"Зулла эдлдг хот"

Элст балһсна Администрацин сурһулин залв

МБОУ «Средняя общеобразовательная школа №21»

«ЗУЛЛА  ЭДЛДГ  ХОТ»

Күцәснь: Бадаша Амулң,

10а классин сурһульч

Багш: Овьянова В.В.

Элст балһсн, 2013.

 Һарг.

I. «Хальмг улсин эдлдг хотын» туск нүр үг.            

II. Зулла эдлдг хот.        

1. Зулла эдлдг хотын туск статьясмуд шинҗллһн.                
2. Әмтн дунд кесн сурлһна аш.

III. Товчлгч үг.          

     IV. Олзлгдсн утх зокъял.      

I. «Хальмг улсин эдлдг хотын» туск нүр үг.

Хальмг улсин хот олн зун җилмүдин туршт олн-әмтнәннь сурһмҗлһна булгнь болсн деерән шагшавдын зокал – йоснь болҗ йовхин тускар цөөкн амн үгәр эврәннь тоолврарн хувалцхар седләв. Энүнәс өөрд улсин тууҗинь, ухан- седклинь, заң-бәәринь болн билгинь тодрхаһар медҗ болхмн.

Хальмг улсин эдлдг хот олн зүсн болна. Цуг таньлдсн утх зокъял дамҗулад, иигҗ әңглүв. Эн эдлдг тоотас тооврт дееҗ болҗ эдлдгнь – хальмг цә. Цә – хальмг улсин һол хот. Хальмг цә олн-зүсн болна: җомба, хаана цә, көк цә, агта, зандрсн, дееҗин, хуурсн, Зулын болн Цаһана цә гиҗ бас йилһрнә. Өдгә цагт ик байрин нәәрт цәәһин авъяс күндлҗ олзлсинь темдглнәвидн. «Хальмг үнн» газетин нерн деерәс Хальмг Таңһчд цәәд нерәдсн өдр темдглх зәңг орулгдад, сүл хойр җил темдгләтә.

Үсн зүүтә хот кезәнә хальмг өрк-бүл болһнд белддг билә, юңгад гихлә үкр уга гер уга бәәсмн. Үсн зүүтә хот өрк-бүлин һол хот гиҗ тоолгддг, эннь –  чигән, хөөрмг, ээдмг, хурсн, чиидмг, өрм, боз.

Һуйрар кедг хотын тоод боорцг, болһсн һуйр, хәәлмш, булмг орна. Болһсн һуйр цәәлә әдл өдр болһн белддг хот.

Дәкәд нег әңгнь – махар кедг хот. Эн хальмг күүнд чидл, чинә өгдг хот гихмн. Энүнә тооод махн шөлтәһән, дотр, хуурсн махн, бөөрг, ишксн мөрнә махн орулгдв.

Цаһан идә салу әңгд орулҗ болхмн.  

Хальмг Таңһчин улсин бичәч, олн-әмтнәннь заңшал хадһлач Эрнҗәнә Константинә «Цецн булг» дегтрт хальмгуд эдлдг хот иигҗ әңглгдҗ: үсн зүүтә хот, һуйрар кедг хот, махар кедг хот. Хальмг медәт Коколдан Цаста …  

Өдгә цагт хальмгуд олн келн-әмтнә хот эдлнә, зуг цә, боорцг, махн шөлтәһән, дотр, бөөрг дурта, керглгддг хотын тоод орна гиҗ келхмн. XX-гч зун җилмүдт олн зооглур секгдәд, деер заагдсн хот бас һол хот болв.  

II. Зулла эдлдг хот.        

   1. Зулла эдлдг хотын туск статьясмуд шинҗллһн.

Хот эдлдг авъяс шинҗлхлә, үй болһн байн зөөрән яһҗ үрдүдтән үлдәснь медгднә. Хальмгуд ик бичкнәснь авн үрән авг-бәрцлә, авъясла, өөрдин байн зөөрлә таньлдулҗ, сурһмҗднь ул тәвсмн. Гиич тоолһна, йөрәл тәвлһнә, ахан күндллһнә авъясмуд – кү сурһлһна һол төр.  

«Зулла эдлдг хот» гидг шинҗллһнә көдлмш хальмг улсин кезәңк эдлдг хот сергәһәд, талдан үсн зүүтә, һуйрар кедг хотла таньлдулх.

