Эрын гурбан наадан. Игры трёх мужей.

Буряад Республикын эрдэм ухаанай министерство
Хориин аймагай эрдэм ухаанай таhаг
Хориин хоёрдохи дунда hургуули.

Республикын эрдэм шэнжэлэлгын конференци «Бэлигэй туяа»

Секци: «Этнографи»

Эрын гурбан наадан

             Дүүргэгшэ:Шойропов Буянто, 
            10-дахи ангиин hурагша
             Хүтэлбэригшэ: Дугарова Людмила Николаевна.,
            буряад хэлэнэй багша багша

Хори hуурин
2013 он

Түсэб:
1. Оролто үгэ
2. Гол хуби. Эрын гурбан нааданай туухэhээ

1. Мори урилдаан

         2.2Һур харбаан

                         2.3 Бүхэ барилдаан

3. Түгэсхэл
4. Хэрэглэгдэhэн литература
1. Оролто үгэ

         Байгал далайнгаа хойто, урда бэеэр ажаhууhан буряадууд бэеын элүүр энхэ тамирта ехэ анхаралаа табидаг байгаа Үнэхээрѳѳшье, хүйтэн шэрүүн уларилтай Сибирьтэ элуур, шанга , хусэтэй бэетэй хүн ажабайдалаа hайн түхёорхэ, отогоо саашань үргэлжэлүүлхэ, ажахы ябуулха болонол даа Ямаршье үедэ, урданшье, мүнѳѳшье сагта бага үхибүүдые зүбѳѳр хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ нааданай үүргэ айхабтар ехэ байгаашье, байна.Ургажа ябаһан улаан бургааһад -  үхибүүдтэ, «эрын гурбан наадан»  гэжэ алдаршаһан мори урилдаан, бүхэ барилдаан, һур харбаан ехэ нулѳѳ үзүүлдэг байгаа.  Мүрысѳѳнэй абари зан үргэлжэ шадаха, зорилгодоо хүрэхэ эрмэлзэлгэ түрүүлхэ, хусэ шадал, габшагай дүй дүршэл, мэргые, ѳѳрыгѳѳ аршалха шадабари гэхэ мэтэ шанарнуудые эдэ нааданууд хүмүүжүүлнэ

«Хүлэг морин хүнэй нухэр, хүдэр номон зоригой нүхэр» гэһэн үгын удхаар буряад зоной найр зугаа хадаа эрын гурбан наадаар эхилдэг.. Тэрэ  наадануудта эрхимэй эрхимүүд  шалгаржа,  ёhотой абарга баатарнууд, мэргэшуул тодоржо, соло, бара дуудуулдаг байгаа. Мүнѳѳ сагта энэл гурбан наадан ехээр хугжэнхэй. Эрын гурбан наадан бухы ехэ найр наадануудай эгээл hонин харалга болодог. Аймагуудай хүдѳѳгэй наадануудта, бүгэдэ буряадуудай «Алтарганын» нааданда, Хамбын наадануудта, болон дасан дугануудай рамнай,зунай хуралнуудта, ехэ тайлган мүргэлнүүдтэ  заатагуй үнгэргэгдэдэг болонхой..

. Эрын гурбан наадан монгол туургата буряад арад зондо ямар сагhаа хүгжѳѳ гээшэб гэhэн бодолдо абтажа,түүхээрнь ехэ һонирхобоб. Эрын гурбан наадан тухай шэнжэлхы ажалай гол зорилго хадаа эрын гурбан нааданай түүхэ ба мүнѳѳ үеын байдал элирүүлхэ гэжэ оролдооб

          Шэнжэлэлгын объект:Эрын гурбан наадан.

     Шэнжэлгын гол методүүд: мэдээнүүдые суглуулга, литература шүүмжэлэн

        үзэлгэ,анализ үнгэргэлгэ.

