Научно-исследовательская работа "ХYн ба байгаали"

Гаршаг

Оролто үгэ…………………………………………………………………...……3

1 хуби  Гурбан шэнжэ: хүн, амитан, байгаали.

1.1. Хүн ба байгаали хоёрой хоорондохи холбоо………………………………5

1.2. Хүнэй шэнжэнүүд………...………...………………………………………..5

1.3 Үхибүүдэй абари зангаар саашанхи хуби заяаень мэдэлгэ…………………………………………………………………………….6

1.4. Амитадай шэнжэнүүд...……………………………………………………...7

1.5. Байгаалиин шэнжэнүүд…………...................................................................8                       

Тобшолол……….……………………………………………………………….10

ХэрэглэгдэҺэн литература…………….………………………………...……11

        Оролто үгэ

Мүнөө буряад хэлэеэ, ёһо заншалаа, шажан мүргэлөө һэргээхэ үе саг ерээд байна. Тиимэһээ эртэ урда сагһаа хойшо үбгэ эсэгэнэрэймнай абажа, үеын үедэхи үри хүүгэдтээ дамжуулан хэлэжэ ябаһан хүнэй, амитадай, байгаалиин шэнжэнүүд хүн бүхэндэ хэрэгтэй болохо гэжэ һанагдана. Совет засагай үедэ «ёһо мэдэхэгүй хүндэ ёро халдахагүй» гэдэг саг байгаа бэлэй. Тиигээд лэ олонхи буряад зомнай хэлэ бэшэгээ, шажан мүргэлөө, ёһо заншалаа, уг гарбалаа мартаһан байна.  Би аха захатанай, эжы абынгаа хэлэһэн хүнэй, амитадай ба байгаалиин шэнжэнүүдые шэнжэлһэн тухайгаа мүнөө хөөрэжэ үгэхэм.

Арадай педагогико хадаа хүнэй байгаалитай холбоое нягтаар баримталан, үе сагта элэхэгүй һургаал заабари байгуулжа шадаа. Байгаалиин үзэгдэлнүүдтэй эрид тэмсэжэ шадахагүй дээрэһээ хүнүүд тэрэнэй мэдэлдэ орон, һүгэдэн мүргэдэг, аршалдаг, хамгаалдаг ба гамнадаг байгаа. Иигэжэ залуу үетэниие байгаалиин гоё һайханаар омогорхуулан, сэгнүүлэн хүмүүжүүлдэг аша туһада хэрэглэдэг болоһониинь тоншье һайшаалтай юм. Сагай уларилые ажаглан хүдөө ажахын ба олзоборилгын хүдэлмэридэ тааруулан хэрэглэлгэ ехэ удхатай. Арадай педагогико гээшэ өөрынгөө бүхы хүсэ шадалые, аргые хүмүүжүүлгын аша туһада зорюулдаг байгаа.

Ёһо заншал: үеһөө үедэ дамжажа, үриһөө үридэ заагдажа, үри бэеэ һурган хүмүүжүүлхын гол зэбсэг болонхой.

Мүнөө үеын байдалай ёһоор, педагогико хадаа арадай олон янзын үндэһэн түхэлые хэрэглэн һургаалай ба хүмүүжүүлгын хэрэгтэ хараа шугамаа онсолон оложо, ургажа ябаа үхибүүдые һургаха зорилготой. Энэмнай хуушын саг руу бусалга бэшэ, харин мүнөөнэй үе сагай байдалые хараадаа абалга болоно. Энэ хадаа манай актуальность болоно

Шэнжэлгын гол зорилго: хүнэй, амитадай, байгаалиин шэнжэнүүдые шэнжэлэлгэ.

Шэнжэлгын обьект:  гурбан шэнжэ.

Шэнжэлгын предмет: хүнэй, амитадай, байгаалиин шэнжэнүүд, хоорондохи холбоо.

