Хяагтын аймагай Алтайн ашабагадуудай нютаг хэлэн (Диалекты алтайских ашебагат)

Муниципальное бюджетное образовательное учреждение

«Алтайская средняя общеобразовательная школа»

Буряад хэлэн

Хяагтын аймагай

Алтайн ашабагадуудай нютаг хэлэн

9-хи ангиин һурагша

Цынгунова Даримын  шэнжэлһэн  хүдэлмэри

Хүтэлбэрилэгшэ:  Цыбикова Н.И.

буряад хэлэнэй багша

Дунгын Адаг

2014 он

Гол зорилго:

Теоретическэ үндэһэ баримта ба туршалга шалгаха,үндэһэн буряад хэлэндэ һургалга, нютаг хэлэндээ  анхаралтай байха гээшэ һайнаар хүдэлмэрилхын эрилтэ болоно.

Нютаг хэлэнүүдэй ба Алтайн ашабагадуудай хэлэнүүдэй илгаануудые шэнжэлхэ, суглуулан тобшолхо, тэдэнэй онсо шэнжэ илгаруулха.

Манай шэнжэлгын зүйл – буряад нютаг хэлэнүүдэй илгаанудые шэнжэлхэ, суглуулан тобшолхо, тэдэнэй онсо шэнжэ илгаруулха.

Шэнжэлгын объект - Алтайн ашабагадуудай нютаг хэлэнүүд.

Шэнжэлгын предмет - Алтайн ашабагадуудай нютаг хэлэнэй онсо илгаанууд.

Шэнжэлгын тодорхой зорилго:

1. Буряад хэлэнэй диалектнуудые шэнжэлхэ.
2. Алтайн ашабагадуудай түүхэ тобшоор хэлэхэ.
3. Алтайн ашабагадуудай хэлэн хэр зэргэ шүүмжэлэгдэһэн байнаб гэжэ тодоруулха.
4. Ашабагад буряад хэлэнэй фонетическэ онсо илгаануудые элирүүлхэ.
5. Ашабагад буряад хэлэнэй лексическэ онсо илгаануудые элирүүлхэ.
6. Ашабагад буряад хэлэнэй морфологическа онсо илгаануудые элирүүлхэ.

Оршол

Алтай нютагай ашабагадуудай диалектна хэлэнэй бии бололго

Донгын адаг гү, али Овор Донгы Буряад Республикын Хяагтын аимагай эгээл урда захада Алтай нютагай ашабагадууд үни заяанһаа һуурижанхай. Урда зүгһөө Монгол ардын улстай,зүүн зүгһөө Шэтын области хилэтэй холбоотой.

Мүнөө сагта арадуудай ажабайдалда, соел, гэгээрэлэй хүгжэлтэдэ түрэл хэлэнэй бэелүүлхэ үүргэнь, удха шанарынь бүри ехэ боложо байна. Мүнөөнэй буряад хэлэн хадаа буряад зоной үндэhэн (национальна) хэлэниинь гээшэ. Үндэһэн буряад хэлэн иимэ хоер янза маягтай байдаг: нэгэдэхинь - ном бэшэгэй ( литературна) хэлэн, хоердохинь- нютаг хэлэнүүд (диалектнүүд) болоно. Диалектнүүд эртэ урда сагhаа нааша бии боложо эхилээд, нютаг нугын зоной өөhэд дундаа  хөөрэлдэдэг хэлэн гээшэ.Үндэһэн буряад хэлэмнай угаа баян, саашадаашье бадаран хүгжэхэ болоно. Ондо ондоо нютаг нугын буряадууд олонхи ушарта өөһэд дундаа нютаг нютагайнгаа хэлээр хөөрэлдэдэг юм. Город тосхонуудта хэлэеэ мартажа байна, тиимэ дээрэһээ үсөөн бэшэ ушарта хоорондоо ородоор дуугаралсана. Һүүүлэй хэдэн жэлнүүдтэ һургуулинуудта гүрэнэй (государственный) хэлэ шудалдаг болоо. Энэ ехэ һайшаалтай  гээшэ. Олон ондоо үндэһэ яһатанай бэе бэетэеэ харилсажа байдаг хамтын хэлэн бологшо ород хэлэ мэдэхэһээ гадна, мүн өөһэдынгөө түрэл үндэһэн хэлые – литературна хэлые, мүн нютаг хэлэнүүдэй тон һайнаар мэдэдэг болохо, бүри  үргэнөөр хэрэглэхэ, улам хүгжөөхэ еһотойбди. Манай республикын эрхэ байдалда нютаг хэлэнүүдые, нютаг хэлэнэй үгын баялигые мэдэхэ, үзэхэ гээшэ аргагүй ехэ шухала удха шанартай юм. Жэшээлбэл, уран зохеолшод өөһэдынгөө бүтээлнүүд соо нютаг үгэнүүдые үсөөн бэшэ хэрэглэдэг. Тиимэһээ уран литературые улам гүнзэгыгөөр ойлгохын тула нютаг хэлэнүүдээ мэдэхэ ябадал угаа шухала болоно. Мүн ном бэшэгэй хэлэмнай хэрэгтэй үгэнүүдые, нютаг хэлэнүүдһээ абажа, баяжан  хүгжэдэг юм. Тиин литературна хэлэндэ ямар үгэнүүдые оруулха тухай асуудал диалектнуудые үзэхэдэ нилээд эли боложо үгэдэг. Энээнһээ гадна, буряад һургуулинуудта  литературна хэлэ заахада, уран зохеол үзэхэдэ нютаг хэлэнүүдэй  үгын баялигые мэдэхэ гээшэ ехэ хэрэгтэй. Тэрэшэлэн буряад хэлэнэйнгээ түүхые, арад зонойнгоо уг үндэһые һайса мэдэхэ еһотойбди.