2. Гол хуби

 Эрын гурбан нааданай түүхэһээ

Эрын гурбан нааданай түүхээр hонирхоходо, буурал Байгалайнгаа хойто урда бэеэр ажаhуудаг буряадуудай зэндэмэни мянгаад гаран жэлэй түүхэтэй Абай Гэсэр үльгэр.соо тэнгэриин найр зугаада эрын гурбан нааданай боложо байhан тухай хэлэгдэнэ.

Хабарай саг гаража

Халуун туршаг оробо

Тэнгэри хүхѳѳр үнгэтэжэ

Хоншуун үнэр тунгирба

Сэсэг ногоон задаржа

Һайхан үнэр анхилба

Гал түлижэ гадаhаа шаажа,

 түүдэбшын гал табижа

Түмэнѳѳ толодхоожо,

зугаадаа гал аhаажа

Зоноо толодхожо байба лэ.-  гээд, нааданай эхин тухай хѳѳрэгдэнэ. Хоёр отог зон, нэгэ талаhаа Манзан Гурмэ Тѳѳдэйн үри һадаһад, нүгѳѳ талаhаа Маяс Хара тѳѳдэйн һадаһад найрта сугларбад. Эсэгэ Малаан тэнгэри наадаяа эхилжэ хэлэбэ: Наашаа баран дуулагты! Түрүүнэй үдэртэнь бүхэ хүбүүд барилдаха, хоёрдохи үдэртэнь мэргэн хүбүүд харбалдаха, гурбадахи үдэртэнь хурдан морид урилдаха.Нэгэ отогhоо Хан Хурмаста тэнгэри, нүгѳѳ отогhоо Бѳѳ Xара тэнгэри хоёр мүргэлдэhэн бухадал хилайлдан байбад лэ, хоёр алалдаһан азаргадал хабжаганалдан байба лэ. Бѳѳ Xара тэнгэри xарсагадал харайн оробо, Хан Хурмаста тэнгэри харад гэжэ ерээд хабирга барихаа түхёорбэ.Бѳѳ хара тэнгэри гэнэдхээн харайн ерэжэ зүүн тохоног эрьулбэ. Тэрэ һамбаандань Хан Хурмаста тэнгэри хоёр һуга доогуурнь гараа хэн абажа дэгдээсэн үргэн абажа баруунай тайга руу һабаба.Тайгын зудан модод тархяараа хярбуулжа, эндэ тэндэ унажа байба.- гэжэ байгаад,  бүхэ барилдаанай боложо байhые харуулагдана. «Хэдэн олон шамбай бүхэнүүд бүргэд мэтэ бүрэлзэжэ, элеэ мэтэ элилсэжэ, харабсар шэнги халилдажа, хандагай мэтэ хадаралдажа, урагшаа тулалдажа, урда зониие оглоруулжа, хойшоо тулалдажа хойто захын зониие хобхо бодхожо, саг самиргаан, түүхэ түмэргѳѳн болобо!

Хаан Хурмаста Тэнгэриин дангил шара номониинь хормодогоһоо һуулигдажа, даашагүй хүдэр годлинуудыньһаадагһаа татагдажа, оно дээрээ уншуулаад, улан дүлэ гаргажа, үдэн дээрээ шэбшүүлээд,хүхэ дүлэ гаргажа, зэнхэн дээрээ унасараа зэлхысэрнь табигдаа,- гээд һур харбалга тухай гоёор бэшэгдэнэ.

. Мориной хурдани хараха, гүйгѳѳшын габшагайе мэдэхэ гэлсэжэ урилдаанай урда заха бариха, туршалдаанда түрүүлхэ гэһэн моридоо һомондо адли һубируулба, -  гэхэ мэтээр мори урилдаанда зуу гаран морид урилдаба гэжэ хэлэгдэнэ

XII-XIII зуун жэлнуудтэ  Чингис хаанай болон тэрэнэй hадаhануудай засагай үедэ  мори урилдаанай, барилдаанай, hур харбалгын мүрысѳѳнүүд ёһотой сэрэгшэдэй ехэ харалган болодог байгаа. Илажа гараhан бүхэшуулые, мэргэшүүлые ба моришодые сэрэгэй ударидагшад, ноёд шэлэн абадаг  байгаа.