Шишлң эн төрт нерәдсн ахр статья «Хальмг үнн» газетд барлгдҗ. Элст балһсна медәт Хулхачин Цаһана «Эн өдрт белддг хот-хол» гидг статьяд иигҗ келгднә: «… Кезәнә болхла, мана хальмгуд Зулын байрла хәәлмш кедг бәәсмн. Таавад шар тос хәәлүлчкәд, цаһан һуйр самрад өткрүләд, невчк шарлулчкад,

һарһад царцачкх кергтә. Дарунь энүгән дөрвлҗнәр тәәрәд, Зулан кехләрн

цәәдән уудг бәәсмн. Өдгә цагт әмтн хәәлмш кедгән уурсн бәәдлтә». Медәт Хулхачин Цаһана келсәр, хәәлмш кезәнә болһдг бәәсинь, зуг өдгә цагт эс кегддгинь медгднә.

Ноосан Улан-Баатр «Хальмгудын насни байр – Зул» гидг статьядан эн өдр иддг хотын тускар бичсмн: «О, хәәрхн Зуңква бурхн минь, өршәл болҗ зун насан хәәрлтн, зурһан зүүл хамг әмтн амулң эдлх болтха»,- гиҗ зальврҗ, мөргәд оваг зөв эргәд герүрн хәрнә, арднь гер-бүләрн бозан ууҗ, боорцган идәд, ут наста, бат кишгтә болхан йөрәнә». Өдгә цагт Шинҗәнә хальмгуд авъясан хадһлҗ, Зулла үсн зүүтә хот болһдгинь эн статья герчлнә.

«Хальмг үнн» газетин зәңгч Убушин В. «Әмтн насан авна» гидг статьяд  иим тоолврарн хувалцна: «Советин йосна кемд болв чигн, хөөннь чигн Зулыг хальмгуд йилһвртәһәр темдглдг бәәсмн». Эннь Троицк селәнә медәт Нина Манжиевна Дандырован бичгдснәс медгднә: «…Әмтн ирхлә, эдниг цә, боорцг, махар тооһад, йөрәһәд һарһх зөвтә».  

«Тиигәд Зулла хамдан бидн үвлин эклцд орувидн. Эн өдрәс авн зунар болн намрар белдсн эдл-уушан әмтн хотдан орулна. Тер тоод тосн, ээзгә болн нань чигн үсн зүүтә эдл-уушиг әмтн эклҗ эдлҗәнә»,- гиҗ зәңгч Нина Шалдунова «Зул – шин җилин байр» статьядан хувалцна.  

Хальмг Деед сурһулин багш Е. Хабунова тодрхаһар Зулла яһҗ, ямаран боорцг кедгин тускар хувалцҗана: «Зулын боорцгин һуйрт өндг орулхш, юңгад гихлә, өндгнә уург хамг әмтә юмна әмдрллә залһлһата. Зулын боорцгин зүснь амр, нурһлҗ хавтхас (целвгүд), тоһш кегднә». Иигҗ чигн цуг деер заагдсн сурврмудт хәрү өгсн улс һуйр нухна, зуг боорцгин кевнь талдан.    

  Элст балһсна 17-гч тойгта дундын школын хальмг келнә багш Өлзән Софья «хөрн дөрвнд боорцган кеһәд, күңшү үнр һарһад, хөөһән һарһад, дотр-бөрвинь уһаһад, чанад, ик белдвр кедмн» гиҗ 2003 җилд барлгдсн «Калмыцкие обычаи и традиции» дегтрт бичсмн.

   Цуг деер бичгдсиг иигҗ ашлҗ болхмн: Зулла хальмгуд кезәнә үсн зүүтә хот эдлдг бәәсмн, зуг цагин йилһврәр эдлдг хотнь сольгдҗ. Эннь Шинҗәнә болн Хальмг Деед сурһулин номтын цәәлһврәс медҗ болхмн.

2. Әмтн дунд кесн сурлһна аш.

Сүл цагт әмтн авг-бәрцәрн соньмсҗ, авъясан сергәх саната. Тер дунд Зулын авъясиг зааҗ болхмн. Эн көдлмшин өмн Зулын авъясин туск, тер дунд эдлдг хотын тускар 10 күн сурврмудт хәрү өгсмн. Иим сурврмуд тәвгдв:

1. Зулын авъяс меднәт?
2. Зулын байрин өдрлә ямаран авъяс күцәнәт? Яһҗ күцәнәт?
3. Зулла ямаран хот болһнат?