Буряад хэлэнэй  нютаг хэлэнүүдые үшөө Октябрьска революциин урда эрдэмтэд - монголоведууд шэнжэлжэ зхилһэн юм. Анха түрүүн монголовед  О.Ковалевский өөрынгөө зохеоһон словарь соогоо буряад хэлэнэй, тэрэнэй нютаг хэлэнүүдэй лексическэ материал хэрэглэһэн байна.

Хожомынь 19-хи зуун жэлэй дүшөөд онуудаар финскэ эрдэмтэ-монголовед М.Кастрен Доодо-удын, Сэлэнгын г.м. нютагуудаар ябажа, буряад  фонетикэ шэнжэлээ.

Буряад хэлэнэй  нютаг хэлэнүүдэй классификаци монголовед А.Орловой хүдэлмэри соо бии.

Буряад хэлэнэй  нютаг хэлэндэ зорюулжа, монголовед  А.Руднев «Хори-бурятский говор» гэжэ хүдэлмэри бэшээ. Энэ эрдэмтые буряад хэлэнэй научна диалектологиин эхи заха табиһан гэжэ тоолоходо болохо.

Алтайн ашебагадууд хадаа Доодо Байгалhaa 18 зуун жэлдэ Галдан Бошогтын дайнай үедэ нүүжэ ерэhэн түүхэтэй байна.

Энээн тухай Донгын Адагай анханай hууриин хүн Балдан Дугаржапович Занданов (1884 ондо түрэhэн) иигэжэ хөөрэhэн байна.

“Галдан Бошогтын хөдөлджи баэхад дүрвэджи гараа. Эрхүүгээр ем гүү, Краснояар караэгаар, хаагуур ем-Монголhoo гараа. Бэрэш баруугаар гараад ерээ ем гүү гэлсэдэг баэгаа. Арван хоер эсэгэ гэджэ тараад лэ… Огтоол хадаа Галдан Бошогтын дайнhaa дүрвэджи гараhaн баэгаа.”(Ашебагаты убежали сюда во время войны Балдан-Бошогту. Вышли они из Монголии по территории Иркутской области или Красноярского края. Возможно, еще западнее прошли. То были люди двенадцати “отцов” [то есть родов и их подразделений]... Итак, ашебагаты пришли сюда в период войны Галдан-Бошогту).

Тиимэhээ, Алтайн ашабагадууд эндэ ерэжэ байрлахаhaa урда ехэ удаан хүндэ хүшэртэй замаар ябаhaн байна гээшэ. Буряадай гүрэнэй Хяагтын аймагай Алтай нютагай олонхи зон ашабагад уг гарбалтай байна гээшэ. Эндэ ашабагад угай иимэ haлаанууд ажаhуудаг: олонхинь буян, сордил, алсуудха, выбэлкэ.

Забайкалиин хизаарай Красночикойн аймагай Шаргалжин нютаг Донгын Адагhaa зүүн тээшээ 45 км. зайтай газарта байдаг. Энэ хоер нютагай зон хоорондоо харилсажа, уулзажа байдаг.

Мүнөө манай нютаг Хүгтэй хаанай хормойдо, харьялан урдагша Сүхэ мүрэнэй эрьедэ оршодог, Хяагтын аймагай нэгэ нютагынь болоно.