Гипотезо: хүнэй, амитадай, байгаалиин шэнжэнүүд хүнэй анхарал, ухаан бодол, һонирхол хүгжөөнэ, юрэнхы мэдэсэнь арадайнгаа ёһо заншалтай холболдон хүгжэнэ, арадай тэмдэглэлнүүдтэй гүнзэгыгөөр танилсана.

Шэнжэлгын тодорхой асуудалнууд:

1. Хүн ба байгаалиин холбоо харуулха.
2. Хүнэй шэнжэнүүдые шэнжэлэлгэ.
3. Амитадай шэнжэнүүдые шэнжэлэлгэ.
4. Байгаалиин шэнжэннүүдые шэнжэлэлгэ.

Минии ажал эгээн түрүүн һургуулиин үхибүүдтэ, багшанарта, залуушуулда хэрэгтэйшье, туһатайшье болохо гэжэ һананаб.

Тус хүдэлмэри оролто үгэһөө, 1 хубиһаа, тобшололһоо, хэрэглэгдэһэн литератураһаа бүридэһэн байна.

I хуби. Гурбан шэнжэ: хүн, амитан, байгаали.

1. Хүн ба байгаали хоёрой хоорондохи холбоо

Хүнэй бүхы ажабайдал байгаалитай нягта холбоотой. Агаараар амилнабди, уһаар ундаа харяанабди. Байгаали маанадта эдеэ, хубсаһа, байра үгэнэ. Газар доороһоо ашагта малтамалнуудые абанабди, поли дээрэ ургаса ургуулнабди. Ой соо модо, ангуудай үнэтэй арһа, һархяаг, жэмэс бэлдэнэбди. Байгаали манда бүхы хэрэгтэй юумыемнай үгэнэ, тиимэһээ тэрэниие харууһалха хэрэгтэй.

Байгаалимнай алтан дэлхэй дээрэ түрэһэн амитан бүхэнэй эхэ мүн. Хүн түрэлтэнэй ажамидарал газар дэлхэйн баялиг, байгаалиһаа ехэтэ дулдыдадаг. Зоной ажабайдал хадаа байгаалиин үйлэ ябадалнуудтай ( сагай уларил, хүйтэн дулаан он жэлэй һэлгэсэ) холбоо барисаатай байдаг. Бидэ байгаалиин үринэрбди. « Эсэгэ-тэнгэри», «Эхэ байгаали» хоёр хүн түрэлтэниие тэдхэжэ, ажамидаруулжа байдаг эхэ эсэгэ хоёрынь болоно. Хэрбээ байгаалиин ямар нэгэ зүйлэй үгы болобол, ургамалай ба зэрлиг амитадай аймагууд хүндэ хүшэр байдалда орожо, байгаалиин тэнсүүри алдагдаха, хүн зон шэнэ үбшэн болон хохидолнуудта нэрбэгдэхэ.

Мүнөө сагта уларил бидэ телевизорһээ, интернедһээ мэдэжэ абанабди. Урда сагта байгаали шэнжэлдэг метеорологическа станцинууд үгы байгаа ха юм.  Тиимэһээ хүнүүд амитадай, байгаалиин шэнжэнүүдые адаглажа, ямар уларил болохынь уридшалан мэдэдэг байгаа. Үшөө уларил ямар байхаб гэжэ хүн бэеынгээ байдалаар мэдэдэг һэн. Энэнь байгаали хүн хоёрой холбоо харуулна. Жэшээнь: бүрхэг үдэр зүгнэхэдөө наһатай зоной хүл гар яншадаг. Саһа бороогой орохын урда хүн эбһээлжэ эхилдэг.

2. Хүнэй шэнжэнүүд

        «Арадай хэлэһэн үгэнүүд соо

Алтанхан дуһалнууд байдаг юм»

Х. Намсараев

• Баруун шэхэн ханхинахадаа, баруун нюдэн дороо татахадаа, һайн-баяртай мэдээсэл дуулаха.

• Зүүн шэхэн ханхинахадаа, зүүн нюдэн дороо татахадаа, муу- муу мэдээсэл дуулаха.

• Зүүн альган зохолходоо, мүнгэ алтанай болон бусадшье гарзада орохо.