Давулсн сурлһар 3 күн (Овьянова Л.Г., Манджиева Ц.А., Чевлянова О.Ч.) шишлң Зулла эдлдг хотын тускар меднә.

9 күн Зулла тааста хотан кенә, тер тоод махар кесн хот орна. Цугтан Зулла күцәдг авъясин тускар меднә, чадсарн күцәнә. Эн тоод мана медәтнр болн баһчуд орна. Зул хальмг улсин ик чинртә байрин тоод орвчн, хальмгудын ик тонь авъяс медсәрн күцәнә. Зулла үсн зүүтә, һуйрар кедг хот сүзгч улс, мана хурлын ламнр эдлнә.    

Эдн дундас медәт Л.Г.Овьянован келсн соньн болҗ медгдв. Эн самнр уга эгл медәт, зуг 30-35 җилин туршар Зулын өдрт махта хот кехш, һуйрин боорцгт өндг, малын хорһ орулхш. Эн авъяснь кезәнәс нааран даслт болад үлдсмн.

Любовь Гаряевна нанд кедг хотын җорарн хувалцв, Зулын өмн өдрт ямаран белдвр кедгән, Зулын өдрт ю күцәдгән соньнар келҗ өгв.

Дәкәд нег харһсн хуучн заңшал - цаһан идәһәр тоолһн. Хамгин түрүнд дееҗ цаһан идәһәр өргдг, цаһан идән чигн Зулла, Цаһан Сарла, нурһлҗ хальмг хүрмд олзлгдна. Идсн хотан цаһан идәһәр йөрәһәд экләд иддг авъяста. Эн хуучн заңшал мана баатрльг дуулврас меднәв. Медәтин герт эндр өдр күртл чигән бәәнә. Деер келгдсәр цаһан идәһән дееҗ өргәд, Зул, Цаһанд ирсн улс цугтан  цаһан идәһәр йөрәл тальвад, амсна.  

 “Һуйриг уснд, эс гиҗ үснд нухад, элдәд, олн-зүсн дүр һарһад, боорцг ке- нә. Боорцг олн-зүсн нертә болна: целвг (хавтха), тоһш, кит, таслмр боорцг, хорха боорцг болн нань чигн.

 Зулын болн Цаһана боорцгин һуйрт өндг орхш, юңгад гихлә өндгнә уург хамг әмтә юмна әмдрллә залһлдата. Зулын боорцгин зүснь амр, нурһлҗ хавтха (целвг), тоһш кегднә. Хавтхан аминь имкрәд сәәхрүлнәв. Дөрвн хавтха, һурвн тоһш мана дееҗин боорцгт орна. Боорцг өмн өдртнь кеһәд, халуһар ддеҗ өргнәвидн. Цуг наадкнь - эдлврин боорцг”,- гиҗ Л.Г.Овьянова келҗ өгв.

Иигҗ нег күүнәс олн соньн юм медҗ авув. Иргчдән медәтин хувалцсн җорарнь һардвр кеһәд гертксән тоох санатав.

III. Товчлгч үг.

   Хальмг улсин хот олн зун җилмүдин туршт келн-улсиннь сурһмҗлһна булгнь болсн деерән шагшавдын зокал - йоснь болҗ йовхин тускар цөөкн амн үгәр эврәннь тоолврарн хувалцхар седләв. Эн көдлмш кесн йовудт хальмг улсин тууҗинь, ухан-седклинь, заң-бәәринь болн билгинь тодрхаһар медҗ авув.

Мана өвкнр кезәнә цә-боорцган, махан болһад ирсн әмтиг гиичлүләд һарһдг бәәсмн. Шин болһсн зандрсн цәәһән, боорцган идсн цагт күүнә чееҗ девтәд, седкл җөөрәд, махмуд тиниһәд одна гиҗ, көгшдүд келнә. Өдгә цагт чигн мана хуучн заңшал хадһлгдҗ йовхнь маһд уга. Теднә негнь – Овьянова Л.Г.

Сәәнәр цә, боорцг, үсн зүүтә хот белддг улс хотн-хошадан тоомсрта.

Деер заагдсн Зулла эдлдг хот школд күч-көлснә кичәлд кеҗ болх гиҗ сангдна. Эврә һарарн кесн хот күн болһнд байр-бахмҗ, тоомср үүдәхнь маһд уга.