1929-1931 онуудаар Забайкалиин хизаарай Красночикойн аймагай Дүнжөө гэжэ нютагhaa 20 ашабагад айлнууд Донгын Адаг зөөжэ ерэhэн намтартай.

Алтайн ашабагадуудай нютаг хэлэн урда буряадуудай бүлэг диалектнууд соо орожо, цонгоол нютаг хэлэнэй подговор гэжэ тоологдоно. Энээниие иигэжэ зураглан харуулаябди:

Ашабагад буряадуудай нютаг хэлэнэй үгэнүүдэй онсо шэнжэнүүд

Фонетическэ онсо илгаанууд.

«Фоно» гэжэ үгэ уг гарбалаараа греческэ үгэ, буряад хэлэндэ оршуулхадаа абяан, дуун гэhэн удхатай. Фонетикэ гэжэ эрдэм хэлэнэй абяануудай байгуулга гү, али системэ шэнжэлдэг языкознаниин нэгэ хуби юм.

Фонетикэ болобол абяанай байгуулгын олон талаhaaнь, олон янзын зорилго, даабаритайгаар шэнжэлдэг. Энээнhээ боложо, абяа шэнжэлгын иимэ haлбаринууд байдаг:

1. Хэлэнэй фонетикые мүнөө үеын байдалда шэнжэлдэг фонетикэ.
2. Хэлэнэй фонетикые түүхын талаhaa, түүхын – зэргэсүүлгын арга хэрэглэжэ, бэшэ түрэл хэлэнүүдтэйнь зэргэсүүлжэ шэнжэлдэг фонетикэ.
3. Хэлэнэй фонетикые тусхай приборнуудаар, экспериментальна арга хэрэглэжэ шэнжэлдэг фонетикэ.
4. Олон хэлэнүүдэй фонетикые сасуулжа, адли юумэнүүдыень, болон онсо илгануудыень шэнжэлдэг мүн фонетикэ байдаг.

Алтайн нютагай зоной хэлэн тусхай өөрын юм. Монгол оронтой хилэтэй, Забайкалиин хизаарай Шаргальжинай буряад зонтой, Хяагтынгаа сонгоолнуудтай харилсажа, алишье талаhaaнь хэлэндэ нүлөө үзүүлжэ, Алтайн ашабагадуудай хэлэн өөрын, тойроод баhaн диалектнуудhээ ондоо, нютагай диалектнэ хэлэтэй болошоhoн байна.

Фонетическэ онсо илгаануудынь иимэ:

      Энэ диалект соо түбэнги “h” үлэhэн байна. Энэ абяан баруун буряадай хэлэндэ бии, харин сонгоол хэлэндэ үгы юм.

алт.-аш.                    сонг.                          лит.                              ородоор.

hapa                            capa                           hapa                              месяц

haм                             сам                            haм                                гребешок

haxoл                          сахал                         haxал                             борода

haвар                          савар                         haбар                            лапа

haдног                        саднаг                       haднаг                          кол

саhо                            цасо                          саhан                            снег

Алтайн ашабагадуудай хэлэндэ  ганса “ойсо”, “юсо” гэжэ тоогой нэрэдэ “h” абяанай орондо “с” үгүүлэгдэдэг байhанаа, мүнөө ехэнхи зон “юhэ” гэдэг болоо.

Энэ абяан алтайн ашабагадуудай хэлэндэ үлэhэниинь хаанаhааб гэхэдэ, эгээн дүтын хүршэнэр Забайкалиин хизаарай харанууд угай буряадууд “h” абяатай. Тиигээдшье Алтай нютагай хүн зониинь булта “h” абяае хөөрэлдөөнэй хэлэндэ хэрэглэдэг байhанаа мүнөөшье болотор алдаагуй, үлөөжэ шадаhан байна. Харин Үлзытын ашабагадуудай хэлэн хубилhан, сонгоол зонтой харилсажа, “с” абяаень хэлэндээ оруулhан байна: самор (орех), нарос (сосна), сүхэ (топор).

Шэнжэлжэ байгаа диалект соо шухала hуури зөөлэн т’ абяан эзэлнэ. Сонгоол хэлэндэ зөөлэн х’ абяан байна.