• Баруун альган зохолходоо, зол жаргал, аза талан тудаха, танилтаяа гү, нүхэртэеэ гү, али холын түрэлхидтэеэ уулзаха.

• Баруун хүлэй ула зохолходоо, тон һаядаа холын аян замда гараха.

• Зүүн хүлэй ула зохолходоо, ошохо гэһэн гү, али ошожо ябаһан аян замынь урагшагүйдэхэ.

• Хамарай үзүүрэй зохолходонь, айлшан ерэжэ, архи уулган гү, али гэр бүлэ соонь хэрүүл хэрэлдээн болохо.

• Үхибүүдэй галай үүдэндэ гараа шараа һаань, хүйтэрдэг.

• Үхибүүдэй хүйтэн үдэр нюсэгэлөөд  гүйлдэхэдэнь, үглөөдэрынь дулаардаг, харин дулаан үдэр дулаалжа байгаад  гүйлдэхэдэ хүйтэрдэг.

• Жаахан үхибүүнэй ала доогуураа шагаахадань, дүүгээ харана гэлсэдэг.

• Үхибүүдэй ондоо айлайда олоороо сугларжа, кукла оройжо  наадахада, тэрэ айлда үхибүү зүгнэбэ гэлсэдэг. Үшөө  гэртээ ошохоо болёод, тэрэ айлдаа үхибүүд хонодог.

• Шэхэнэй халуу бусалхада, шам тухай хэлсэнэ гэдэг.

• Хасарнуудай халуу бусалхада, шамда дурлаһан хүн һанана гэдэг.

• Хүнэй зоходоходо, хүн һанана гэдэг, үгы һаа, бурханай конфетэ хулуугаа гүш гэхэдэ үгы  гээд, болишодог һэн.

• Хэлэнэй үзүүртэ юумэн гарахадань, амтатай юумэ эдихэш гэлсэдэг.

• Уралай таталдахада, хэрүүл болохо гэлсэдэг.

• Олон мэнгэтэй хүн жаргалтай байха гэлсэдэг.

• Хойто духадаа гүнзэгы хонхосогтой һаа, хармуу байха гэлсэдэг.

• Хасартаа хонхосогтой һаа, жаргалтай гэлсэдэг.

Үхибүүдэй абари зангаар саашанхи хуби заяаень мэдэлгэ

• Гуталаа буруу үмдэдэг байбал, томо болоходоо, үхин һаа – оло дахин хадамда гараха, хүбүүн һаа – оло дахин һамга абаха.

• Үхибүүдтэ бэлэгээ бултыень тараагаад, өөртөө юушье үлээдэггүй үхибүүн томо болоходоо, олон нүхэдтэй болон танилтай, тэдэнэртээ туһалхал гэжэ ябадаг хүн болодог.

• Халтад хэхэдэ бархирдаг, уйладаг үхибүүн томо болоходоо, эльгэ нимгэн гэхэ гү, али хүн зониие, түрэлхидөө, гэртэхинээ хайрладаг хүн болохо.

• Нааданхайнуудаа суглуулжа, хадагалдаггүй үхибүүн томо болоходоо, зөөри барижа шадахагүй, һалан хүн болодог. Мүнгэтэйшье болоо һаа, тэрэнээ зөөри болгожо шадахагүй.

• Хоёртойдоо гү, али гурбатайдаа хэлэндэ ороһон үхибүүн томо болоходоо, сэсэн ухаатай хүн болохо.

• Нэгэ жэлтэй болоогүй аад, түргөөр ябадаг болоһон үхибүүн томо болоходоо, шуран шударгы ба холын газарнуудые үзэхэ, гэрһээ холо газарта ажаллаха хүн болохо.

•Үни үнгэрөөд (2-3-тайдаа), хүлдэ ороһон үхибүүн томо болоходоо, даруу номгон зантай, гэр болон нютаг тойронгоо ажаһууха.