IV. Олзлгдсн  утх зокъял.

1.  А.С.Шовгурова, В.А.Вяткина «Калмыцкая кухня». Традиционные и современные блюда. Элиста, 1982.
2. Жуковская Н.Л. Калмыки. Культурное наследие народов России. – Москва, 2003.
3. «Җаңһр». Элст, 1978.
4. Мукаева О.Д. «Җаңһр» - улсин сурһмҗин булг. («Җаңһр дуулврт нерәдсн нарт-делкән конгресст кесн докладас»). «Хальмг үнн» газет, № 209, 1995 ж.
5. Ользеева С.З. «Калмыцкие обычаи и традиции». Элиста, 2003.
6. Ользеева С.З. «Калмыцкие народные традиции». Элиста, 2007.

Элст балһсна мэрийин сурһуль-эрдмин заллт

МОУ «Средняя общеобразовательная школа №21»

БАСҢГА  БААТРИН  ҮҮДӘВРМҮДӘР

ДӘӘНӘ ГҮРГҮ УХАЛЛҺН.

Күцәснь: Лиҗин Михаил,

10 классин сурһульч

                                        Багш: Овьянова В.В.

Элст балһсн, 2010җ.

«…Муза ә тасрх уга!

Маһд уга тертн

Мана зергләнд дәәллдҗәх,

Марш, магтал, буульмҗарн

Мин, товсин дуунла

Мел ниицҗ ирх…»

                        Басңга Баатр    

     Төрскән харсгч Алдр дән чиләд җирн тавн җил давв. Хөн сарин йиснд кесг орн- нутг хамгин байрта, цергиннь туурмҗин ончта өдр темдглв. Диилвр делдсн, һазр деер әмтн төвкнүн бәәхин, эңкр һазр- уснаннь цецгәрлтин болн эврә улсиннь сән җирһлин төлә кеҗ- күцәсн дәәчнр, тылд көдлсн күч- көлсчнр мөңкинд мана үлгүр. Тедн дунд мана бичәчнриг зааҗ болхмн.

     Хальмг утх-зокъял төвкнүн тосхлтын цагт болвчн, дәәнә цагт болвчн, күч- көлснд дурта болн ямаранчн зовлң даагч зөргтә улсиннь неринь хадһлҗ, өөдән һарһҗ йовла.

    Эн аюл советск утх- зокъялд кесг шин төр босхсмн: төрскнч болх, интернациональн иньгллһнә уха олнд тархах, урн үгин эв- арһар улсиг агсҗ, хортнла ноолдлһнд тедниг дуудҗ орлцуллһна, дәәсиг лавта диилхин  иткл олнд цәәлһлһн. Цуг хальмг бичәчнр: тылд үлдснь, фронтд дәәллдҗ йовснь чигн- эврәннь билгән үүлдврин цагин төрмүдлә, некврмүдлә ирлцүлҗ олндан церглҗ йовсмн.

     Дән ирсн цагт мана Төрскнә күн болһн, маля даахарн босҗ, «улан нарнаннь төлә, улсин кишгин төлә» диилврин өдр өөрдүлхәр көдлсмн, дәәллдсмн. Эн дән кен болһнас чигн «амулң җирһлән эдлхиг, аль мухлад хүврхиг» йилһҗ сурсн болдг, тер учрар чигн «маш Төрскни дәәндән маля даахарн босҗ», «ээм-ээмән түшлдҗ, эңдән Төрскән шивәлхиг» шүлгч, бичәч болһн олнас эрҗ, тедниг уралан дуудгч зокъялмуд үүдәсн болдг. Иим үүдәврмүд дәәнә цагин шүлгләнә, түүкләнә һол төринь, ухан- күслинь цәәлһҗәнә: Көглтин Даван «Ээҗ көгшн теегтән», «Сө окопд», «Өлгәтә көвүнд», Лееҗнә Цернә «Ленинград», Дорҗин Басңгин «Төрскән харс!», Басңга Баатрин «Муза- мана дәәчнр», «Билцг», җаңһрч Басңга Мукөвүнә «Авшг», Инҗин Лиҗин «Тоначнр».  

