Научно-исследовательская работа. Матвей Чойбоновой шYлэгYYl'дэй онсо шэнжэ харуулалга

        Гаршаг

ОРОЛТО ҮГЭ.........................................................................................................3

I Бүлэг.  Матвей Чойбоновой шүлэгүүдэй буряад литературада оруулһан

 үүргэнь, нүлөөн

1.1. Уран зохеолшын намтар ба зохеохы зам……………………………………5  

1.2. Матвей Чойбоновой зохеолнуудай гол шэнжэ ба тэдэнэй гол удха………7

II Бүлэг.  Матвей Чойбоновой поэзиин онсо шэнжэ

2.1. Матвей Чойбоновой шүлэгүүдэй  темэ элирүүлэн

харуулалга………………………………………………………………………….9                                                    

     А. Эхэ эсэгэ

     Б. Юртэмсэ

     В. Эхэ байгаали

ТОБШОЛОЛ……………………………………………………………………..18

ХЭРЭГЛЭГДЭҺЭН ЛИТЕРАТУРА……………...............................................20  

Оролто үгэ

Мүнөөнэй сагта түрэлхи хэлэнэй үүргэ, уран зохеолой хүгжэлтэ, удха шанар сэгнэшэгүй болоод байна. Юундэб гэхэдэ, тэрэ һурагшадай наукын үндэһэ һууринуудые шудалхада туһа түхэм боложо үгэдэг.  

Һурагша литература уншажа, үзэжэ, эрдэм мэдэсэеэ улам үргэдхэнэ. Зохеолой удхатай танилсахадаа, хүнэй сэдьхэл бодолынь доһолон хүдэлдэг, мэдэрэлдэнь, абари зандань хубилалтануудые оруулдаг. Геройнуудайнь хэһэн үйлэ хэрэгүүдээрнь, тэдэнэй доторой сэдьхэлые, бодолые тааха, сэгнэхэ шадабаритай болодог. Энэнь литературын  болбосоруулхы, хүмүүжүүлхы үүргэ болоно.

 Мүнөө үеын литературын ехэнхи зохеолнууд хадаа поэтическэ гү, али шүлэглэмэл зохеолнууд болоно. Эдэ зохеолнуудые А. Ангархаев, М. Чойбонов, Д. Доржиева, Д-Р. Дамбаев, Э. Манзаров, Е. Сыдуев, Ж. Юбухаев гэгшэд бэшэһэн байдаг.

Танай анхаралда гайхамшагта хүнүүдэй нэгэн болохо, мүнөө үеын, буряад  поэзиин  бэлигтэй поэт,  эдэбхитэйгээр ажаллажа байһан Матвей Рабданович Чойбонов тухай хөөрэжэ үгэхэмнай. М. Чойбонов эхэ нютаг, эсэгэ ороноо магтан дуулахадаа, заал һаа урданайнгаа уг удхатай, еһо заншалтайгаа, хада бурхадтаяа холбожо, зохеолоо бэшэдэг. М. Чойбонов хүн зоной гүн сагаан сэдьхэл, һайхан мэдэрэл шэнэ сагай эрилтээр зураглан харуулжа бэшэнэ.

Буддын шажанай мүнхэ һургаал дээрэ үндэһэлжэ, тэрэнэй гүн ухаа уран зохеолнуудтаа нэбтэрүүлжэ, бэшэхэ гэһэн шэглэл хадаа мүнөө үеын поэзиин гол шухалануудай  нэгэн болоно. Тиихэдээ М Чойбонов мүнөө сагай эрилтэ хангахаар, шэнэ үеын хүнүүдэй шэхэнэй шэмэг, сээжын баяр болохоор шүлэгүүдээ бэшэдэг.

 Энэ темэ абаһан ушарни гэхэдэ, Матвей Чойбоновой поэзи  уншажа, шүүмжэлжэ үзэхэдэ, һурагшадай хүмүүжүүлгэдэ, һургалгада, хүгжөөлгэдэ ехэ хэрэгтэй гэхэ байнаб, шүлэгүүдынь һургуулиин программа соо үгы хадань минии зорилго хадаа  М  Чойбоновой поэзитэй олон һурагшадые танилсуулха. М. Чойбонов тон онсо өөрын харасатай, өөрын бодолтой юм. Зохеолнуудынь удхаараа ехэ гүнзэгы, хүнэй абари зан, хүнэй һанал бодол эли тодоор харууланхай. Буряад поэзи, педагогическа эрдэм дээрэ үндэһэлhэн, ургажа ябаhан залуушуулые ойро тойрон ажабайдалтай танилсуулжа, ниитын ба хубиингаа асуудалнуудые зүбөөр ойлгохо ба тэдэниие ажабайдалдаа дуратайгаар хандаха, үхибүүдэй ухаан бодолые гүнзэгырүүлхэ, тэдэнэй мэдэрэлые хүгжөөхэhөө гадна түрэл арадайнгаа һанал бодол үргэжэ ябаха хэрэгтэ ехэ нүлөө үгэнэ. Энэ баримта манай хүдэлмэридэ тон шухала үндэhэ

һууринь боложо үгэнэ.

  Иимэ шүлэгүүдые оложо, шэлэжэ, үхибүүдтэ ойлгуулжа шадаха шадабариһаа шэнжэлэлгын  актуальна асуудал хараалагдана.

Шэнжэлгын гол зорилго: Матвей Чойбоновой зохеохы зам, творческо мастерство  шэнжэлэлгэ ба тэрэнэй поэзиин онсо зүйл шэнжэлэн харуулха.

Шэнжэлгын объект: Матвей Чойбоновой творчество, шүлэүүдэйнь философско удха шанарай шэнжэ харуулалга.

Шэнжэлгын предмет: Матвей Чойбоновой поэзиин онсо шэнжэ элирүүлэн харуулалга. .    

Гипотезо: Матвей Чойбоновой  шүлэгүүд үхибүүдэй хэлэ уян, нугархай, баян, юрэнхы мэдэсэнь арадайнгаа еһо заншалтай холболдон хүгжэнэ, ухаан бодол ба һонирхол  хүгжөөгдэнэ, түрэл хэлэнэйнгээ уран аргануудтай гүнзэгыгөөр танилсана.

Шэнжэлэлгын тодорхой зорилгонууд:

1. Уран зохеолшын намтар ба зохеохы зам харуулха.
2.  Матвей Чойбоновой шүлэгүүдэй гол шэнжэ.
3. Матвей Чойбоновой шүлэгүүдэй темэ элирүүлэн харуулалга

Шэнжэлгын методүүд: түүхын-зэргэсүүлгын, психологическа методүүд дээрэ шэнжэлхэдээ нэн түрүүн  философско  шүлэгүүдые удхын талаһаань системнэ анализ хэхэ гэжэ оролдообди. Манай ажал нэн түрүүн һургуулиин үхибүүдтэ, багшанарта болон уншагшадта хэрэгтэйшье, хабаатайшье болохо гэжэ һананабди. Тус хүдэлмэри оролто үгэһөө, хоер хубиһаа, тобшололһоо, хэрэглэгдэһэн литератураһаа бүридэһэн.

