Исследовательская работа "Шэнэхээнэй буряадуудай хубсаhан". 2010 год

Буряад Республикын һуралсалай ба эрдэм ухаанай министерствэ

Д.Ж.Жанаевай нэрэмжэтэ Хориин юрэнхы эрдэмэй 1-дэхи һургуули

Республиканска шэнжэлэлгын конференци «Бэлигэй туяа»

Секци: этнографи

Шэнэхээнэй буряадуудай заншалта хубсаһанай

 удха шанар

Автор: Гомбоева Юлия, 8-дахи классай һурагша,

Хориин аймаг, Хори тосхон, Гражданска үйлсэ,

4-дэхи гэр, 3-дахи байра.

Хүтэлбэрилэгшэ: Гынденова Любовь Юрьевна,

I-дэхи квалификационно категориин,

буряад хэлэ ба литературын багша.

2010

Гаршаг

I.Оршол……………………………………………………………………………………..3

II.Гол хуби.

1. Хамагай һайхан хубсаһан шэмэг………………………………………………………4

2. Шэнэхээнэй буряадуудай хубсаһан тухай…………………………..………………..5

Тобшолол…………………………………………………………………………………..6

Литература…………………………………………………………………………………7

Оршол.

   Түүхэ гээшэ хаһа соо ябаһан хүнэй харгы юм. Юундэ хүн түүхэеэ мэдэхэ ёһотойб? Юундэб гэхэдэ, хүн бүхэндэ түрэл арадай түүхэ нангин удхатай юм. Россида Буряад ороной хамжан ороһоной 350 жэлэй ойдо зорюулжа энэ шэнжэлэлгын ажал ябуулагдаа. Шэнэхэээнэй буряадууд мүнөө болотор урданайнгаа ёһо заншал баримталжа, хубсаһа хунараа оёжо байна. Энэ хадаа  шэнжэлэлгын предмет болоно. Тиимэһээ шэнэхээнэй буряадуудай хубсаһан – шэнжэлэлгын объект. Эндэһээ уламжалан хэлэбэл гол зорилго хадаа Үбэр Монголдо байһан Шэнэхээнэй буряадуудай заншалта хубсаһанай удха шанар шэнжэлэлгэ болоно. Шэнжэлэлгын арганууд: хөөрэлдөөн, информаци суглуулалга, видеоматериал шэнжэлэлгэ, адаглалга.

Гол хуби.

1.Хамагай һайхан хубсаһан шэмэг.

Хубсаһаараа бэеэ шэмэглэжэ,

Эрдэмээрээ ухаагаа шэмэглэжэ ябагты.

   Буряад зоной хубсаһан элдэб угсаатанай хубсаһанһаа илгаатай байдаг.

   Нүүдэл байдалтай, жэлэй дүрбэн сагта адуу малаа харууһалдаг буряад арад үбэлэй янгинама хүйтэнһөө, хабар намарай хагсуу һалхинһаа хамгаалха хубсаһа оёжо үмдэдэг байгаа.

   Буряад хубсаһа оюулхын тула ехэ юумэ мэдэхэ хэрэгтэй. Буряад дэгэл ямар үнгэтэй бүдөөр оёгдодог гээшэб? Үмдэдэг хубсаһанай үнгэ ехэ удхатай байгаа. Улаан, шара үнгэтэй дэгэл юрын зон огтолон үмдэдэггүй байһан. Эдэ үнгэнүүд бурханай, Будандын шажанай номой жанша, бурханай шабинар - лама хуварагай орхимжо. Бэшэшье хубсаһаниинь иимэ үнгэтэй байдаг ушарһаань шара гү, али улаан дэгэл үмдэхэдэ бэедэ хүндэ, нүгэл гэжэ тооложо, нарилдаг байгаа.

   Харин хүхэ үнгэдэ, илангаяа, сэнхир хүхэ үнгэдэ ехэ дуратай байһан. Монгол туургатанай һүлдэ - хүхэ туг хүндэлжэ, бэедээ абажа ябанаб гэжэ һанаха байгаа. Мүн хүхэ мүнхэ тэнгэриин үнгэ ха юм.

   Ямаршье урлал, тэрэнэй тоодо үндэһэн хубсаһа оёлго өөрын гурим заншалтай, хуби бүхэниинь өөрын удхатай байдаг. Жэшээнь, дэгэлэй энгэр эхэнэршье, бүһэтэйшье илгаагүй, заал һаа баруун гар талаһаа байгаа. Юундэб гэбэл, зөөриин хэшэг, һайн юумэн бүхыдөө баруун гараар ороод, һалгай гараар гарадаг.

   Бүһэтэнэй энгэр гурбан үнгөөр оёгдодог байгаа. Доодо таладань гурбан хүшөөһэтэй. Улаан үнгэтэй бүд - зүрхэнэй 3 харые һуга доогуураа хаянаб гэһэн удхатай. Хара хилэн 2-дохи үнгэнь. Бүхы юумэнэй эхэ болохо дэлхэйн хара хүрьһэн. 3-дахинь - тон доодо таладань сагаалса, заабол хүхэ үнгөөр оёгдодог байгаа. Энэмнай үргэдэг, түшэдэг үндэр тэнгэриие хүндэлһэн ёһо гээшэ.

   Эхэнэр хүнэй хубсаһанай олон тоото гоёолтонууд жэнгирхэдээ, муу юумэ айлгадаг, дасан һүмэнүүдэй  хонхын жэнгиргэлдэн мэтэ һайн юумэнэй дура татадаг юм. Басагад 14-15-тай болотороо, эрэшүүлэй тэрлиг үмдэдэг байгаа.

2. Шэнэхээнэй буряадуудай хубсаһан тухай.

20-30-аад онуудай хүлгөөтэ үйлэ хэрэгүүдһээ тэшхэжэ, Дотор Монгол руу зөөжэ ошоһон буряадууд 90-ээд онуудаар Шэнэхээнһээ Хори нютаг руу зариманиинь тэхэрин бусаа. Тэрэнэй тоодо Бальжима гэжэ һамган. Хари холо газарта, олон тоото хитадуудай дунда 70-80- аад жэлэй туршада ажаһуухадаа, түрэл хэлэеэ, ёһо заншалаа алдаагүй Шэнэхээнэй буряадууд манда үльгэр жэшээ болоһон байна.   Тиигэжэ манай һургуулиин буряад хэлэнэй багшанар  «Угайнгаа холбоо һэргээе» гэһэн проект зохёожо, Шэнэхээнэй буряадуудтай нягта холбоотойгоор проектэеэ бэелүүлээбди.  Сагаан Хүнды гэһэн гүүртэдэ манай һургуулиин бааза байгуулагдаа. Тэндэ байдаг Шэнэхээнэй һамган Бальжима маанадта хайшан гээд һамган дэгэл оёдог бэ гэжэ харуулаа, бидэ, басагад, баһа оёжо үзөөбди. Танай анхаралда Бальжиматай оёһон энэ һамган дэгэлнай.

 Үни холын сагта ухамай ураар, зохид түхэлтэйгөөр, үндэһэн хубсаһанайнгаа гол баримтануудые алдангүй Шэнэхээнэй буряадууд һайнаар заншалта хубсаһаа сахижа шадаһан байна. Хубсаһаниинь агын буряадуудай хубсаһанһаа балайшье ондоо бэшэ.

Саг үнгэрхэ бүри элдэб шалтагаанһаа боложо, хубсаһа хунарайнь зарим зүйлнүүд ондоо болоһон. Мүнөөнэй сагта Шэнэхээнэй буряадууд һамган дэгэл бэлээр оёдог. Агын буряадуудай ёһоор хамсын ба хормойн хуняаһа гараараа хунидаг, зүгөөр шэнэхээнэй буряадууд эбхэмэл хуняаһа (складки) хэдэг. Урдандаа хориин буряадуудай һамган дэгэл дээрэ таһама (тесьма) оёдоггүй байгаа, харин Шэнэхээнэй буряадууд оёдог болоо. Тэрэнь тууза гэжэ нэрэтэй. Үшөө татамал татааһанай - хормойн гоёолтын орондо хоёр үнгэтэй хургы торгоор эсхэгдэһэн хоргой оёно. Хамсыда оёгдодог булуубшые Шэнэхээнэй буряадууд хамсын татааһан гэнэ. Татааһанай доогуурнь тууза, дээгүүрнь бейкэ оёно. Дэгэл дээрээ ута сээжэбшэ үмдэнэ. Һамган хүн гэзэгэнүүдтээ лентэнүүдые ба алтан гоёолтонуудые зүүнэ. Тэрэнь туйба гэжэ нэрэтэй.    Гоё һайхан хубсаһа хунараарнь, гоёолтоорнь эхэнэрэй хэды наһатайень, ямар һуудалтай, хадамтай байһыень мэдэдэг байгаа.

Буряадуудай эгээл эртэ урдын малгай юудэн гэжэ нэрэтэй байһан. Энэ малгай эрэшүүлшье, һамгадшье гоёходоо үмдэдэг заншалтай. Малгай шэгэбшэнүүдтэй, шэлэ хүзүүень халхалха ара тээшээ хушуутаһан хубитай байгаа, тэрэнь һүүл гэжэ нэрэтэй. Тэрэ гол түлэб хүхэ гү, али хара үнгэтэй сэмбээр оёгдоно.

Хожомоо үндэр оройтой малгайнууд бии болоо. Тойробшо малгайе хабар, намар, зунай уларилда үмдэдэг. Арһатайгааршье, арһагүйгөөршье оёжо болохо. Малгайн хуби бүхэниинь өөрын удхатай: оройнь тэбэгые нарантай сасуулдаг, улаан залааһаань наранай элшэнүүд сасарна, оройдоо мүнгэн гү, али шүрэ дэнзэтэй байха; малгайн сэнхир хүхэ орой хүхэ тэнгэри түлөөлнэ; арбан нэгэн хүшөөниинь  Хориин арбан нэгэн эсэгын тоогоор оёгдонхой. Үнэтэ шулуугаар хэгдэһэн дэнзэ хүнэй зиндаае, эрхэ зэргые элирхэйлэн харуулдаг байгаа. Малгайнь һарабша Эхэ дэлхэйе тэмдэглэнэ.

Буряад-монголшуудай гутал хүнгэхэн, таарамжатай байдаг. Гуталаа сэмбээр, һэеыгээр, арһаар оёдог, улыень арһаар уллан бүтээдэг һэн. Зүүн буряадуудай гутал эрмэгтэй, хушууниинь шантагар. Гуталай хушуун болон түрииень элдэб угалза, хээнүүдээр гоёодог.

Хубсаһанай шухала зүйлнүүдэй нэгэн бүһэ гээшэ. Бүһэ хадаа хоёр гараа хажуу тээшэнь дэлгээн табиһанһаа хоёр дахин үлүү хэмжээнэй байха ёһотой. Бүһэ эрэ хүнэй һүлдые шэмдэг хадань задагай хаядаггүй, заабол зангидадаг юм. Үхибүүдээ айл бүлэ болохын тула түрэлхидынь бүһэеэ андалдадаг заншалтай байһан.  

         Буряад хубсаһанай  шэнжэ практическа удха шанараараа илгарна. Мориндо һуугаад ябахадань, газарта һуухадань, сагай уларилда таарамжатай зохид байгаа. Үшөө дэгэлээйнгээ энгэртэ элдэб бэлэгээ гү, али бээлэйнүүдээ хадаглаха аргатай бшуу.

Тобшолол

Энэ шэнжэлэлгын үедэ олон шэнэ юумэ мэдэхэ болобоб. Ажалаа ябуулхадаа, би Шэнэхээнэй буряадуудай ажабайдалынь шэнжэлэн үзөөд, урданһаа сахижа ябаһан ёһо заншалнуудай нэгэн болохо  - арадайнгаа хубсаһа, малгай, гутал хайшан гэжэ оёгдог байгааб гээшые элирүүлбэб. Заншалта хубсаһаа Шэнэхээнэй буряадууд мүнөө болотороо сахижа, үмдэжэ ябаһаниинь гайхалтайшье, сэнтэйшье.

Түрэл арадайнгаа түүхэ, элинсэгэйнгээ ёһо заншалнуудые хүндэлжэ, сэгнэжэ, үри ашанартаа дамжуулжа ябахамнай болтогой.

Хэрэглэгдэһэн литература.

1.Бальжинимаева Б.Д. Некоторые особенности терминов швейного производства шэнэхэнских и агинских бурят.// Проблемы исторического развития монгольских языков. 2007.

2.Батожаргалай Сэрсэгмаа. Заяанаймнай заншал. Улан-Удэ,2000.

3.Бальжинима, информант.

4. Соёлма, информант.

Рецензи

        Тус ажал  Россида Буряад ороной хамжан ороһоной 350 жэлэй ойдо зорюулжа бэшэһэниинь тон урматай.

 Энэ һурагша һургуулиингаа «Угайнгаа холбоо һэргээе» гэһэн проект бэелүүлэгдэжэ байхадань, ехэ ажал хэлсээ. Шэнэхээнэй буряадууд ямар үнгөөр, ямар аргануудые хэрэглэжэ, урданайнгаа ёһо гурим баримталжа, заншалта хубсаһаяа хайшан гээд оёноб гэжэ дүүрэн шэнжэлһэн байна. Тэрэ өөрөөшье оёжо үзөө гээшэ. Буряад хубсаһанай практическа удха шанарынь элирүүлээ. Ехэ һонирхолтой шэнжэлэлгын ажал болоо гэжэ һананаб.

        Рецензент:/                    /Ванжилова Л.Д.,

буряад хэлэ ба литературын,

I категориин багша,

РМО-гой хүтэлбэрилэгшэ.