2.1 Мори урилдаан

«Хүнэй хани болохо морин эрдэниин эрдэм олон: хатарша, жороо, гүйгѳѳшэ, хүндэ ашаанай, ута аянай ябадалша морид байха. Эзэнэй hургаал харууhанhаа мориной эрдэм нарижан, тухандаа хүрэдэг. Хатарша, гүйгѳѳшэ моридой харууhан тусгаар гуримтай байдаг.Эдэ эрдэмтэй моридые саг үргэлжэ заhажа, тусгаар хэмжүүрээр хооллуулха, уяха, заhаха, hорихо, шалааень гаргажа ябуулха, гүйлгэхэ хэрэгтэй. Гүйгѳѳшэ хатаршын гэдэhэн уяа заhабариин ашаар жэгдэ нарин, хулынь хунгэн, бэень сэбэр байха ёһотой. Тиихын тула шадажа хооллуулха, уяжа бэеынь заhаха тон шухала. Хабар, зундаа хусэтэ хухэ ногоондо табижа таргалуулха, моришо аргаша хүндэ хануулжа, муу шуhыень гаргаха. Гүйгѳѳшые урилдаанда урилдаахынь урда уяжа заhаха, хэмээр хооллулха, урилдуулжа hорихо гурбые тэнсуулжэ, тусгаар моришо эзэнэй заабаряар байлгаха болоно.» - гэжэ  Ц.Номтоев  рассказ соогоо бэшэнэ.

Гүйгѳѳшэ моридые яажа һургахаб гэһэн заабаринууд,олон бэшэгдээгүй һургаалнууд байдаг,, харин урданай номууд соо «Данжуурай» 219 боти соо , «Эрдэниин Товчь», Сумбэ Хамба  Илбалжирай  зохёолой суглуулбариин VII боти соо  ба Лодон Линховоинай ажалнууд соо гүйгѳѳшые яажа шэлэхэб, һургахаб, һорихоб гэжэ бэшээтэй.

Гүйгѳѳшэ мориной урилдаахада, тэрэ мори унагша үхибүүнэй үүргэ айхабтар ехэ байдаг. Мориндо бэрхэ унагша мориёо зүб гүйлгэжэ шадаха, хүсэ шадалынь алмаха, мориндоо hаалта хэхэгүй зэргэтэй. Хэрэгтэй үедэ мориёо шангадхаха олон арга байха. Шадамар унагша бэеэ хүдэлгэнгүй, хүл гараа арбагануулангуй, юухэ юухэгүй мориёо сохин нэшэнгүй ябадаг. Жолоогоо хүдэлгэхэгүй. Шуумайжа ябаhан hурша шэнги морин дээрэ урагшаа үгсын татаад hуухые харахада аятай байдаг. Замай арюуниие, забhар хаража, моринойнгоо ама залаха. Тон шухала үедэ ташуураар шэрбээд абахада болоно. Эзэнэйнгээ хүсэл ойлгожо, харайсаяа түргэдхэхэ шадал мориндо олдохо гэжэ найдаха хэрэгтэй. Гүйгѳѳшын амжалта ганса ѳѳрынь хурданhаа бэшэ, мүн унагшаhаа болодог. Гүйгѳѳшые унажа урилдуулха гээшэ харюусалгатай даабари. Урилдаанда түрүүлжэ ерэhэн мориндо соло дуудажа, алдар солыень дээрэ үргэдэг. Тархи hүүжэ дээгуурнь һүнэй дээжэ сүршэжэ үреэл-соло дуудадаг

Ум сайн! амгалан болтогой! (дохихо)

Адуунhаа танижа бариhан,

Агтаhаан hунгажа абаhан

Гол нугаар урилдажа

Гоё шэнжэтэй болоhон,

Утын намар уяжа,

урилдаанай шэнжэ олоhон

Дунгар ягшын уран дуунай эгэшэгтэй

Дуран мэтэ уран нюдэ

Эрбэлзүүлэн ерэгшэ

Хурдан хүлэг эрдэнидэ

Алдар соло!

Хартаганаата газарта

Харгы гарган ерэгшэ,

Дүрбэн туруунhаа

 дүлэ бадараан зурыгша,

Хурсахан туруутай,

Хонин уусатай зээрдэмнай

Адуун hүрэгѳѳ суурхуулбаш,

Арад зоноо баярлуулбаш

Нютагаймнай түрүү унаган,

 Найрта түрүүлэн ерэбэш

Агтымнай эрхим хурданай

Алдар солыень дууданам!

Агта шамда, алдар соло! (дохино)

Мориндо мордожо гарагша гүйгѳѳшын жолоо барин, хажуудаа байлгажа, соло дуудагшын ханхинаса дуулахада, гүйгѳѳшэ баярлажа, хазаар даран заадаха, хулэг дүрэ гарган хүндэлдэхэ. Энэ үедэ гүйгѳѳшын дэлhэндэ хадаг гү, али лентэ уягдажа, унажа гараhан хүбүүндэ шан баригдаха.

Мори урилдаан мүнѳѳ яһала һэргэжэ байна. Буряад үүлтэрэй, набтарханууд, холын зайда гүйлгэдэг моридые урилдуулдаг, үсхэдэг боложо байһаниинь һайшаалтай

Һур харбалга.

Мэдэнэгүйб, юундэ, баганууд ябахадаа элдэб индеец тухай кинонуудые хараад гү, али Гэсэр тухай зурагуудые хараад юм гү, бидэ номо годлинуудые эгээ бэлэн хэрэгсэлнүүдээр үшѳѳhэнэй һабаагаар хэжэ наададаг һэмди.

Ѳѳһэдыгѳѳ эртэ урдын рыцарьнууд гү, али дайша нүүдэлшэд боложо, модон моринууд дээрээ хатаржа наадахадаа hанаа дүүрэн байгша һэмди.

Нэгэтэ Хориин түүхын музей соо би ута гэгшын хүндэ сахюур буу харааб.Энэ буу үргэлжэ ябаха, үргэжэ буудахада ямар ехэ шадал хэрэгтэй гээшэб. Харин энэ буу – мүнѳѳнэй зүйл. Зүгѳѳр, Чингис хаанай сэрэгүүд хахад дэлхэй гансал номо годлёор дайлан абаа. Ямар ехэ шадалтай хүнүүд байха ёһотой байгааб. Ямар бэрхэ дархашуул тиимэ шадалтай номо, годлинуудые хэнэ гээшэб. «Дууша» годлинууд гэжэ нэрлэһэниинь дэмы бэшэ.Тэрэ сагта «дууша »годлинууд дайсанай ухаа алдамаар айлгадаг байһан гэдэг. XIX зуун жэл болотор номо hурша ангуушанай ба сэрэгшын зэбсэг байгаа. Буугай бии болоһонһоо хойшо номо һурша хэрэгсэлһээ гараһан байна Тиигээдшье, номо hурша хэдэг уран гартаншье үсѳѳн боложо, урданай номо hуршын үсѳѳндэ энэ наадан мартагдан алдаhан байна.

 Һур харбалга XX зуун жэлэй 50 онуудһаа шэнэ эршэтэйгээр спортын һалбари боложо хүгжѳѳ. Мүнѳѳ XXI зуун жэлдэ Россида буряадай  һур харбалгын һургуули түрүү зэргэдэ ябана. Бүхэдэлхэйн һур харбагшадай дунда манай  буряадай хүбүүн, дүрбэн олимпиадада хабаадаhан,Бальжинима Цыремпилов эрхимүүдэй нэгэн гэжэ тоологдоно. 2008 ондо Пекиндэ болоhон олимпиадада Россин гүрэнэй һур харбалгын командын табан хүнһѳѳ, гурбаниинь буряадаймнай харбаашад байгаа.

Бүхэ барилдаан.

Үни урданhаа нааша олоной һонирхол татажа, найр нааданда гол шухала hуури эзэлэн хулеэлгэдэг бухэ барилдаан болбол арадай наадан соо ехэ hонирхолтой гээшэ. Манай нютаг мэдээжэ барилдаашадаараа омогорходог. Олон барилдаанда шалгаржа тодорhон бүхэнүүд арад зонойнгоо дунда суурхахал ёhоороо суурхадаг. Олоной нюдэн дээрэ бар хүсэн, дүршэл, шадабаряараа нүгѳѳдэ барилдаашаяа унагааха гээшэ ёhотой баатаршалга юм. Элүүр сэбэр бэетэй, шүрбэһэлиг , бэхи балсан, булшантай бүхэнүүдэй барилдахаа хоёр тээhээ уулзахые харахада, ямар хабатай гээшэб?! Газар hабардан, альгаа дэлгээн дүрэ буляалдан татасалдажа, барилдааша бүхэн ѳѳрынгѳѳ шадабари, мэхэ хэрэглэн  барилдаашаяа унагааха гэжэ оролдоно.. Барилдаашанай хара хусэнhѳѳ гадна, шадабари, мэхэ гохо олон. Гохошье гэжэ, ташаалажашье, дэгээдэжэшье болохо. Хүл шүүрэн абаад, газарhаа таhалан, хиидэ үргэжэшье магадгүй.

Буряад бүхэ барилдаамнай мүнѳѳ ехэ хүгжэнхэй. Нютагуудаа суурхуулдаг бэрхэ барилдаашаднай Зоригто Цырендондопов, Цыбик Максаров, Батор Цыренов,Ринчин Сажиев гэгшэднай найр наадануудта илажа зоноо баярлуулдаг. Һүүлшын жэлнүүдтэ Москвада  Кремлиин дэргэдэ буряад барилдаан болоно.Барилдаанай гэрнүүд, һэеы гэрээ маягаар, модоор нютагуудта баригдана.

Түгэсхэл.

Буряад `ёhотой эрын хүмүүжэлгэдэ, хүдэржэлгэдэ ехэ хубита оруулдаг эрын гурбан нааданай алхам бүхэндѳѳ хүгжэжэ байһаниинь һайшаалтай.Энээндэ Россин буддын шажантанай Сангха ехэ хубита оруулна. Жэл бүри заншалта болоһон Сагаалганай, Сангхын барилдаанууд, Майдариин хурал, Хамбын нааданууд, Сурхарбаан дээрэ буряадаймнай эрхимэй эрхим хүбүүд тодоржо гарадаг. Буряадаймнай үндэһэн нааданууд һэргэжэ байхадаа ганса урданай ёһо заншал һэргэнэ бэшэ.. Буряадаймнай нааданууд хабаадажа , харажашье байһан зондо урма зориг түрүүлнэ, ухаан сэдьхэлыень баяжуулна. Хүсэтэй, зоригтой зон баатарнууд болоно. Ганса бар хүсые,мэргые хүгжѳѳнэ бэшэ,харин ухаан бодолоор, зоригоор хүсэтэй зониие эрын гурбан наадан хүмүүжүүлнэ. Зоригтой, ухаан сэдьхэлээр баян байхадаа хүн энэ наһан соогоо бата бэхи найдамтай, амжалтатай, урагшатай хүн байха болоно. Тиимэ хадаа түрэл орондоо, түрэһэн тоонтодоо туһатай зон болохо болоно.

4. Хэрэглэгдэhэн литература

1. Абай Гэсэр Богдо хаан  Улаан-Үдэ, 1995 он.

2. В.Д.Бабуева Материальная и духовная культура бурят,Улан-Удэ,2004.

3.Толи. С.М.Бабушкин

4.Шагай наадан. Ц Номтоев, Буряадай номой хэблэл 1996 он

5.Ялбак Халбай «Читнгисхан-гений», Улан-Удэ,2000 г

6. «Буряад Үнэн» №22 08.06.06 Б.Дугаровай сатья..