I Бүлэг  Матвей Чойбоновой шүлэгүүдэй буряад литературада оруулһан

үүргэнь, нүлөөн

1.1. Уран зохеолшын намтар ба зохеохы зам

       Мүнөө үе сагай гайхамшагта хүнүүдэй нэгэн, Буряадай залуу уран зохеолшодой холбооной правлениин түрүүлэгшэ, Россин  уран зохеолшодой холбооной секретарь, Россин Буддын шажантанай Сангхын дид хамба, философиин эрдэмэй доктор, профессор, арадай эмшэлгын магистр, Ороной экстрасенснуудай нэгэдэлэй гэшүүн, олон арадуудай хүндэтэ эрхэтэн, Буряадай соелой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Буряад Республикын габьяата барилгашан, Россин болон гадаадын оронуудай хасаг сэрэгүүдэй генерал-полковник, Россин Герой гэһэн алтан одондо, Малтийска ордендо  хүртэһэн Матвей Рабданович Чойбонов тухай хөөрэжэ үгэхэмнай.

     Матвей Чойбоновой шүлэгүүдэй буряад литературада оруулһан нүлөөн 80-яад оной һүүл 90-ээд оной эхин болоно. М. Чойбоновой буряад литературада ерэһэн үүргэнь хадаа шэнэ сагай хубилалтын шэнэлтэдэ буддын шажан ажамидарал хоерые холбохо гэһэн зорилготой.

Мүнөө сагай поэзи уран найруулгын, удхын, тематикын талаһаа хаража үзэхэ болоо һаа, урда жэлнүүдэй зохеолнуудһаа ондоо. Юуб гэхэдэ, мүнөө үе сагай хүн орон дэлхэйгээ ондоогоор хаража, орон дэлхэйнгээ жама ёһые ондоогоор ойлгожо, Үлгэн дэлхэй эхэеэ, Үндэр тэнгэри эсэгэеэ холбожо һууна ха юм. Мүнөө саг-орео саг, хүн бүхэнэй ухаан бодолой, мэдэрэлэйнь хубилжа, шэнэ боложо байһан саг бшуу. Арбаад, хореод жэлэй саана нэгэшье уран шүлэгшэ бурхадаа дурдажа, зохеолоо бэшэхэгүй байгаа бшуу.

     М. Чойбонов шүлэгүүдээ заал һаа урданайнгаа уг удхатай, еһо заншалтайгаа, хада бурхадтаяа холбожо бэшэдэг. Юуб гэхэдэ бүмбэрсэг дэлхэйдэ багтажа байгаа юумэн бүхэн хоорондоо холбоотой, бэе бэеһээнь дулдыдан гарадаг бшуу. Хүн бүхэн хангай тайгатаяа, үндэр ехэ уулануудтаяа, үргэн ехэ тала дайдатаяа, эхэ ехэ дэлхэйтэеэ хүйһэн бэеэрээ холбоотой ха юм. Тиимэһээ агууехэ шэди алтан дэлхэй дээрэ байха еһотой гэжэ ойлгожо, этигэжэ эхилһэн хадаа уран шүлэгшэд иимэ шэглэл баримталжа эхилээ.

     М. Чойбонов атаархама намтартай, гүнзэгы ухаатай, һайхан хоолойтой уран шүлэгшэ мүн. Матвей Чойбонов бурханай табисуураар заяагдаһан уран бэлигтэй шүлэгшэ. Тэрэ уран хурса үгөөрөө хүнэй сэдьхэл татажа шададаг. Һургуулида һуража ябаһан эдир наһандаа уран шүлэгэй абьяаста абтаһан байгаа. Эдир хүбүүн Матвей үзэсхэлэн һайхан тоонто нютаг, хани нүхэд, хангай дайда, хуби заяан, сарюун зам, сэнтэй сэдьхэл, бурхан тэнгэри тухай шүлэгүүдые бэшэжэ туршадаг бэлэй. 16-17 наһатайдаа Улаан -Үдын хүгжэмэй училищида һуража ябахадаа, 1964 оной үеэр хэдэн шүлэгүүдээ «Буряадай залуушуул» газетэдэ асаржа гаргуулһан. Саашадаа 80-яад онуудай һүүл багаар Матвей Чойбонов уран шүлэгүүдээ «Буряад -Үнэн» газетэдэ асаржа үгөө һэн.

 Тэрэ гэһээр үе-үе болоод лэ М. Чойбоновой уянгата шүлэгүүд, шүрэ бодолнууд «Буряад Үнэн», «Зэдэ» газетэнүүдтэ, «Байгал», «Морин Хуур», «Вершины» гэһэн журналнуудта толилогдодог.

       Матвей Рабданович Чойбонов 1947 оной октябриин 2-то Зэдын аймагай Инзагата гэжэ нютагта юрын малша айлайда түрэһэн намтартай. Нютагайнгаа найман жэлэй болон Үшөөтэйн дунда һургуулинуудта һураад, Улаан -Үдын П. Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищи дүүргэһэн, БГПИ-гэй буряад хэлэ ба литературын факультет, Улаан-Үдын медучилищи дүүргэһэн, Улаан –Баатарай Буддын шажанай институт дүүргэнхэй, һамгатай, дүрбэн үхибүүтэй, хэдэн аша, зээнэртэй.      

     Матвей Чойбонов Сартуул-Гэгээтэйн, «Дамба Брэйбун» дасаниие һэргээжэ, шэрээтэ болоһон, мүнөө Улаан-Үдэ хотын ЛВРЗ-гэй һууринай Комсомольско гудамжын 9-дэхи гэртэ дуган нээгээд, хүнүүдые аргалдаг. Матвей Чойбоновой санаарта нэрэнь Данзан-Нима болоно. Тиигэбэшье залуу зохеолшодой хүдэлмэридэ сүлөө сагаа элсүүлдэг..

1.2. Матвей Чойбоновой зохеолнуудай гол шэнжэ ба тэдэнэй гол удха

     Матвей Чойбонов үргэн олондо юһэн лэ номоороо мэдээжэ болоһон бэлигтэй уран шүлэгшэ.