     Дәәнә түрүн өдрәснь авн хальмг бичәчнрин кесгнь Улан цергт эврә дурарн мордад, дәәчнрин ханьд орад, партизанск отрядмудта өшәтнә тылднь чигн, Төрскән харсгч Алдр дәәнә фронтд чигн әмән әрвллго зөргтәһәр церглҗ йовцхала.

      Эн җилмүдт хальмг утх-зокъялын үүдәврмүднь хойр келәр һардг бәәсмн. Ямаранчн баатр йовдлыг, партиотизмин болн улсин иньгллтин әрүн сән һол ухан- седклиг цуг умшачнрт күргхәр тер цагин материалмуд орс келәр бичгдҗ йовсмн. Эн цагт публицистик болн шүлглән утх-зокъялд һол орм эзлҗ, күчән авсмн: ахр, гүн утхта статьяс, очеркс, келврмүд, шүлгүд, дамбрллһн, частушкс, дуд- цагин некврлә сән таарч бәәсмн. Ик зокъял бичдг цаг уга бәәсмн. Фронтд йовсн Нармин Морхаҗ, Көглтин Дава, Инҗин Лиҗ, Дорҗин Басң, Түлмҗин Михаил, Хоньна Михаил ахта публицистическ янзта очеркс, статьяс әәрмин газетд элвгәр орс келәр барлад, шорта бууһарн чигн хортыг күүчҗ йовсмн. Тылд үлдсн Басңга Баатр, Эрднин Бадм, Лееҗнә Церн, Басңга Мукөвүн ахта эврәннь болд үзәрн, хурц келәрн, мергн билгәрн өршәңгү уга, догшн, хар саната өшәтнриг күүчҗ диилхин уха олнд медүлҗ, ач- тусан олндан күргсмн.

     Тер цагт «фронт - тыл» гисн хойр үг негн болҗ, нег чинртә тоолгддг бәәсмн, юңгад гихлә тыл уга болхла, диилвр чигн иршго юмн. Алдр дән эклхлә, өршәңгү уга шалтгта болад тылд үлдсн  Басңга Баатр үзгән бууд хүврәҗ. «Темдг уга юмсуд темншң зүркндм шигдчкәд түүнглсн седклим тасчна» гиҗ бичәч седклиннь зовлңгарн хувалцна. Тер күнд цагт бичәч түүкд орсн кесг үүдәврмүд бичсн болдг. Теднәрн олн улст сүрә өгч,  дәәнә диилврт нөкд болв.

     Дәәнд нернь туурсн кесг хальмг көвүдин тускар иим очеркс бичҗ олнд үзүлсмн: «Талисман счастья», «Подвиг, затмивший древнюю легенду», «Калмык- партизан брянских лесов», «Лотосовая дорога» болн нань чигн. Семен Липкин хамдан дәәллдҗ йовсн Делгә Эрдньд нерәдсн шүлг умшсн хөөң «Подвиг, затмивший древнюю легенду» гидг очерк бичв. Энүнд бичәч дәәллдәнд орсн советск салдснриг 300 спартанцнрин баатр йовдлла дүңцүлҗәнә. Хортна 30 танк болн кесг бронемаши уга кесн бронебойщик Делгә Эрднь эн очеркд баатрлг дуулвр «Җаңһрин» олн- әмтнә хамгин дурта гисн, эврәннь Төрскндән эңкр бодң Арслңгин Арг Улан Хоңһрла дүңцүлгдҗәнә. Хальмгин хәәртә үрн баатр Делгә Эрднь фашистнрәс орн- нутган харсҗ йовад, кезәңк баатрмудла әдлцәд, зөрмгәр улан әмнәсн хаһцна. Эн баахн көвүнд алдр дуулврин дуд бас омг өгснь маһд уга.  

     Басңга Баатрин билгнь Төрскән харсгч Алдр дәәнә җилмүдт улм хурцдҗ, үүлдврнь берк гидг делгрҗ күч авв. Энүнә халун болн омгшагч үгмүднь шүлгәр чигн, түүкәр чигн күңкнәд, хальмг болһиг хортнла ноолдхур дуудла. Бичәч үүдәврмүдән барлхас нань, эврән, улан чирәһәрн умшачнрла харһҗ, колхозмудар болн совхозмудар йовҗ, сурһулин заведеньсар  болн цергә әңгсәр одҗ умшад, келҗ өгәд, цәәлһврин өргн көдлмш кеҗ йовснь лавта. Нег тиим йовдл 1942 җилин хулһн сарин 5-д болҗ. Тер митингд Баатр Бадмаевич иигҗ келсмн: «Хөөннь насн турштан нульмсан асххин ормд, Төрскән харсад нег дәкҗ цусан асхсн деер». Тегәд кениг иим үгмүднь эс көндәх бәәсн?

