саха сиригэр кеске ыытыллыбыттара. Олор истэригэр Амма5а 200-тэн тахса киьи.«Саха сирин ссылкатын 100 сыла» диэн 1934 сыллаахха тахсыбыт хомуурунньукка ыйылларынан «эрэьиэнкэтэ суох хаайыы» биир миэстэтинэн Амма  этэ. Кини территориятыгар 216 политссыльнайдар олорон, улэлээн ааспыттара», - диэн тумуктэнэр.

19-с ¼йэ б¼т¼¼т¼гэр Саха сиригэр Киин Россияттан политссыльнай ссыльнайдар кэлэн Абаºа сиригэр олохсуйан барбыттара.  Лаппына јрдјгэр Алексей Соколов, Соколов Андрей, бырааттыы Маркевкалар, Колхидаєа Иван Лонгинов (Лонгвинов), Баайкаєа Никонор Духоборов, Буор Хайаєа Иван Трудолюбов, ДьоЅку Быкытын т№рдјгэо, Кэрэхтээх тумулга Польша5а ере туру кыттыылаахтара Марк Андреевич Натансон, кини кэргэнэ Варвара Ивановна Александрова уонна кинилэри кытта Михаил Иванович Ромась (РОМАНОВ), Улахан алааска Алексей Кралин о.д.а. олорбуттар. Кинилэр хараЅа нэ»илиэнньэ №й№-санаата у»уктуутугар улахан сабыдыалы оЅорбуттар  Олохтоох нэ»илиэнньэ уонна политссыльнайдар к№єјлээ»иннэринэн Саха сирин улуустарыгар маЅнайгы начальнай народнай училищелар а»ыллыталаан барбыттара.

Кинилэр истэригэр биьиги улууспутугар ссылка5а сылдьыбыт, олорбут, В.И. Ленины кербут, дакылааттарын истибит, кэпсэппит киьинэн Марк Андреевич Натансон буолар.    Саха сиригр ссылка5а олорбут   9 сылыттан 6 сылын 1882-1889с. Аба5а5а сиригэр кеске олорбута.  Марк Андреевич Натансон самодержавие кыр №ст№№є№, ”Народная права” партия т№рјттээччитэ, биллиилээх деятель, революционнай народничество чаєылхай представителэ,  

Кини ахсынньы 25 кунугэр  1850 сыллаахха Литовскай ССР Швенчис куоратыгар  тереебут. Омугунан еврей. Идэтинэн врач. Санкт-Петербурдаа5ы медико-хирургическай академия 5а уерэммит. «Земля и воля» кистэлэн революционнай общество биир активнай салайааччыта, ахсынньы 6 куннээх 1876 сыллаах Петербурга Казанскай демонстрация кыттыылаа5а. 1878 сыллаахха   Саха сиригэр  кеске ыытыллыбыта, онно 1887 сылга дылы олорбута.  

 В 1894 сыллаахха иккистээн Илинни Сибииргэ биэс сылга ыытыллыбыта.  Ссылкаттан теннен баран эсердэргэ холбоьон тас дойдуга тахсыбыта. 1917  сыллаахха Россия5а теннетн кэлэр.     бала5ан ыйын 5-8 куннэригэр 1915сыллаахха Швейцария5а буолбут Циммервальскай уонна иккис Кинтальскай Аан дойдутаа5ы социал-демократическай партиялар конференцияларыгар кыттан III Коммунистическай Интернационалы тэрийии соруктарын туьунан В.И.Ленин дакылаатын дьууллэьиигэ кыттыбыт уонна кэлин ЦИК чилиэнэ буола сылдьыбыта. Крупская Н.К. ахтарынан Ленини кытта элэхтик керсубут.    1919 сыллаахха елбутэ.

Кини  кэргэнэ В.И.Александрова(1852-1924). Кэргэнэ Варвара Ивановна Александровалыын, идэтинэн учуутал,  1877 сыллаахха Сибииргэ кеске ыытыллар. Бастаан Иркутскайга Верхоленскэйгэ олорор, онтон 1882 сыллаахха кэргэнигэр Натансонна Слобода5а кэлэр.     саха тылын куускэ уерэппиттэрэ уонна саха о5олоругар бала5ан-оскуола аспыттара. Аба5а5а оскуола аьыллыытын туруорсубута.  