Тэрэ 80-яад онуудаар шүлэгүүдые бэшэжэ эхилһэн юм. 90-ээд онуудаар эрхим һайн уянгата, гүн ухаанай шүлэгүүдээ  шэлэжэ, 1991 ондо «Сэнхир хадаг» гэжэ нэрэтэй түрүүшынгээ ном Буряадай номой хэблэлээр хэблүүлһэн юм. Түрэл нютаг, арадуудай хани барисаан, инаг дуран, бурхан шажан тухай наян уянгата, зариманиинь гүн ухаанай оеорһоо дэлбэрһэн, хурса шүлэгүүд, дуунууд нотонуудтайгаа энэ номдо оруулагдаһан байна. Найман дуунайнь аялгые композитор Юрий Ирдынеев, нэгэ хүгжэмые композитор Антолий Андреев зохеоһон байна.  

    Саашадаа М. Чойбонов 1994 ондо «Долоон үнгын һолонго» гэһэн нэрэтэй хоердохи номойнгоо эхиндэ «Үндэр номин хаан-ухаанай дээжэдэ хүртэһэн дэлгэр буряад арад түмэндөө ами наһанай дуһал болгон барихамни», - гэжэ эмшэ-лама Данзан-Нима үмэнэһөө мэдүүлнэ. Номой нилээд ехэ хубиие  хоер, дүрбэн, табан мүртэй шүрэ найруулганууд эхэлнэ. Уншагшадай ухаанда, илангаяа залуу үетэндэ һургаал залгажа ороһон шүрэ шүлэгүүдынь буряад арадайнгаа аман үгын маяг түхэлтэй. Жэшээнь: «орой сошоходо үмдэн норохо, оймһоной мууда хүл холохо», «сэсэн хүнэй ой соорхой, тэнэг хүнэй толгой соорхой» гэхэ мэтэ. Энэ уянгата шүлэгүүдэйнгээ суглуулбари соогоо  түрүүшынгээ номдо дэлгэһэн темэнүүдээ үргэлжэлүүлнэ. Энэ номынь Захааминай типографи хэблэлдэ бэлдэжэ гаргаа.

  1996 ондо М. Чойбонов уран зохеолшодой холбооной гэшүүн болоһон юм.

    1996 ондо поэдэй «Мүнхын аршаанай мүнгэн дуһал» гэжэ нэрэтэй номынь хоер мянган хэһэгээр Буряадай номой хэблэлээр гаража түргэнөөр тараһан юм. Энэ шэнэ суглуулбари соогоо автор элдин хонгор орон нютагаа магтан, эхэ эсэгынгээ мүнхэ нангин захяа дамжуулан, инаг гансынгаа налархай энхэрэл домоглон, этигэл дүүрэн үзэл бодолоо дүүнэртээ, үетэн. ахатан нүхэдтөө зорюулан найрууланхай.

1997 ондо «Мүнхэ зулын толон доро» гэжэ нэрэтэй шүлэгэйнь үшөө нэгэ сборник гараа юм

     1999 ондо Джидын типографи «Минии нүхэд-амиды бурхад» гэһэн номынь хэблэлдэ гаргаа. Энэ номынь олониитэдэ һайшаагдажа, үндэрөөр сэгнэгдэһэн юм. 2001 ондо «Мои друзья –мои живые боги» гэһэн номынь Смоленск хотын типографи хэблэлдэ бэлдэжэ гаргаа. Энэ номыень Иван Тыртычный буряад хэлэнһээ ород хэлэн дээрэ оршуулһан юм. Энэ номынь Москва хотодо, Россин уран зохеолшодой зүблөөндэ хэлсэгдэһэн, һайшаалда хүртэһэн.

«Наһанайм табисуур» гэжэ нэрэтэй шүлэгэй сборник 2005 ондо хэблэгдэн гараа. Энэ номынь хоер хубиһаа бүридэнэ. Түрүүшын бүлэгтэ шүлэгүүд оруулагданхай. Хоердохи бүлэгынь дуунуудһаа бүридэнэ. Тэрэнэй олохон шүлэгүүд гүнзэгы удхатай, уран нугалбаритай, аялга хүгжэм мэтээр  соностодог дээрэһээ композиторнуудай ухаан бодолдо, зүрхэ сэдьхэлдэ дүтэ  байдаг юм. Поэт түрэл нютагаа иигэжэ магтан дуулана: «Жаргал үршөөн һуугыш даа! Замби хүлгөөн һуугыш даа!». Энэнь уран шүлэгшын гүн сэдьхэлэй үреэл мэтээр зэдэлнэ.

 2007 ондо «Осенняя радуга» гэжэ шүлэгэй үшөө нэгэ сборник Буряад номой хэблэлээр гараа.

Поэдэй шүлэгүүд ямар гүнзэгы удхатай, уран хурса үгэтэй, уян нугалбаритай гээшэб. Поэдэй шүлэгүүд уншагшадай сэдьхэлдэ сэсэг таридаг, ухаан бодолдо урма зориг бадаруулдаг. Ушар иимэһээ уянгата һайхан шүлэгүүдынь үргэн олониитын ухаан бодол хүлгүүлдэг, һанаа сэдьхэл дайрадаг. Тэрэ хүгжэмэй һургуулида һураһан хадаа аялга дуунай абьяас мэдэрэлые, багшанарай дээдэ һургуулида һураһан хадаа хүнэй бодол сэдьхэлые, медицинскэ училищида һураһан хадаа хүнэй доторой байдалые, шажанай һургуулида һураһан хадаа юртэмсын жама еһые жэншэдгүй һайн мэдэхэ, ойлгохо байһанаа мэдүүлнэ. М. Чойбоновой шэнэ номуудаар уншагшадай уулзалганууд, үнгэргэгдэхэдөө али бүхы наһанай хүнүүдтэ урма баяр түрүүлдэг, сэдьхэлдэнь һайхан мэдэрэл халяадаг, залуу үетэндэ һургаал заабари үгэдэг дээрэһээ хододоо халуунаар угтагдадаг. Тиимэһээ уншагшад тэрээнһээ шэдитэ абьяасаар нэбтэрһэн шэнэ зохеолнуудые хүлеэдэг.

II Бүлэг.  Матвей Чойбоновой поэзиин онсо шэнжэ

2.1. Шүлэгүүдэй  темэ элирүүлэн харуулалга

 (эхэ эсэгэ, юртэмсэ, эхэ байгаали, нүхэд.) 

  Шүлэг гээшэ сэдьхэлэй байдал, шадамараар бэрхээр һиилэн урлаһан үгын угалза, жаргаха жаргал, уйдаха уйдхар, баярлаха баяр, гомдохо гомдол, олон үнгэтэй ажабайдалай һолонго.