• Үенһөө һураггүй урда хэлэндэ ороһон үхибүүн томо болоходоо, шуран шударгы, улаан хэлэн байнал гэжэ хүниие зүршэн дуугардаг хүн болохо.  

• Гэртээ болон газаа үхибүүдые суглуулаад, үгөө дуулгуулжа, наада эмхидхэдэг үхибүүн томо болоходоо, али нэгэ ажал хүдэлмэриин гү, али үйлдэбэриин дарга ноён гү, али багша болодог.

• Үибүүдтэй наадажа байхадаа, бирагүйхэн юумэнһээ сухалдаад, эрхээд, гэртээ ерэдэг үхибүүн томо болоходоо, нэгэ ажалда удаан хүдэлдэггүй, хүнүүдтэй үгэеэ ойлголсодоггүй, тогтууригүйшэг хүн болодог.

• Нааданхайгаа гамнажа, сэбэрлэжэ наададаг, хубсаһанайнгаа шорой шохойе альгаараа эльбэжэ сэбэрлэдэг үхибүүн томо болоходоо, хамаг юумэеэ гамнадаг, сэбэрлэдэг, нарин нягта болодог.

• Нааданхайгаа эбдэжэ наададаг үхибүүн томо болоходоо, яагаашье үгы юумэеэ задалдаг, досоохи юумэнүүдыень һонирхожо харадаг һонюуша хүн болодог.

1.4. Амитадай шэнжэнүүд

• Ойн алаг тоншуулай хушуугаа заһахада, дулаан болохо.

• Хара тоншуулай пишэгэнэн абяа гаража, модонһоо модондо ниидэхэдэ, хүйтэн болохо.

• Модоной түгсэг саһан малгайтай һаа, үһээтэй зун болохо.

• Хулганын үргэнөө дээрэ хээ һаань, дулаан үбэл, доро хээ һаань, хүйтэн үбэл болодог.

• Хүхын ногоон модондо һуужа донгодоо һаань, үһээтэй жэл, хуурай модондо донгодоо һаань, ган жэл болохо.

• Бахын хүдөө гараа һаань, үһээ болохо.

• Нохойн ногоо эдеэ һаань., бороо орохо.

• Гахайн үбһэ ногоо байрадаа зөөгөө һаань, хүйтэн болохо.

• Мориной хуулзуураа татахада, хии бараан болоно.

• Тохорюунай дээрэ ниидэжэ, дуу гараа һаань, бороо орохо.

• Элеэгэй инсагаалхада, бороо орохо.

• Үхэрнүүдэй һүлээ үргөөд гүйлдэхэдэ, харалган хүйтэн болодог.

• Хабартаа үрхын эшээнһээ боро гараа һаань, ган болохо.

• Шүрхын һая ерээд байхада алаад, үбсүүень харахада, хахадһаа урагшаа улаан байгаа һаа, бороотой, сагаан һаань, ган зун болохо.

• Николын урда тээ хүхын донгодоо һаа, үһээтэй, хойто тээнь донгодоо һаань, гандуу байха.

• Хараасгайнуудай доогуур ниидэхэдэ, бороо орохын шэнжэ.

• Шоргоолжоной бутада обоорхо – бороогой орохын шэнжэ.

• Гүрөөһэнэй айлай газаа ороходо, үбшэн, үхэл боложо дууһаха гэдэг.

• Уули шубуунай айлай газаа ерэхэдэ, муу ёро гэдэг.

• Айлай һуужа байһан гэр дээрэ хүхын донгодоходо, гурбан жэлэй туршада хүн үхэхэ.

• Айлай гэр дээрэ бүбөөлжэнэй бүбэнөө һаань, муу гэлсэдэг.

• Хүнэй хубсаһа хулганаан эдибэл, тэрэ хүнэй үбдэхые зүгнэдэг.

• Хубсаһан соо хулганын түрэбэл, үриин һүлдэ, тэрэ жэлдээ уялгата үхибүүн бии болохо.

• Бахын түрэхые харабал, үнэр баян болохо.

• Өөрөө үхэһэн бахые олоо һаа, хадагалха, баянай хэшэг.