Жэшээнь:

алт.-аш.                       сонг.                             лит.                             ородоор

тамат’и                      тамах’и                       тамхин                         табак

арт’и                           арх’и                             архи                              вино

т’aaг                           х’ааг                              хяаг                     пырей ползучий

тат’aa                        тах’aa                          тахяа                           курица

талха сот’ихо           талха сох’ихо         талха татаха          молотить хлеб

эндэт’и                      эндэх’и                          эндэхи                          здешний

эт’и                            эх’и                               эхи                                начало

Алтайн ашабагадуудай хүршэнэр – Шаргальжинай харанууд баhал т’ абяае хөөрэлдөөндөө хэрэглэнэ: т’алгана (ковыль), сат’илдаг (ирис), эндэт’и (здешний), т’aaг (пырей), торт’ируу (куропатка), үт’ивүүд (дети).

Бэшүүрэй ашабагадууд ехэнхидээ х’ абяае хэрэглэнэ: үх’ибүүд (дети), орх’ихо (оставлять), таx’aа (курица), сох’иxo (бить).

Эрхүүгэй областиин Алайрай болон Усть-Удинскын аймагуудта литературна х’ абяанай орондо гол түлэб зөөлэн т’ абяа хэрэглэнэ.

Жэшээнь: тарт’и (лит. тархи – ородоор голова), тамт’ин (тамхин – сигареты), арт’и (архи – вино), тат’aa (тахяа – курица), т’aaг (хяаг – пырей), зот’идхон (зохидхон – приятный), эт’ир (эхир – близнецы), т’илеграмм сот’хо (телеграмм сохихо – отбивать телеграмму).

Ашабагад диалект хэлэн соо забhарай “с” абяан “ц” аффрикат болоно (сонгоол хэлэн нүлөөлнэ):

алт.-аш.                 б/бур.             сонг.               лит.                   ородоор

саг                           саг                  цаг                   саг                     время

сэрэг                       сэрэг               цэрэг               сэрэг                 войско

ганца                      ганса               ганца               ганса           единственный

Иимэл хубилалтанууд забhарай бүдэхи “ш” хашалгантай ушарна.

Алтайн ашабагад хэлэндэ: шоно (волк), шэхэ (ухо), гуша (тридцать), ошохо (идти), шанаха (варить). Сонгоолоор: чоно, чихэ, гуча, очхо, чанаха. Зарим нэгэ үгэнүүд ашабагад ба сонгоол хэлэнүүдтэ адляар хэлэгдэдэг: хурабча (наперсток), набча (листок), порчоонхо (поросенок), ханчии (рукав), тобчо (круглая пуговица), үргэбчэ (коромысло), арчуул – а) полотенце,  б) кисет (для табака).

Хаража үзэхэдэ түрүүшын үеhээ бэшэ тээ бүдэхи ш//ч болошоно. Алтайн диалект соо үгын эхиндэ “ш” абяан үлэhэн байна. Заримдаа “ч” оролсодог.

Арчаан (лит. аршаан – целебный источник): Долоон-Нуур гэдж нэрты нётогто халуун арчаан баэдаг hэн. (В местности Долоон-Нур (Семиозёрье) был горячий аршан). Жэшээ:

алт.-аш.                                         сонг.                                        лит.

лабчаа (лапша)                              лабшаа                                    лабшаа

тэбчэ (корыто)                              тэбшэ                                      тэбшэ

умчаха (читать)                            умшаха                                    уншаха

нохоэн хончоор (шиповник)       нохоэн хоншоор                    нохойн хоншоор

Литературна хэлэнэй з, ж абяануудай орондо дж, дз абяанууд үгүүлэгдэнэ:

алт.-аш.                                            лит.                                       ородоор

джара                                                жара                                       шестьдесят

джавар                                              жабар                                     хиус

джил                                                  жэл                                         год

дзэд                                                    зэд                                         медь

дзургаа                                              зургаа                                    шесть

дзуу                                                   зүү (н)                                    иголка

Алтайн нютаг хэлэндэ сонгоол хэлэндэ адли “x” хашалганай орондо “к” хашалган орохо ушар дайралдана: тэбкэр (квадратный), шэбкэ (навоз), гэшкүүр (лестница). Заримдаа сонгоол диалектдэ адли хэлэнэй хойнохи “г” ушардаг: нэгэ (один), гүлгэн (щенок), гэмгээ (ничего). Забhарай “в” хашалганай орондо уралай “б” үгүүлэгдэнэ: өбөhө (сено), арба (десять), гурба (три).

Алтайн хэлэндэ богони түргэн “ө” абяан үгүүлэгдэнэ: өhө (волосы), өндөр (высокий), бөргөд (орел), гөрөөhэ (косуля), мөнгө (деньги), мөhө (лёд).