Матвей Чойбонов хадаа гансал Буряад орондоо бэшэ, холуур саагууршье–үргэн уужам Орос гүрэндөөшье бүришье холуур суурханхай, арбан бэлигтэй, арад түмэндэ аша туһатай, олониитын ажал ябуулагша байхаһаа гадна бэлигтэй уран шүлэгшэ болоно.

 Поэдэй гол тематика гэбэл, түрэһэн орон дайда, аба эжын аша буян, ажалша бэрхэ хүн, арюун сэдьхэлтэ анда нүхэд, алтан хайрата үри хүүгэд, ажаһууһан амараг нүхэр, инаг дуранай охин болоно.

«Шэнэ саг» гэжэ түрүүшынгээ шүлэгтэ тон тодоор автор темэеэ задална. «үнэн нүхэд-зандамни», «хүгшэн эжы-шуһандамни», «багшын һургаал сээжэдэмни», «мүнхэ наран-үхибүүдтэмни», «үншэн зон-зүрхэндэмни», гэжэ бэшэнэ

                                       «Бугын дуунаар

                                        Буурал Бурхадаа

                                        Бурьялма аялгаар угтааб,

                                       Сэнхир хадаг

                                       Сэсэн нүхэдтөө

                                       Сэнгэжэ һуухыень баряаб»,- гэжэ үреэхэдэнь, тогтоонгүй яахабибди? Үнэхөөрөөл, «үеын үедэ үнэр арадтаа үлзы жаргал» үреэгээл. «Алтан шоройто элдин дэлюун Инзагатам» гэжэ нютагтаа талархана.

 «Дуушан Буряадби» гэжэ шүлэг соогоо:

                                       «Сагаан буурал үбгэнэй

                                        Ямаан һахалаа дэбхэрүүлжэ,

                                        Сайгаа һорохо забһартань

                                        Хууртань дүтэлөөд үзэгшэ һэм»,- гэхэдэнь, авторай арадайнгаа аман зохеолдо түшэглэдэг байһаниинь элирээд, үльгэршэн үбгэнэй түхэл шарай нюдэндэ зурагад гэнэ.

Эхэ эсэгэ тухай шүлэгүүд

Матвей Чойбоновой поэзиин гол шухала һудалынь Эжы, Аба тухайдаа гэхэдэ алдуу болохогүй еһотой. «Эжы аа, эжы!» гэһэн шүлэгэйнгөө эпиграф болгон, «Түрэһэнһөө тэлиһэниинь дээрэ» гэжэ арадай оньһон үгэ абажа удхыень тодорхой болгоо. Чойбоновой Дондогой Рабдантан үе наһандаа үри хүүгэдые хүсэжэ, «арбаад, үдэр лэ тэршэлһэн адхын шэнээн нялхые Ара-Бэлюутэһээ үргэжэ, үбэр дээрээ үндылгөөш» гэхэдээ, Сэлэнгын Ара-Бэлюутын үнэр баян бүлэһөө үргэгдэһэн заяанай үри байһанаа зураглана гээшэ. «Ашата эжымни….ами наһанайш арюухан утаһан сэдьхэл соомни һубигдаа», «Хүлисөөрэй, намаяа хүлисөөрэй, хайрата буурал эжымни. Үргэлөөд ябажа ядаагүйб, мэндэ һуухадаш шадаагүйб…» гэжэшье шаналан голхорно. «Эжы», «Гансал шамдаа», «Бэлюутэ», «Нютагтаа буугаад», Хуурай хохир ууюулһан», «Эжымни, бусыш даа», «Наһанай ошолго», «Бууха бүримни хубилжа», «Сэнхир таладаа сэнгэхэдээ» гэһэн шүлэгүүдынь үндэр заяата эхэ, эсэгынгээ нангин дурасхаалда зорюулагдана.

                       «Тунгалаг тамир заяаһан            Зулын голой сэсэглэтэр,

                         Түүхэтэ номин огторгойн         Зулайеш эльбэн дуурадаг

                         Түмэн бурхадай хүсэ шадал     Һахин найдан бөөмэйлһэн

                         Тэлиһэн ганса эжыдээ               Хайрата ганса эжыдээ

                         Тэбэрин дэгжэм баридагби.      Шүтэн, һүгэдэн ябадагби»,-  

гэһэн сээжын оеорһоо сэсэглэжэ түрэһэн бодолнууд, ямар дорюун хурса аад, үнжэгэн зөөлэнөөр соностоноб. «Гансал шамдаа» гэһэн шүлэгһөө  

«Буряад араднай эртэ урдаһаа нааша эмжэгэн зөөлэн сэдьхэлтэйшье, эрид сэхэ абари зантайшье байһан гүб даа. Заяанай нүхэр, заяанай үри гээшэ байдаг юм гэлсэһээр. Тэрээндэл адли поэт түрэһэн эхэеэ зэмэлбэшье, сагааруулжа шадана, тэлиһэн эхэеэ бурхан мэтэ тахижа мүнхэлнэ.

                                          «Үбшэншье, тэнэгшье байг,

                                            Үлүү гараһан үри гэжэ

                                            Үлгэн номин дэлхэй дээрэ

                                            Үгыл гэлсэдэг.

                                            Магад, һайнда хүртэхэеэ,

                                            Магад, зониие абархаяа,

                                            Магад, һанаагаа амархаяа

                                            Заяаһан байжа болоо…   («Бэлюутэ»)

Эсэгэдээ-төөрижэ бууһан хүбүүнһээш хэмээхэ шүлэгтөө «нэрыень мүнхэлхэ, намтарыень алталха, найдалыень бэелүүлхэ» байһанаа этигэл дүүрэнээр мэдүүлээд:

                                           «Буудалаа һэлгэжэ,

                                            Тэлигдэжэ ерэһэн

                                            Булангиртайхан түүхэтэйшье һаа,

                                            Буряад зоной жама еһоор

                                            Буянта нэрыеш хухалаагүйб»,- гэжэ Рабдан эсэгынгээ мүнхэ дурасхаалда зорюулна.

«Эжын зөөлэн гарнууд» гэһэн шүлэгтөө ажалша бэрхэ, сухаришагүй зориг түгэлдэр эхэнүүдэй дүрэ шарайе тобойсо зураглана.:

                                           «Хайратайл даа, харыт хөөрхэдүүды,

                                            Харалшаһан мүсэдынь

                                            Хатуу хара һөөгүүдтэл

                                            Хараһан тээшээ муриишанхай

                                            Дайнай хүшэр жэлнүүдые,

                                            Дарханайшье орео зүйлнүүдые

                                            Дарагар хүйтэн һүнинүүдые,

                                            Дабалсаһан гарнууд лэ.  