Кини бэйэтин иннинээºи судаарыскайдар холобурдарынан чугастааºы ыаллар оºолорун мунньан дьиэºэ ааºарга, суруйарга, ахсаан суотугар ¼¹рэтэр буолбута. Ма½найгы итинник ¼¹рэтии Дьо½ку Быкытын т¹рд¼гэр  Кэрэхтээх тумулугар олохтоох Неустроев Николай- Хабыыра балаºаныгар ¼лэлээбитэ уонна балаºан оскуола-диэн ааттаммыта.

бэйэтэ врач-хирург идэлээх буолан, ыарыьахтары эмтиир эбит. Олохтоохтору хортуоска олордорго, бурдукыьарга уерэппит.    . Кини Абаєаєа олоро сылдьыбыт кэмнэригэр врач-хирург ки»и бы»ыытынан дьону эмтээ»иЅЅэ к№м№л№»№р№. Бурдугу јјннэриигэ, хортуоппуйу олордууга дьону ј№рэтэрэ. Бу дойду дьонун-сэргэтин кытта ыкса билсибитэ, доєордоспута.

 Натансоннар амма5а кэлэллэрин олохтоох баьылыктар утарсыбыттар. Ону уеьэттэн дьаьайан амматтан 20-тэн тахса км сиргэ олохтуурга, олоор дьиэлэрин бэлэмнииллэригэр     дьаьайбыттар.

Батан кэлэн баран олоро дьиэлэрэ бэлэм буолуор диэри слобода5а короленко5а олорбуттар. Аба5а5а кеьен тахсалларыгар корленко эмэ кеьерсубут, атынан таьарбыттар. Кини хас кун аайы Амма ерускэ киирэн сетуелуур угэстээх эбит. Уегэй диэн сиргэ угьаан иьэн Короленко амма ерускэ сетуелуу хаалбыт.  Онно уу эргииригэр тубэьэнууга туьэ сыспыт. Сууруккэ о5устаран сурдээх ыраахха дылы устубут, онтон кытыы диэки чугаьаан талахтан тутуан тахсыбыт. Натансоннарга киэьэ хойут тиийбит. Дьонноро кердуу бараары олороллор эбит. Короленко ахтарынан Н. ессе Петровскай академияттан ыла билэр эбит. Манна студеннар тумсуулэригэр сурдээх ейдеех сирэйдээх-харахтаах, эдэр ба5айыачыкылаах  еврей студент уол тыл этэрин истибит. Онтон ыла часстатык крсер эбиттэр. Бастакы кэргэнэ Ольга Натансон нуучча кыьа эбит. Кэргэнэ елбутун кннэ кэнники Москва атыыьытын кыыьын кэргэ ылбыт.

1876 с. саааскытыттан таЅара дьиэтин тутуутугар туруммуттар. 1882 с. таЅара дьиэтин тутуута бјтэн “Абаєатааєы Никольскай (Николаевскай) таЅара дьиэтэ” диэн сјрэхтэммит (свети буолбут). Онтон ыла “Сэлэ тиэрбит” томторугар (билигин Абаєа дэриэбинэтэ олорор сиригэр) ыаллар хойуутук олохсуйан барбыттар.

Улуустарга уонна нэ»илиэктэргэ норуот ј№рэєириитин иннин диэки сайыннарыыга маЅнайгы хамсаа»ыннар 70-с сыллардаахха оЅо»уллубуттар. Онно активнай уонна бы»аччы кыттыыны политссыльнайдар ылбыттар. Ити кэмЅэ Саха уобала»ыгар киирсэр кыра народнастар бала»ыанньалара олус м№лт№х эбит. ¬№рэх-сайдыы, культура №ртјнэн олус улахан халыылаах, хараЅа кыраайынан этэ. Кыра норуот т№»№ да хараЅаєа олордор ј№рэххэ тарды»ыыта кјј»јрэн испит. Ол и»ин оскуолалары астарыы ту»унан элбэх туруорсуулар, јЅсјјлэр да баар буолан испиттэр, бэл, генерал-губернаторга тиийбиттэр.