Баруун буряадуудай удаан аялган “ээ” үлэhэн байна: эрхээ (большой палец), эшэгээ (войлочная юрта), дзүгээ (пчела), шэгшээ (мизинец), үгээ (нет).

“О” абяагаар ехэнхи үгэнүүдые үгүүлнэ (у):

алт.-аш.                                    сонг.                                  б/бур.

оhо (вода)                                  усо                                    уhан

шоhо (кровь)                             чосо                                  шуhан

тогол (телёнок)                        тугол                               тугал

саhо (снег)                                 цасо                                 саhан

нарhо (сосна)                             нарос                               нарhа

Нютагай хэлэнэй лексическэ онсо илганууд.

Буряад лексикэ болон лексикологиин асуудалнуудта буряад эрдэмтэд эртэ урда сагhаа хойшо ехэ анхаралаа хандуулhан юм.

Буряад лексикэ шэнжэлгэ совет үедэ ехэ үргэнөөр хүгжэhэн байна. Иимэ эрдэмтэдэй: Бертагаев Т. А., Дондуков У-Ж. Ш., Будаев С. Б., Раднаев Э. Р., Шагдаров Л. Д. гэгшэдэй бүтээлнүүд соо буряад-монгол лексикэ олон талаhаань  бии бололго, хэрэглэлгэ, уг гарбал, удхань гүнзэгыгөөр харагдаhан байна.

Лексикэ уг габалаараа греческэ үгэ. Хэлэнэй булта үгэнүүдэй суглуулбариие лексикэ гэнэбди. Хэлэнэй лексикые гү, али ондоогоор словарна бүридэлые бүхыдэнь шэнжэлдэг эрдэм наукые лексикологи гэнэбди. Лексикологи хадаа языкознаниин нэгэ хубинь гээшэ, тэдэнэй шэнжэлхэ юумэнь үгэ, үгын удха болоно.

Лексикологи гэжэ наука олон янзын байдаг. Нэрлэхэдэ: тусхай хэлэнэй мүнөө үеын лексикологи, түүхын лексикологи (монголовед проф. Т. А. Бертагаевай хүдэлмэринүүд), олон хэлэнүүдэй лексикологи. Тиигэбэшье ямаршье хэлэн, тусхайлбал буряад хэлэн, өөрын тусхай онсо лексикэтэй, тэрэниие шэнжэлхэ лексикологитой юм.

Үгэнүүдэй (лексическэ) онсо илганууд. Алтайн ашабагадуудай хэлэнэй үгэнүүд уг гарбалаараа ехэнхиинь монгол үгэнүүд болоно.

Ашабагадуудай хэлэнэй өөhэдынь үгэнүүд бии:

алт.-аш.                                              сонг.                                   б/бур.

эргүүлхэ (сепарировать)            машындаха                       ашалха

ховоо (канава)                             суваг                                   боогол

онгойлгохо (открывать)            онгойлгох                           нээхэ

гулубкаа (голубь)                         тагтаа                              гулубхаа

Гэрэй зөөри, хэрэгсэлэй нэрэ.

алт.-аш.                                          сонг.                                  лит.

hоголмор                            соголмор, татамал                      hугалга

hаба                                                  сава                                  hаба

хүнөг                                                табхансаг                        оёорсог

дзуруул (зорул)                               дзуруул                              зуруул

таар, мэшээг                         шуудай, мүшөөг                         туулмаг

арчуул                                               арчуул                            столой аршуул

Гутал, хубсаhан гэхэ мэтын юумэнүүдэй нэрэ.

алт.-аш.                                            сонг.                                   лит.

палаати (пладти)                            палати                               плати

бислаг                                           бислаг (холцоо)                      бэhэлиг

hиихэ                                                 сиихэ                                   hиихэ

Зэр зэмсэгтэ хабаатай үгэнүүд.

алт.-аш.                                              сонг.                                    лит.

түлеэнэй hүхэ, мохоо                        түлеэны сүхэ                      түлеэнэй hүхэ  

hүхэ, калуун                                        колуун                                  колуун

дархан hүхэ                                        дархалдаг сүхэ                    дарханай hүхэ

гар т’юрөө                                          хутаган хюрөө                    гар хюрөө

Эдеэ хоол тэмдэглэhэн үгэнүүд.

алт.-аш.                                               сонг.                                    лит.