                                            Үлзытэйл даа, хөөрхэдүүд,

                                            Үндэгэ зөөлэн хургадынь,

                                            Үнэр сагай ерэхые

                                             Үзэхэл хубитай байбалтай…»  

   М.Р.Чойбонов эжы, аба тухайгаа хэды һайхан, уран хурса мүрнүүдые үгүүлдэг гээшэб!

                                           Сайхан голой эхиндэ (э-ээ)

                                           Самар хуша хоер лэ.

                                          Санаанай минии эхиндэ

        Эжы аба хоер лэ,- гэһэн урта дуунай шэглэлээр олон тоото шүлэгүүд ном соогуур һубарина. Тэдэ шүлэгүүдые нэрлэбэл, « Эжы» (6 н.), « Эхын умайда мүндэлжэ» (26 н.), « Хадам эжы» (32 н.), «Хүнэй шарай» (12 н.), «Тулга» (17 н.), « Энэ түбиин амитадаар» (19 н.), «Эхэдээ» (20 н.) г.м.

Уншагшад эжыдээ зорюулһан шүлэгүүдтэнь хандажа, сээжэдээ шэнэ бодол түрүүлжэ, хүнэй үгтэһэн наһанда эжын үүргэ хэды сэнтэйб гэжэ ойлгохомнай лабтай. Саг жэлэй ошохо бүри эхын дүрэ нангин һургаалынь бүри эли тодо болодог байна.

                                                           Юртэмсэ тухай шүлэгүүд

Юртэмсын ажамидаралай эхин-эжы. «Мүнхын аршаанай мүнгэн дуһал» гэһэн шүлэгөөрөө автор номойнгоо эхин нюур уншагшадтаа дэлгэжэ, мүнхын аршаанай мүнгэн дуһалаар мүнхэ юртэмсын хүн түрэлтэниие арюудхаба. Дэлгэр сэдьхэлэйнь үгэ бүхэниинь үеын үедэ уладта мүнхэ байхань эли: мүшэтэ огторгойн бурхадай хайра ха юм даа. Тиимэл хадаа шүлэгүүдэйнь үйлэ бүхэн уншагшадай сэдьхэл даамгай шэнэ оньһоор жэгнэжэ, шэнэ бодол мэдэрэлдэ абтана. Юртэмсын юрын боро бодолтой буян, хэшэгэй харгы ехэ зааха заяатай мүнхын аршаанаар арюудхажа, ада баршадһаамнай сүлөөлхэ заяатай байһанаа шүлэглэн хөөрэнэ ха юм.

Сансарын юртэмсын орео байдалай хара сагааниие ойлгонгүй, олон үе наһан соогоо мэдэхэгүй үнгэржэ, оршолонгой гүн ехэ далай соо тэмтэрэн зободогнай, богонихон болзортой наһан соогоо үнгэршэдэг байһамнай тон харамтай. Бурхан багшын номнолые хүн түрэлтэн наһанайнгаа эхинһээ ойлгожо һурабал, алдуу, нүгэл тэбшэжэ һураха байгаа бшуу.             

Буурал сагаан Буряад орондоо буянтайхан һууһан арад түмэндөө зорюулжа, «Амар мэндээ» гэһэн шүлэгтөө:

                                        «Зулай сагаан Саяанһаа

                                          Зурын залган хушуураад,

                                          Мүнгэн хүнжэл талаараа

                                          Мянган зоноо жаргуулаад,

                                          Һайхан юм даа Буряаднай,

                                          Һаруул Эхэ оромнай»- гэжэ

 магтаал-юрөөл үршөөнэ. Мүн арад бүгэдын хуби заяанда аша туһатай байхын түлөө бүхы хүсэл зоригоо, бэлиг шадабарияа, эрдэм мэдэсээ хандуулдаг байһанаа «Энхэ наһа һахигша» гэһэн шүлэгтөө дурдана:

                                         « Үншэн хүндэ туһалха

                                           Үбшэн зониие аргалха

                                         Үе наһанай уялгатай

                                         Үзэсхэлэнтэ хубитай юм.    

Олон тоото уянгата шүлэгүүд соогоо лирическэ герой зүрхэ сэдьхэлээ доһолһон, уярмааршье, голхормооршье, гунигламааршье омогорхомооршье бодолнуудые шэдэлнэ.

                                       «Уулзаял даа, хоюулаа,

                                        Урма зоригоо халиял,

                                        Уулын оройн бүргэдүүдшье

                                       Уулзажа жаргадаг ха юм.

                                       Уһа голой эрьеэршье

                                      Ан гүрөөһэн һүрэглэн,

                                      Ульгам дураар бэе бэедээ

                                      Урмашан дүтэлэгшэд»,- гэхэдээ,

хэды юрын аад, холуур бугуулитаһан бодол бэ! Хэды уяхан хандалга бэ!

«Аха дүүшьегүй ори гансаараа» (31 н.) гэһэн шүлэг соо « Айлай ганса алтан хараасгайшье һаа, али бүгэдөөр амидаржа гарагдалай» - гэн уярна.

         «Хандалга» (25 н.) соо үндэһэн яһанайнгаа хэлые үндэр дээрэ табилсажа, үргэн ниитээрээ үргэлсэжэ үзэбэлнай, үлзы «Буян дэлгэрхэл буряад сайхан хэлэмнэй» гэжэ уряал татана.

         «Юрын хүн» (29 н.) Юрын (жиирэй) хүн  хүн гээшэ ноед һайдай, баяд бүдүүзэгэйшүүлэй урда хойгуур шарбалзахагүй, дохигонохогүй байдагтань этигэл найдабаряар уянгална:

           Дэлхэйе тойрожо, дэмы зобохогүй,

          Түрэһэн дайдаяа, алтан гуламтаяа

          Сэсэрлигэй шубуундал сэнгүүлжэ шадаха,

          Шамбалын орохондол һайханаар һанаха.

    «Хара сагаан хоер» (31 н.). Эдэ хоерые илгаруулдаг байхые иигэжэ һэргылнэ:

         Һайхан хүнэй досоо бурхан дуурадаг,

         Амида бурхан, алтараа бурхан,

         Тэрэнэй хүсөөр хүн түрэлтэн

         Амидардаг, жаргадаг.

         Муугай сэдьхэлдэ шүдхэр хородог,

         Гай галабай, гашуудалай шүдхэр.

         Тэрэнэй һабарһаа мянга түмэн хосордог,

       Үй түмэн үншэрдэг.

  Поэт Бүрин-Хаан уулаяа (44 н.) магтажа, « дэлгэр арюун сэдьхэлыш дэлхэй дүүрэн магтанхайб. Буянта наһанайм үндэр хаан-Булган тайгата Бүрин-хаан!» - гэжэ огсомоор үгүүлнэ.