• Үлэгшэн нохой айлда ерэжэ түрөө һаа, һайниие харадаг.

• Нохой, миисгэй айлһаа зугадабал, үбдэхэ, үхэхые зүгнэдэг.

• Уһые үгсэжэ ерэһэн нохой айлайда байрлахадаа, һайниие харадаг.

• Нохойн  улихада муу.

• Хонидой мүргэлдөө һаа, хүйтэн болодог.

• Аюул зүгнэбэл гү, али аюулай болоходо, амитад хүндэ дүтэлдэг.

• Нохой һалхи зүгнэхэдөө саһан дээрэ хүльбэрдэг.

• Шубуудай доогуур ниидэбэл, бороо ородог.

• Боргооһодой үймэлдэбэл, сэлмэг үдэр болохо.

• Миисгэйн монсойгоод хэбтээ һаань, хүйтэн болохо.

• Миисгэй ямар зүг руу хараад нюураа угаанаб, тэрэ зүгһөө айлшан ерэхэ.

1.5. Байгаалиин шэнжэhээ

Эртэ урда сагһаа арад зон байгаалиин үзэгдэлнүүдые шэнжэлэн, шэртэн тэмдэглэдэг байгаа юм. Сагай уларил ойрын үдэрнүүдтэ  ямар байхаб гэжэ амитанай зан абаряар, һарын түхэлөөр мэдэдэг һэн.

• Үглөөнэй тэнгэриин улайгаа hаань, hалхин болохо.

• Уhан шэргэжэ хүрэхэдөө ган болохо, үерлэжэ хүрэхэдөө үhээтэй байха.

• Һарын хуреэтэхэдээ, хүйтэн болодог.

• Утаан дууланда сэхэ өөдөө дэгдэдэг, хүйтэндэ хажуу тээшээ тарадаг.

• Үдэшэндөө тэнгэри улайбал, үглөөдэрынь дулаан удэр болохо.

• Үүлэн түргөөр нүүхэдээ, hалхи зүгнэдэг.

• Ойн шууяа hаа, hалхин болодог.

• Һархяагай элбэг газарта тунаха – хэрмэн олшордог.

• Урса гэрэй утаанай газараар тунаха – хүйтэрхэгүйн тэмдэг.

• Мүшэдэй hарын ойро дүтэлхэдэ  дулаардаг.

• Гэртэ байhан уhанай шолшогоноходо, дулаан болодог.

• Бургааhанай гүлгэнэй дээрэ hаа – түрүүшын таряан hубаряатай, дунда hаань – дунда, доро hаань – hүүлшын таряан hайн байха.

• Уhанай ехээр татахада, бороо ородог.

• Татуур уhанда манан хөөрөө hаа, шииг нойтон ородог.

• Шииг, шүүдэрэй унахада гү, али хюруугай үзэгдэхэ, үглөөдэрынь тэнгэри сэлмэг байха, бороо орохогүйн шэнжэ.

• Һүниндөө манан унабал, бороо орохогуй.

• Һүниин сагаар хотогор хүнды газар хүйтэбэр, добо үндэр газар дулаабтар байбал, углөөдэрынь сэлмэг байхын тэмдэг.

• Үүлэн газар дээрэ hанжабал, сэлмэг болохо.

• Һалхинай шиигтэй холисолдобол, бороо, шииг орохын шэнжэ.

• Сонхын шэлдэ ехэ гоёор сэсэглэжэ мүльһэнэй хүрэхэдэ, ерэхэ жэлдэ ургаса һайн байдаг.

• Хажуурай эри тээгээ харлаа һаа, бороо орохо.

• Март һараһаа эхилээд, һалхинай болоогүй һаань, зун, намартаа дулаан, боротой, һайн жэл болодог.

• Булагтай нуурай гү, али булагай эхинһээнь тэһэрээ һаа, бороотой, адагтаа тэһэрээ һаань, ган байха.

• Хабартаа нэгэ дүрбэлжэн метр газарта эртын сагаан сэсэгэй 140-150 эшын гараа һаа, зундаа бороотой байха.