Николай Неустроев (Хаабыра) диэн былыргы ј№рэхтээх, т№рјт-уус соєурууЅЅу Абаєалар аєаларын уу»уттан т№рјттээх ки»и олорбут. Кини бэйэтин дьиэтин биэрэн, М.А. Натансону кытта кэпсэтэн балаєаныгар оскуола астарбыт. Онно Абаєа эргин олорор уонна уЅуор Мас саєатыгар олохтоох оєолортон 3-4 оєо бастаан ј№рэммиттэр. Кэлин Натансон оскуолатыгар элбэх оєо ј№рэммитэ биллэр. Кырдьаєастар ахталларынан, НатансоЅЅа ј№рэммит дьоннортон јгјстэрэ суруксут ј№рэхтээх дьоннор буолан тахсыбыттар.

Ити кэмтэн ыла Абаºалар аºа ба»ылыктара- чаччыыналара политссыльнайдар к¹м¹л¹р¼нэн Абаºаºа оскуоланы а»ыы ту»унан дьулуурдаахтык туруорсан барбыттара. Маныаха ордук к¹хт¹¹хт¼к Марк Натансон кыттыбыта. Ити т¼м¼гэр 1886 с. Абаºаºа народнай училищелар 1874 сыллаах Бала»ыанньаларыгар с¹п т¼бэ»иннэрэн - 1 кылаастаах (3 группалаах) начальнай народнай училище ¼лэºэ киирбитэ. 1883 с. саєалаан Абаєаєа оскуоланы а»ар ту»унан туруорсуу оЅо»уллубут. Ити дьыл саас Амма 7 нэ«илиэктэрин ыстараасталара тјмсэн мунньахтаабыттар. Онно кинилэр Абаєаєа оскуоланы а»ар ту»унан Саха уобала»ын јрдјкј салалтатыгар к№рд№»јј оЅорорбуттар. Абаєаєа оскуоланы астарар ту»унан туруорсууну кытта сэргэ, оскуола дьиэтин туту саєаламмыта. Оскуола дьиэтин туттарыыны эмиэ Николай Неустроев (Хаабыра) к№єјлээбит. Оскуола тутуутун маастардаабыт ки»инэн Яков Кардашевскай (Бэлэстэй Дьаакып) диэн Чурапчы Одьулуунуттан т№рјттээх ки»и буолар. Кэлин 1917 с. бу дьиэєэ спортивнай залаєа анаан салєаа»ын оЅо»уллубута. 1913 с. бу дьиэ пансион, 1921 -27 с.с. казарма, детдом, остолобуой, пекарня буолбута.

    1886с. сэтинньи 26 к¼нэ- Абаºа 1 кылаастаах (3 группалаах) народнай начальнай училище арыллан, ¼лэºэ киирбитэ.                  

Кинилэртэн Иван Дьячковскай (Бэлиэ Уйбаан), Родион Старостин Боотурускай улус кулубаларынан јлэлии сылдьыбыттар. Оттон Иван Цеев (Сыайка суруксут), Ефим Кардашевскай (Дьэкимсэ суруксут), Егор Птицын (Кумаар суруксут), Василий Дьячковскай (Байка), Корнил Старостин (Харанньыыл) эмиэ биллэр к№ст№р сурксут дьоннор буолбуттар.

Бу дьоннор ј№рэхтэрин Дьокуускай куорат гимназиятыгар уонна реальнай училищеєа салєаабыттара. Оттон Белолюбскай Николай Федорович (Одуруун уола), Рязанскай Афанасий Петрович (Бадьыыска уола), Емельянов Иннокентий Данилович эмиэ салгыы ј№рэнэн, улахан суруксут дьон буолбуттар. Рязанскай А.П., Белолюбскай Н.Ф. Боотурускай улуус суруксуттарынан јлэлии сылдьыбыттар. А.П. Рязанскай кэлин 1 Амма улуу»ун бастакы кулубатынан буолбута.

                           (СахаАССР КГА.ф.288-и,оп.1д.107.л.л.23,33)

1913с. тохсунньу 1 к¼нэ- Абаºа 2 кылаастаах (7 группалаах) народнай начальнай училищета, Дьокуускай губернатора И.И.Графть ¹й¹¹»¼н¼нэн а»ыллыбыта.        

                            (СахаАССР КГА.ф.288-и оп.7, е.х.214)

1923-1930с.с. 2 концерннаах училище. 1 концерн 1-4 кылаастар, 2 концерн-5 кылаастан ¼рд¼к¼лэр.