      «Мүнхэ байгаали» (45 н.) тухайдаа бэшэхэдээ: «Ямаршье бэлигтэй уран зурааша гээшэб даа, байгаали. Ябажа гарахадаа, золгохо бүреэ мэдэрнэм, һүгэдэнэм»,- гэжэ түрэл байгаалиингаа гое һайханаар урмашан, зоригжон, «амидаралай дэлгэрые гэршэлэн байгаа үнгэтэ байгаалидаа» дураяа зорюулна.

       Хүн тухай, тэрэнэй хүсэл, шадал, шэди, бэлиг шадабари тухай иигэжэ домоглоно:

               Хүлөө дүнгэхэ дэлхэйтэй,

               Хүйһыеш зангилха эмгэйтэй,

               Хүлыеш дүрөөдэхэ эсэгэтэй

              «Хүн» гэжэ байһамни болтогой!

               Тэнэгые бүрисхэхэ табисууртай,

               Үншэниие үргэхэ уялгатай,

               Һарюуе сэхэлхэ шадалтай

              Хүсэтэн байһамни болтогой!

    Лирическэ геройн намтартай зүйлнүүдые « Табин жэлэй саада тээ» (31 н.), «Ойро түрэлөө алдаһан үдэр» (31 н.), « Минии намтар» (51 н.), « Олон жэлэй хугасаа соо», « Наһан» (52 н.),

«Хэрзэгы оршолон», « Тэлиһэн нютаг Инзагатадаа» (47 н.) «Нютагаа һанашабаб гэхэдэшни» (61 н.) гэһэн шүлэгүүд сооһоонь онсолжо болоно.

            Зоболон ядаралда дарагдаад хэбтэхэдэш,

            Замбуулинай шубуудтал жаргалтай һуухадаш,

            Захагүй үргэн нүхэд һүндэлхэ,- гэһэн мүрнүүд яаһан хадхууртай гээшэб!

                                                Нүхэд тухай шүлэгүүд

Поэт Матвей Чойбонов анда ханишье, аха захашье нүхэдтөө зорюулжа, уран хурса, удха түгэлдэр  шүлэгүүдые  бэшэһэн юм.

                                           «Буурал сагаан, толгойдош

                                            Доро дохихоо мартаагүйб.

                                            Булаг сохилоо шүлэгүүдтэш

                                            Һүгэдэхэеэ хойнотоогүйб.

                                           Төөрижэ ябаһан заяаем

                                           Тодо замдань гаргабаш.

                                           Тулижа зобоһон сэдьхэлдэм

                                           Түүдэг сасан толотуулбаш»,-гэжэ поэт Булат Жанчиповай бэлиг шадабариие мэргэнээр сэгнэнэ. «Алхаар баларшагүй нүхэрэй нэгэн Ардан Ангархаевта ханданаб!» гэһэн шүлэгтөө буряад арадайнгаа бэлигтэ, «универсальна уран зохеолшые «Түнхэнэй хүгжэм юм» гэжэ үндэрлэн сэгнээд, «Хүбшыншни эзэд толгойгоо, уулыншни эзэд хормойгоо урдашни дэлгэн сонсойгоо» гэн, зохеохы замдань тодорхой тобшолол хэнэ.

 Оюун бэлигтэй омог дорюун, хүхюун зугаа элбэгтэй, дуутай шуутай зандаа мүнхэрһэн  Дондог Улзытуевай мүнхэ дурасхаалда зорюулжа, «Шэбэртэ» гэжэ шүлэгтөө

                                         «Хайрата нүхэрни

                                           Хамагай түшэлгэ бэлэй.

                                           Буурал хүгшэн Буряадай

                                           Булжамуур шубуухай»,- гэжэ нэрлэһэниинь зүбтэй даа.

Үшөө нэгэ бэлигтэй дуушан ябаһан, үйлын үреэр үлгэн дэлхэйһээ халиһан нютагайнгаа уран зохеолшо «Бүргэд» гэжэ номоороо сууда гараһан Даша Дабаа Мункуевай дурасхаалда «Бүрин-Хаанай дуушан» гэжэ уянгата уран үгэнүүд уншагшадай сэдьхэлдэ бүхөөр хадуугдаһан байха.

                                         «Урихан хабарай мүлимэл

                                          Һэбшээндэ эльбүүлэн

                                          УУлын оройгоор хонидоо

                                          Дахан ябахадаа,

                                          Сэлмэг сээжэһээ шүлэгөө сасан тараажа,

                                          Сэдьхэл уяруулха шэдитэй нүхэр байһан юм»,- гэжэ

автор халуунаар дурсаад, «бэетэйшье, дошхон хурса нүхэдтэйшье, бэлигтэ Буряадай хурдан хүбүүдэй нэгэниинь һэн» гэжэ тобшолно. Хүн бүхэн түрүүшынгээ багшые хүндэлэн, энхэргэн һайханаар дурдажа, наһан соогоо нангинаар һанажа ябадаг гээшэ ааб даа. Гурбан эрдэнеэр шэмэжэ табиһан (бэшэг, хэлэн,  ухаалдин бодолго) Худагын голой хойморто үни удаан жэлнүүдтэ уймар бага улаан бургааһадые «абын дулаан альганһаа, эхын бүлеэн хормойһоо» угтажа багша М.Н. Дарицыреновае «алтан үзэгэй эди шэди асаржа сасаһан бурхамни» гэн, гэрэлтэ үгэнүүдээр дурсан уянгална.

      «Нүхэдүүдни» гэжэ шүлэгтөө поэт уян сэдьхэлэйнгээ гүнзэгы оеорһоо хани нүхэдтөө зорюулжа,  иигэжэ түүрээнэ:

                      «Домогто арадай дуулим

                                                      сэдьхэлһээ

                       Мүндэлжэ жэргэһэн хадаа

                       Дура зүрхэнэй ая таталхые

                        Хуби заяамни

                                                  заабарилагшал даа»

  Инаг хайрата гансадаа зорюулһан хэдэн шүлэгүүдыень нэрлэбэл: «Нүхэртөө», «Дуран, дуран…», «Дэлгэр зунай сэсэгүүдээр…»,  «Захяа», «Дангинамни», «Гунигай далайһаа», «Хонгор залуу наһанайм», «Сээжэ зүрхэмни дэлхэй тэбэреэд», шүлэглэмэл эдэ найруулганууд зүрхэнэй хүбшэргэй дайража, сэдьхэл бодол хүдэлгэжэ, гуниг түрүүлжэ шадана.