• Ургын нэгэ узуурһаа гоёор пэгшыжэ гараа һаа, һайн, боротой жэл болохо.

• Намартаа тэрэнгиин дахин һалбараа һаа, хойто жэлынь ургаса һайн байха.

• Намар набтархан шара сэсэгтэй  олоороо һалбарбал , хойто жэлынь ургаса һайн байха.

• Һара наранай хүреэтэхэдэ, хии бараан болохо.

• Шэнын хоёрой һарын хэлтэгэр байгаа һаа, хүйтэн, сэхэ байбал – дулаан һара харагдаа гэдэг.

• Сагһаа урид хабар болоходоо гү, али сагһаа хойно намарай ерэхэдэ, тэнгэриин дуу гарахада, сагай байдал муудадаг.

• Пеэшэнэй хоолойһоо гараһан утаан сэхэ дээшээ хөөрэжэ байбал, ойрын үедэ сэлмэг байхын шэнжэ.

• Тогооной гү, горшоогой хөө ошотожо байбал, хүйтэрхын шэнжэ.

• Дабһан, саахар, нооһон, хүбэн, тамхин, цемент, шиирын тархи, модон бүд хубсаһан шиигтэжэ, нойтон болоо һаа, бороо орохын шэнжэ.

• Наран улайжа оробол, үглөөдэрынь сэлмэг байха.

• Одо мүшэдэй анилзахань ехэдэбэл, һүниндөө хүйтэбэр болохо.

• Наран тооһотон оробол, һалхи шуурганай шэнжэ.

• Үглөөнэй наран шаргал байбал, дулаахан, зүгөөр сайбар байбал – хүйтэрхэ.

Тобшолол

        Бидэ хүнэй, байгаалиин, амитадай шэнжэнүүдые шэнжэлбэ гээшэбди. Хүн түрэлтэн байгаалиин хүсөөр ажамидардаг гэжэ элирүүлээбди. Хүн байгаали хоёрой хоорондохи холбоо харабабди. Эхэ түрэл байгаалимнай хадаа бидэниие бүхы юумээр хангана гээшэ. Оршон тойронхи байгаалиин хосороо һаань, хүн зондо ажамидарха арга үгы болохо. Тиимэһээ гоё һайхан байгаалияа бү гутаагты, бү гэмтээгты, бү бузарлагты, гоёожо үргэжэ ябагты гэхэ байнабди.

        Үхибүүд, таанад байгаалияа шэнжэлхэдээ, хүнүүдтэ үшөө мэдэгдээгүй шэнжэнүүдые адаглажа ябагты гэжэ ханданаб.

        Хүнэй, амитадай, байгаалиин шэнжэнүүд ехэ һонирхолтой, тон зүб, гүнзэгы удхатай гэжэ элирүүлээбди.

        Сагай уларилые ажаглан, хүдөө ажахын би олдоборилгын хүдэлмэридэ тааруулан хэрэглэлгэ ехэ удхатай гээшэ. Энэ ажал намайе ехэ һонирхуулаа.

Хэрэглэгдэһэн литература

1. Бабуев С.Д., Ц.Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» // Байгаалиин байдал ажаглалга н. 276 Улаан-Удэ «Бэлиг» 2004.
2. Батомункуева В.Ц. «Буряад хэлэн» 7 кл. н. 10 Улаан-Удэ «Бэлиг» 1995.
3. Дамбаев Г-Д.Д. «Хэндэшье хэрэгтэй һургаал заабаринууд» н.36 Улаан-Удэ «Буряадай номой хэблэл» 2008.
4. Байгал №1 н. 104 Улаан-Удэ 1997 «Амин голнай байгаалитай холбоотой»
5. Байгал №2 н. 119  Улаан-Удэ 1994 «Хүн болохо багаһаа»        

        Информантнууд:

Минии хүгшэн эжы Цырегма Дугаровна

Цыренжапова Дулма Ивановна, буряад жэлэнэй багша