«Нарт делкә залхар седгсн,        

Наринь әмтнәс булахар

                                    гөтәгсн,

Немш фашистнриг дарҗ хорахас

Нань хаалһ манд уга».

      Басңга Баатрин шүлгүдин эркн учр- төрнь- Төрскән даңгин ухандан бәрҗ, өөдлүлҗ, кергтә болхла, әмән чигн әрвллго зөвтәг шүлгүдт орулна. «Муза- мана дәәчнр», «Хойр шүлг», «Билцг», «Шуурһна болн цергчин үгцән» гидг шүлгүд цуһар ик гүн ухан- күцлтә. «Муза- мана дәәчнр» шүлг цуг дәәнә цагт бичгдсн Басңга Баатрин үүдәврмүдин дуудвр болв гиҗ келҗ болхмн:

«…Муза ә тасрх уга!

Маһд уга тертн

Мана зергләнд дәәллдҗәх,

Марш, магтал, буульмҗарн

Мин, товсин дуунла

Мел ниицҗ ирх.

Билгәр бийән бигцлҗ,

Болдар бийән агсҗ,

Бу һартан авч,

Бирмдин өмнәс тосх».

     «Хойр шүлг» экин селвгәс болн көвүнәннь хәрүһәс тогтна. Хуучн хальмг авъясар экнь көвүһән «цуһар дәәсән дарҗ ирцхәтн» гиҗ йөрәһәд өрүн, асхни номдан орулҗ зальврна. Көвүнь чигн «санаһан бичә зовтн, келсәртн, ээҗ, кесв» гиҗ эңкрлҗ хәрү өгчәнә. Алдр диилвр өөрдүлхин төлә теңгрин бәәдл тәвцән орулсинь «Шуурһна болн цергчин үгцән» шүлг герчлҗәнә. Эн шүлгт шуурһн болн цергч иньгүд. Хоорндан «махсҗ ирсн дәәснә цусарнь бийсинь услия, цугтнь тедниг кудыя» гиҗ үгцнә.      

     Басңга Баатрин бичлһнә олн- зүсн жанрмудас драматургия нег эркн орм эзлв. «Экин туск частр», «Кесн үүл эзән темцдг» гидг наадд тер цагт һарсмн. «Экин туск частр» наадна дүрмүд тодлгдна:  Сән- Белг, Бамба, Элдә, Пүрвә көвүднь, Элдән гергн Данара, колхозин ахлач Буува. Эдн цуһар эврә җирһлтә, заңта, зуг Төрскән харсҗах күүнә нәрн шагшавд негдүлнә. Теңкән уга җирһлд дурта болвчн, эдн әмән әрвллго хортна өмнәс босна. Эн эгл улст һазр- усан хортнас сулдхх күсләс һол күсл уга: Элдә, Бамба, Пүрвә дәәнд йовна, Сән- Белг, Данара тылд көдлнә. Иим үрдтә орн- нутг ямаранчн хортна өмн сөгдшго гиҗ саннав. Сән- Белгин үрд олнд оньдин үлгүр.          

   Дәәнә туск дегтрмүдин халхст үзүлгдсн баатрмуд маднд күн төрскнч, баатр, хортна өмн бат, нәрн шагшавдта болхинь, ямаранчн йовдлд эврәннь нерән һуталго чикәр йовхиг ил медүлнә.

Олзлгдсн утх- зокъял.

1. Бембин Тимофей. Урн үгин залмҗ. (Басңга Баатрин 70 җилин өөнд).- Хальмг үнн, 1981, № 174, № 176.

2. Ветераны калмыцкой литературы. И.М.Мацаков., Элиста, ККИ, 1976.- 157с.

3. История калмыцкой литературы, II том, советский период, Элиста, ККИ, 1980.- 445с.

4. Нармин М. Олна төлә өгсн җирһл. (Басңга Баатрин туск зурц).- Хальмг үнн, 1991, туула сар, 16.

5. Страна Бумба. Басангов Б.Б. Пьесы, рассказы, стихи. На калмыцком языке, Элиста, ККИ, 1981.- 431с.