Гүн ухаанай (философско) бодолоор орьелһон «Ооһорлогдоһон орео наһан», «Сагай үнгэржэ сагаан тооһоор хушахада», «Бодолнууд», «Эжымни», «Сэсэг», «Залуу наһыем бусаагыт», «Найдал наһан» гэхэ мэтэ хурдан хурса бодолтой шүлэгүүд номой ехэ хубиие эзэлнэ. Жэшээ болгон найман мүртэй «Сэсэг» гэжэ шүлэгыень уншахада, алтан дэлхэйн шэмэг ургамал тухай бэшэбэшье, хүмүүнэй хуби заяа, ажабайдалтай холбожо шадана.:

                                              «Талын дунда гунхана сэсэг.

                                                Таатайхан дуугаа дуулана сэсэг,

                                                Һураһан мэгзэмээ тоолоно сэсэг,

                                                Һугшаран эхэеэ дурсана сэсэг,

                                                Дэлхэйн нюрууда дэмы түрөөгүй,

                                                Зоной нюдэ баясуулхаа

                                               Дахинаа хабартаа мүндэлдэг

                                               Дарха бурханай үри- сэсэг».

«Хойнотошоһон бороо», «Хохидол» гэһэн шүлэгүүд удхараа гүнзэгы философско шэнжэтэй зохеолнууд боложо оронхой. Эдэ шүлэгүүдэй гол удхань гэхэдэ, эдир залуу наһандаа элдэб эсын хохидолдо дайралдажа, лирическэ геройн голхорһон тухайлагдана.

 «Хойнотошоһон бороо» соогоо:

                                            Хайрата, хэнзэ үнгэрһэн

                                                                              наһыем

                                           Хани нүхэдгүй холхиржо

                                                                             ябаһыем,

                                            Хариин дайсандал зоной

                                                                             шэрүүн харасые

                                            Һануулжаш болоош

                                                                            хойнотошоһон бороо,

-гэжэ «наһаяа даажа ядаһан нюргандам тобжогонобош, зоргоороо хэрзэгы бороо», тиимэһээ «хүрөө!» гэжэ дурагүйдэнэ.

Эхэ байгаали тухай шүлэгүүд

Хүдөө нютагаараа ябахадаа үнэхөөрөөл байгаалиин шэмэг гое һайхан анхилма агаар,  набшаһата ой модод, талын гое сэсэгүүд, шубуу шонхорой дуу дорьбоон хүнэй сэдьхэл хүлгөөдэг, уяруулдаг, дабташагүй мэдэрэлдэ абтахаш, бодолдош гансал һайн юумэн, һайхан эрмэлзэл түрэдэг.

М. Чойбоновой шүлэгүүд хүнэй сэдьхэл хүлгүүлдэг, уяруулдаг, олон һайхан бодол түрүүлдэг. Поэдэй уян зөөлэн хэлэн, ульгам нугалбари, эрид сэхэ шэглэлтэй бодол уншагшын дура абаһаар татана.

                                            Зэлэ  таталаа Зэдэһээ

                                                                        зүүлжээ

                                            Зальбаржа гарахадам,

                                                                       зандамни тудадаг

                                            Сэлгеэ Сэлэнгын сэсэрлиг

                                                                        дунда

                                            Сэнхирлэн байгаа Тоеон

                                                                        уула,

                                            Амар мэндэеэ, аршаан дээжэеэ

                                            Үргэнэб тандаа….

                                            …Ээ, Тоеон, Тоеон!

                                            Хэды саг соо сэдьхэлым

                                                                          гоеон,

                                           Һайхан шарайгаа, һаруул бодолоо

                                           Үргэнэбши намдаа,

                                           Үзэмжэлши даа… -гэжэ

поэт сэнхирлэнхэн һунааша Сэлэнгын аймагай тэг дунда оршоошо Тоеон ууладаа доро дохин һүгэдэдэг, мүргэдэг байһанаа «Тоеоной угтамжа» шүлэгтөө түүрээнэ.  

 «Буряадни» гэжэ шүлэгтөө эхэ Буряад дайдаяа «зулаар мүнхэ гэрэлтэй», «ая гангын хангалтай», «домог түүхын үндэһэтэй» гэхэ мэтээр сэгнээд:

                                           Сэдьхэл һанал үндэртэй

                                           Сэлгеэ Буряадни

                                          Сэржэмтэй, -гэжэ эхэ оронойгоо баян дэлгэр байһаарнь омогорхоно.

     Энэ шүлэгтэ темэ, удхаараа дүтэ «Бурхан багша намайе мүндэлжэ» (4 н.), « Дуулим Буряадтаа…» (5н.), «Гургалдайн дуунаар», «Нютагһаа һанаад», «Танхан Түнхэн» (19 н.), «Түүхэтэ тоонто Инзагатам» (34 н.), « Тори нютаг» (35 н.), «Бүрип-Хаан уула» (35 н.), «Гунзан, Гунзан» (54 н.) гэхэ мэтэ шүлэгүүдтээ

                                            «Хонхор һайхан эжы абын

                                                                                 гуламта,

                                             Хододоо шамтаяаб сэбэр

                                                                                 сэдьхэл зүрхөөрөө,

                                             Хотогор сагаан баян дэлгэр Инзагата» гэжэ гуниглана.

  Тэрэшэлэн «Түнхэн нютаг» (20 н.) шүлэгтөө:

                                             Дурсаад  дуудаад

                                                                        гарахадаш,

                                           Дураяа сэдьхэлээ дэлгэгшэб,

                                          Магтаад далай болгоходош,

                                          Маани мэгзэмээр угтагшаб.

                                          Түнхэн нютаг алдартай,

                                          Түрын үндэр заншалтай,

                                         Түбиин одон тэмдэгтэй    

                Хубииншни эзэн байхалтайб,-гэжэ баяр баясхалангаа мэдүүлнэ.

Тобшолол 

Мүнөө сагай эрилтээр,үхибүүдые бүри багаһаань – сэсэрлигтэ ябаһанһаа хойшо, һургуулида һуража ябахадань түрэл хэлэн дээрэнь, түрэл хэлэндэнь дурлуулха, хэлэлгыень баяжуулха гэһэн харюусалгатай зорилгонууд хүмүүжүүлэгшэдэй, буряад хэлэнэй багшанарай урда табигдана. Түрэл хэлэмнэй – гүрэнэй хэлэн гэжэ тогтоогдоошье  һаань, зонойнгоо дунда үргэнөөр дэлгэрээгүйнь мэдээжэ. Угсаата арадайнгаа угайнь, һайхан ёһо заншалнуудые, үндэһэн соёлоо һэргээхэ хүсэлэй бүрилдэжэ байһан үедэ, түрэлхи хэлэнэймнай үүргэ ехэ нүлөө үзүүлхэдэнь дамжаггүй. Тиимэһээ хүнүүдые бага наһанһаань буряад хэлэндэ һургаха зорилго баримталан, литература хүгжөөхые  М. Чойбонов оролдоно.

Уран шүлэгшын шүлэгүүдые уншахадаа, хүн ажабайдал тухайгаа бодомжолхо болоно. Матвей Чойбоновой шүлэгүүдынь уянгата ба философско удхатай гэжэ элирүүлбэб.

Нэгэдэхи бүлэг соогоо М. Чойбоновой шүлэгүүдэй буряад литературада оруулһан нүлөөн тухай бэшэбэб. Эндэ би уран шүлэгшын творческо зам, зохеолнууд тухайнь мэдэсэ, поэзиин тематика элирүүлһэн байнаб.

Хоердохи бүлэг соогоо М. Чойбоновой шүлэгүүдэй философско удха шанар элирүүлжэ, эхэ эсэгэ, юртэмсэ, эхэ байгаали, нүхэд тухай шүлэгүүдынь анализ хэбэб. М. Чойбоновой шүлэгүүдые уншахадаа хүн бүхэн өөрын ажабайдалаа шүүмжэлжэ байха гэжэ һананаб. Поэзинь ехэ һургаал зааһан, хүмүүжүүлхы удхатай.

Поэдэй гол тематика гэбэл, түрэһэн орон дайда, аба эжын аша буян, ажалша бэрхэ хүн, арюун сэдьхэлтэ анда нүхэд, алтан хайрата үри хүүгэд, ажаһууһан амараг нүхэр, инаг дуранай охин болоно. М.Чойбонов эхэ нютаг, эсэгэ ороноо магтан дуулахадаа, заал һаа урданайнгаа уг удхатай, еһо заншалтайгаа, хада бурхадтаяа холбожо, зохеолоо бэшэдэг. М. Чойбонов хүн зоной гүн сагаан сэдьхэл, һайхан мэдэрэл шэнэ сагай эрилтээр зураглан харуулжа бэшэнэ.

Буддын шажанай мүнхэ һургаал дээрэ үндэһэлжэ, тэрэнэй гүн ухаа уран зохеолнуудтаа нэбтэрүүлжэ, бэшэхэ гэһэн шэглэл хадаа мүнөө үеын поэзиин гол шухалануудай  нэгэн болоно. Тиихэдээ М Чойбонов мүнөө сагай эрилтэ хангахаар, шэнэ үеын хүнүүдэй шэхэнэй шэмэг, сээжын баяр болохоор шүлэгүүдээ бэшэдэг гэжэ элирүүлбэб.

Поэдэй шүлэгүүд ямар гүнзэгы удхатай, уран хурса үгэтэй, уян нугалбаритай гээшэб. Поэдэй шүлэгүүд уншагшадай сэдьхэлдэ сэсэг таридаг, ухаан бодолдо урма зориг бадаруулдаг. Ушар иимэһээ уянгата һайхан шүлэгүүдынь үргэн олониитын ухаан бодол хүлгүүлдэг, һанаа сэдьхэл дайрадаг. Тэрэ хүгжэмэй һургуулида һураһан хадаа аялга дуунай абьяас мэдэрэлые, багшанарай дээдэ һургуулида һураһан хадаа хүнэй бодол сэдьхэлые, медицинскэ училищида һураһан хадаа хүнэй доторой байдалые, шажанай һургуулида һураһан хадаа юртэмсын жама еһые жэншэдгүй һайн мэдэхэ, ойлгохо байһанаа мэдүүлнэ. М. Чойбоновой шэнэ номуудаар уншагшадай уулзалганууд, үнгэргэгдэхэдөө али бүхы наһанай хүнүүдтэ урма баяр түрүүлдэг, сэдьхэлдэнь һайхан мэдэрэл халяадаг, залуу үетэндэ һургаал заабари үгэдэг дээрэһээ хододоо халуунаар угтагдадаг. Тиимэһээ уншагшад тэрээнһээ шэдитэ абьяасаар нэбтэрһэн шэнэ зохеолнуудые хүлеэдэг.

Тобшолбол, Матвей Рабданович Чойбоновой уянгата шүлэгүүдэй согсолборинууд буряад поэзиин бүридэлдэ нэмэри боложо ороходоо, «мүнхын аршаанай мүнгэн дуһалнуудтал» сасаржа, уншагшадайнгаа урма зориг һэргээжэ, «шэхэнэй шэмэг, сээжын баяр боложо ябахань болтогой.

Харин ерээдүй сагаймнай үетэн, уншагшаднай уран шүлэгшынгээ зохеолнуудые үшөөл һонирхон уншана бэзэ.

Хэрэглэгдэһэн литература

1. Балданмаксарова Б. Религиозно-философское направление в современной бурятской поэзии // Буряад Үнэн: Дүхэриг-1998, январиин 28

2. Банзаракцаева С. «…Инзагата, Зэдэеэ ирагуу дуугаараа үргэнэт» // Буряад Үнэн: Дүхэриг-1997, октябриин 3

3.Батомункуев Р «Долоон үнгын һолонго» // Буряад Үнэн: Дүхэриг-1994, майн 26

4. Дашиева Р «Мүнгэн дуһалһаань хүртэбэлди…» // Буряад Үнэн: Дүхэриг-1996, ноябриин 21

5. Дашиева Р «Буян дэлгэжэ, һанал түүрээнэб…» // Буряад Үнэн: Дүхэриг-2001, майн 17

6. Жигжитов Б.М. «Жаргал үршөөн һуугыт даа» // Буряад Үнэн: Дүхэриг-2007, сентябриин           13

7. Тогтохоев Г.Б. «Минии үлгы-мүнгэн юртэмсэ» // Буряад Үнэн: Дүхэриг-1997, октябриин 2

8. Тогтохоев Г.Б. «Минии нүхэд-амиды бурхад» // Буряад Үнэн: Дүхэриг-2000, майн 11

9. Цыренпилов Б. «Сэнхир хадаг» // Буряад Үнэн: Дүхэриг-1991, майн 24

10. Чойбонов М.Р. «Сэнхир хадаг» 1991

11. Чойбонов М.Р. «Долоон үнгын һолонго» 1994

12. Чойбонов М.Р. «Мүнхын аршаанай мүнгэн дуһал» 1996

13. Чойбонов М.Р. «Мүнхэ зулын толон доро» 1997

14. Чойбонов М.Р. «Минии нүхэд-амиды бурхад» 1999

15. Чойбонов М.Р. « Наһанайм табисуур» 2005

16. Чойбонов М.Р. «Шэнэ шүлэгүүдһээ» // Байгал-1994, март №

17. Чойбонов М.Р. «Ами наһанай алтан зүргэ» 2007