гурил                                                     гурил                                    талхан

талха                                                   талха                                   хилээмэн

лабчаа                                                  лабчаа                                 лабшаа

бүүльвэ                                                бүүльвэ                                хартаабха

Хүнэй үйлэ тэмдэглэhэн үгэнүүд.

алт.-аш.                                               сонг.                                     лит.

Барт’ирха                                             орилхо                                  бархирха

умшаха                                                умашх                                   уншаха

ал’т’илдаха                                           чаасалдаха                          наншалдаха

Харгыда ябаха хэрэгсэлнүүдэй нэрэ.

алт.-аш.                                                сонг.                                     лит.

донгоры (догы хольсоо)                       хольцоо(дунгуруй)               мөөр

шөдөр (шүдэр)                                     чудөр                                     шүдэр

давирхай                                               давирхай                               дабирхай

хэджэм                                                 хиджэм                                 хэжэм

Сабшалан таряалангай нэрэ.

алт.-аш.                                                 сонг.                                      лит.

сабчалан                                               сабчалан                               сабшалан

таряа (орооhо)                                     таряа (ороос)                       орооhон

атаава                                          ногоон солом, зелеонко                  зеленко

бүүльвэ, картошко                        гүүльвэ, кортоошко                     хартаабха

Эдэ жэшээнүүд үндэhэн хэлэнаймнай дундаршагүй ехэ баялигые эли тодоор гэршэлнэ.

Морфологическа онсо илгаанууд.

Буряад хэлэнэй морфологическа байгуулга нэгэн, булта буряадуудта адли. Тиимэhээ нютаг болон литературна хэлэнэй морфологи адлирхуу гээшэ. Түрэлхи хэлэнэймнай хэлэлгын хубинууд, тэдэнэй разряадууд, нэрэ үгын зохилдол, падежнүүдээр хубилалта, глаголой болон бэшэшье хэлэлгын хубинуудай дүрсэнүүд адлинууд. Тиигэбэшье нютаг хэлэнүүдэй морфологидо илгаанууд ушардаг. Жэшээлхэдэ, нэрэ үгэнүүдэй падежнуудай залгалтанууд ондо ондоо. Энэнь ехэнхидээ нютаг хэлэнэй онсо илгааhаа болодог; зарим суффикснуудынь нютаг хэлэнүүдтэ дэлгэрэнгы болон дэлгэрэнгы бэшэ гэжэ байдаг (олоор мүн үсөөнөөр үгэнүүдые бии болгодог).

Алтайн ашабагадуудай хэлэнэй морфологическэ илгаануудые хаража үзэе.

1. Нэрэ үгэнүүдэй падежнуудай залгалтанууд нэрын падеждэ нютаг хэлэндэ hүүлшын [н] хашалган унадаг: мор’о (литературна хэлэндэ мор’он), хон’о (литературна хэлэндэ хон’он).
2. Хамаанай падеждэ хашалганаар hүүлтэhэн байгаа hаа -а//э залгалта абадаг.

алт.-аш.                                            сонг.                                          лит.

тоголоэ (теленка)                           тоголы                                      тоголой

3. Үйлын падеж -ый, -й залгалтатай.

алт.-аш.                                           сонг.                                          лит.

олдый (людей)                                  олдыг                                         уладай

ахый (старшего брата)                 ахыг                                           ахын

4. Зэбсэгэй падеждэ -таэ, залгалтатай болодог:

алт.-аш.                                            сонг.                                           лит.

набчатаэ                                          набчаты                                     набшаhатай

5. Үйлын падеждэ сонгоол, сартуул хэлэн -аас, -оос, -ээс залгалтатай (литературна хэлэндэ -hаа, -hоо, -hээ), алтайн ашабагад хэлэн -hаа, -hоо, -hээ.

алт.-аш.                                            сонг.                                           лит.

аваhоо (от отца)                              авоос                                          абаhаа

эджыhээ (от матери)                     эджыгээс                                   эжыhээ

Тяагтаhаа (из Кяхты)                     Тяагтоос                                    Хяагтаhаа

6. М хашалганаар hүүлтэhэн үгэнүүд олоной тоодо хэрэглэхэдээ -нууд гэhэн суффикстэй болоно, м хашалган үлэнэ.

алт.-аш.                                             сонг.                                          лит.

номнууд (книги)                                 номууд                                       номууд

Урдань зарьма өвгөдтэ номнууд байгша hэн. (Раньше у некоторых стариков стариков были книги).

7. Ходогой (сватья) гэhэн үгэдэ олоной тоогой -нор суффикс нэмэхэдэ -й хашалган унана:

алт.-аш.                                               сонг.                                         лит.

ходогонор (сватьи)                             ходогойнор                              ходогынэр

8. Баруун буряадуудай ба сонгоол диалектнуудhаа болбол алтайн ашабагадууддай хэлэндэ -нхаэ гэhэн суффиксатай причасти олоор хэрэглэгдэдэг. Жэшээ: манаэтинч яhа муу мэдэнхээ. (Наши слабо знают родовой состав населения). Түүхэ ем унчанхаэ. (Читает исторические документы).
9. Алтайн ашабагадуудай нютаг хэлэндэ тус деепричасти туhалагша глагол хоёр нэгэдэдэг. Тиихэдэнь ниилэhэн деепричастиин hүүлэй аялган, мүн туhалагша глаголой эхиндэ байhан -б хашалганиинь үгы болодог. Жэшээ: яваджай, гүйджай, орджой гэдэг. Литературнаар: ябажа бай, гүйжэ бай, орожо бай.
10. Ниилэhэн деепричастиин hүүлэй -д хашалган туhалагша глаголой эхиндэ байhан -ү хашалганиие үгы болгодог:

ошоодд’эр (сходи, дословно сходя приходи).

аваадд’эр (унеси, дословно унося иди).

Тобшолол.

Үндэhэ яhатан, арад угсаатан бүхэн тус тустаа өөhэдынгөө түрэл хэлэтэй байдаг. Энэнь арад зоной алишье талаараа хүгжэхэдэ айхабтар шухала амин голынь болоно. Тиимэhээ түрэл хэлэнүүдые ямаршье hаадгүйгөөр хэрэглэхэдэ, улам хүгжөөхэ асуудалда тон ехэ анхарал табигдана.

Орон доторнай адли тэгшэ эрхэтэй зуун гушаад хэлэн бии. Тэдэнэй тоодо буряад хэлэн оролсоно.

Үндэhэн буряад хэлэн иимэ хоёр янза маягтай байдаг: нэгэдэхинь – ном бэшэгэй хэлэн, хоёрдохинь – нютаг хэлэнүүд болоно.

Энэ хоёр янза маягынь хоорондоо, нэгэ талаараа, нилээд илгаатай, нүгөө талаараа, нягта холбоотой юм. Ямар илгаатайб гэхэдэ, литературна хэлэн нютаг хэлэнүүд хоёрнай ондо ондоо үе сагта бии болоhон, мүн ондо ондоо үүргэтэй байна.

Литературна хэлэн хадаа хожомшог бии болоод, гол түлэб ном бэшэгэй хэлэнэй үүргэ дүүргэдэг. Харин диалектнүүд эртэ урда сагhаа нааша бии боложо эхилээд, нютаг нугын зоной өөhэд дундаа хөөрэлдэдэг хэлэн гээшэ.

Буряад hургуулинуудта литературна хэлэ заахада, уран зохёол үзэхэдэ диалектнуудые мэдэхэ гээшэ ехэ хэрэгтэй. Тэрэшэлэн буряад хэлэнэйнгээ түүхые, арад зонойнгоо уг үндэhые hайса мэдэхэ г.м. зорилгоор нютаг хэлэ үзэхэ ябадал тон шухала юм. Мүн бэе бэеэ бүри hайнаар ойлгодог болохын тула нютаг нютагта хэлсэдэг үгэнүүдые hайса мэдэхэ ёhотой.

Минии hанахада, литературна хэлэндэ нютаг хэлэнhээ үгэнүүд үсөөн ороно. Литературна хэлые баяжуулжа шадаха, арад зондо ойлгосотой, дэлгэрынгы үгэнүүдые абаха, тиихэдээ эдэниие түрүүн үргэнөөр уран зохёол соо оруулха, литературна хэлэнэйнгээ лексикэ баян болгохо ёhотойбди.

Алтайн ашабагадуудай нютаг хэлэн анха түрүүшынхеэ буряадай эрдэмтэн Ц. Б. Будаев шэнжэлhэн байна. Энэ нютаг хэлые урда буряадуудай бүлэг диалектнүүд соо сонгоол нютаг хэлэнүүдэй подговор гэжэ оруулна.

Сэлгеэ hайхан Сүхэ мүрэнэй эрье зубшан, Хяагтын аймагай үргэн дэлгэр уужам дайдада Алтай нютагай ашабагад угай арад зон үнинэй hуурижанхай.

Алтайн ашабагадууд Доодо Байгалhаа XVIII зуун жэлдэ Галдан Бошогтын дайнай үедэ нүүжэ ерэhэн түүхэтэй байна.

Буряад диалектнүүдэй хоорондоо илгаатай хубинь бага, харин адли зүйлнүүдынь ехэ олон юм.

Лексикын талаар абабал, ондо ондоо нютагуудта хэрэглэдэдэг үгэнүүдынь 90-ээд тухай процентэнь адлишуу байна гэжэ ажаhуудалда хабаададаг үгэнүүдтэй текстнүүдые шэнжэлэхэдэ элирнэ.

Ондо ондоо аймаг нютагуудай буряадууд өөhэд өөhэдынгөө диалектээр хөөрэлдэхэдөө, бэе бэеэ яhала ойлголсодог юм. Алишье нютаг хэлэнүүднай адли hайхан даа!

Хэрэглэгдэһэн литература

1.Будаев Ц.Б Буряад диалектологи. – Улан-Удэ, 2002 

2. Будаев Ц.Б Бурятские диалекты - Новосибирск: 1992

3. Бдаев Ц.Б Буряад хэлэн: абяануудые үзэлгэ, үгэнүүдые үзэлгэ. – Улан-Удэ. 1998

4. Будаев Ц.Б Буряад диалектнүүдэй үгэнүүд. Буряад үнэн - 1993.

5. Будаев Ц.Б Диалект алтайских ашебагатов. Улан-Удэ 1973.

6. Будаев Ц.Б Цонгольский говор. 1965

7. Ошоров Д.Д Раднаев Э.Р., Содномов С.Ц. Эхин һуургуулида буряад хэлэ зааха методико. Улан – Удэ. 2002

8. Раднаев Э.Р Буряад хэлэнэй дилектологии . Улан-Удэ. 1991

9. Раднаев Э.Р Фонетика бурятского языка в школе. Улан-Удэ. 1989

10. Цыренов Б.Д., Шагдаров Л.Д. Буряад нютаг хэлэнүүд тухай. Буряад үнэн. 2001

11. Цыдендамбаев Ц.Б., Бураев И.Д. Исследования бурятских говоров. Улан-Удэ. 1968

12. Черемисов К.Д. Бурятско-русский словарь. М. 1973

13. Шагдаров Л.Д., Доржиев Д-Н. Д. Буряад хэлэн. Улан-Удэ. 1989

Рецензи:

9-хи  классай Һурагша Цынгунова Даримын  тус шэнжэлэлгын хүдэлмэри хадаа  Хяагтын аймагай Алтайн ашабагадуудай нютаг хэлэндэ зорюулагдаһан байна.

Шэнжэлгын тодорхой зорилго:

1. Буряад хэлэнэй диалектнуудые шэнжэлхэ
2. .Алтайн ашабагадуудай түүхэ тобшоор хэлэхэ.

     3)   Алтайн ашабагадуудай хэлэн хэр зэргэ шүүмжэлэгдэһэн байнаб гэжэ тодоруулха.

4. ) Ашабагад буряад хэлэнэй фонетическэ онсо илгаануудые элирүүлхэ.

5)   Морфологическа онсо илгаануудые элирүүлхэ.

6) Ашабагад буряад хэлэнэй лексическэ онсо илгаануудые элирүүлхэ.

 Ашабагад буряадуудай нютаг хэлэнэй үгэнүүдэй морфологическа, фонетическэ, лексическэ  онсо шэнжэнүүдые жэшээ дээрэ ýндэĥэн харуулжа шадаĥан байна.

Һурагша хүдэлмэриингөө гол зорилго, теоретическэ үндэһэ баримта ба туршалга шалгажа,үндэһэн буряад нютагайнгаа диалектнэ ýгэнýýдые суглуулжа,, нютаг хэлэндээ  анхаралтай байха гээшэ гэĥэн  эрилтэнýýдые табижа  һайнаар хүдэлмэриео хэжэ шадаĥан байна. Алтайн ашабагадуудай нютаг хэлэнүүдэй илгаануудые шэнжэлжэ, суглуулан тобшолжо, тэдэнэй онсо шэнжэ илгаруулжа  тодорхой зорилгонуудые дүүргэһэн байна.

Тус шэнжэлэлгын хүдэлмэри өөрынгөө гол зорилго, эрилтэнүүдээ минии  ĥанахада  дүүргээ гэжэ һананаб.

Хүтэлбэрилэгшэ Цыбикова Н.И.. буряад хэлэнэй багша

                                   Научна эрдэм шэнжэлэлгын методист Сакияев Б.В.