1930-1962-1963с.¼¹.дь.- 7 кылаастаах ШКМ (школа крестьянской молодежи) -ситэтэ суох орто оскуола статустаах оскуола. 7 кылаастаах оскуолаºа анаан са½а оскуола дьиэтэ тутуллубута. Оскуолаºа оччотооºу ¬¹рэх наркомун Андрей Сергеевич Бубнов аата и½эриллибитэ.

1962-1963 - 1972-1973с.с.¼¹.дь.- 8 кылаастаах оскуола.

1972-1973¼¹.с. уопсай орто ¼¹рэхтээ»ин оскуолата.

1981с. у»атыллыбыт к¼ннээх уопсай орто ¼¹рэхтээ»ин оскуолата.

1991-1992с.с. ¼¹рэх дьылыттан у»атыллыбыт к¼ннээх агрооскуола. 1992с. оскуолаºа кы»ыл партизан, советскай, ха»аайыстыбаннай ¼лэлэр ветерана, Ленин орденын кавалера А.Е.Кралин- Иванов аата и½эриллибитэ.

1993-1994с.с.- муниципальнай агрооскуола.

2003с.- Ресурснай Центр сетевого взиамдействия агропрофилированных школ- агрохайысхалаах улуус оскуолаларын бииргэ ¼лэлииллэрин хааччыйар ресурснай киин.

2004с.- агротехническэй оскуола.    

Давыдов А.Х.

Абаєа орто оскуолатын

1970-1980 с.с. директора.

2002 с., муус ус тар

Кинилэр хараЅа нэ»илиэнньэ №й№-санаата у»уктуутугар улахан сабыдыалы оЅорбуттар  Олохтоох нэ»илиэнньэ уонна политссыльнайдар к№єјлээ»иннэринэн Саха сирин улуустарыгар маЅнайгы начальнай народнай училищелар а»ыллыталаан барбыттара.

Улуустарга уонна нэ»илиэктэргэ норуот ј№рэєириитин иннин диэки сайыннарыыга маЅнайгы хамсаа»ыннар 70-с сыллардаахха оЅо»уллубуттар. Онно активнай уонна бы»аччы кыттыыны политссыльнайдар ылбыттар.

Ити кэмЅэ Саха уобала»ыгар киирсэр кыра народнастар бала»ыанньалара олус м№лт№х эбит. ¬№рэх-сайдыы, культура №ртјнэн олус улахан халыылаах, хараЅа кыраайынан этэ. Кыра норуот т№»№ да хараЅаєа олордор ј№рэххэ тарды»ыыта кјј»јрэн испит. Ол и»ин оскуолалары астарыы ту»унан элбэх туруорсуулар, јЅсјјлэр да баар буолан испиттэр, бэл, генерал-губернаторга тиийбиттэр.

М.А.Н, В.И.Александрова дьиэтээ5и оскуолаларыттан са5алаан, Аба5атаа5ы нычыльнай, народнай училище аьыллан, Амма сэттэ нэьилиэктэриттэн угус эдэр дьоннор уерэммиттэрэ. Онон уерэхтээх, билиилээх, араас боппуруостары сытыытык туруорсар суруксут дьоннор буолбуттара. Куораты, атын улуустары кытта сибээстэьии кэнээбитэ. Оччотоо5у олох долгуннаах сабыытыйаларын ыраналаан билэр, сэргиир, онно бэйэлэрин санааларын этэр, улууьу да салайсар дьоннор баар буолбуттара.

1901 с. 1 Скороульскай уерэхтээх дьоно, реальнай училищены бутэрбит интеллегеннэр АпР уонна БНФ ке5улээьиннэринэн Амма родовой управлениетын 10 нэьилиэктэрэ арахсарга «общественнай приговору» сэтинньи 30 кунугэр уураахтаабыттара.  Бу кэмнэ АПР Дьокуускайга уокурук комиссарын суруксутунан, онтон НФБ Боотурускай  улууссуруксутунан улэлии сылдьаллара, онон кинилэр уеьээ еттугэр улус арахсыытын боппуруоьун хайа кыалларынан хаамтара сатаабыт буолуохтаахтар.

Туьаныллыбыт литература: