Исследовательская работа. Даагантнай далантай, буруутнай булшантай ха яа. 2010 год

Буряад Республикын һуралсалай ба эрдэм ухаанай министерствэ

Д.Ж.Жанаевай нэрэмжэтэ Хориин юрэнхы эрдэмэй 1-дэхи һургуули

«Угайнгаа холбоо һэргээе» гэһэн проектын презентаци

Даагантнай далантай,

 буруутнай булшантай ха яа…

Автор:Ринчинова Чимитцо, 8-дахи классай һурагша,

Хүтэлбэрилэгшэ: Гынденова Любовь Юрьевна,

I-дэхи квалификационно категориин,

буряад хэлэ ба литературын багша.

2010

Монголшууд эртэ урда сагһаа малаа барижа, мяха тоһоёо эдижэ, арһа шэрээ эдлэжэ, амидаржа байһан түүхэтэй.   Шэнэхээнэй буряадууд нүүдэг түхэлтэй һэн аад, табан хушуу малаа тэжээдэг байгаа. 1948 оной сентябрь һарада Хүлэн-Буир аймагай эмхигдэхэдэ, шэнэ политическэ ябасаар, хүдөө ажахын байдал ехэ түргөөр хүгжөөгдэжэ, адууһа малынь олошороо. Жэшээнь, 1947 ондо 17 845 толгой үхэртэй байһан аад, 1949 ондо - 36 446 толгой болоо һэн. Харин 1952 ондо бүри олон - 66 026 толгой гэхэ гү, али 39%-тээр олон болоо гээшэ. Тиихэдээ буряадууд үхэр малаа ганса үдхэхэ бэшэ, үшөө тэдэнэйнгээ үүлтэр дээшэлүүлхэ гэһэн зорилготойгоор хүдэлөө. Энээнэй һүүлээр Шэнэхээнэй буряадууд кооперативууд боложо ажаллаад, 1958 ондо үшөө аяар 3 колхоз бүридхөөгөө һэн. Тиигээд 1960 ондо  20 мянган үхэр малтай байгаа. Олон үхэр малтай болоходоо, элдэб техникэтэй боложо эхилээ.

         Мүнөө Шэнэхээндэ ажахынь бүхэ, айл бүхэн 200-300-ад хонидтой, 30-40-өөд үхэртэй, 10-20-ёод адуунтай. Шэнэхээнэй буряадууд  хэды үхэр малтай байһанаа тодорхой харюу хэлэжэ үгэдэггүй, юундэб гэхэдэ, үсөөрхэ гэдэг.    Юрэдөө, адууһа малынь түхэреэн жэлдэ бэлшэжэ ябадаг. Тиигээшье һаань, малшад шэрүүн хүйтэнэй үедэ нэмэлтэ хоол болохо үбһэ бэлдэдэг. Үбһөө 5-10 гектар газар дээрэ - июльһээ эхилээд, ноябрь болотор сабшадаг.   Үхэр малаа бэлшээхэдээ, урга баряад адуулдаг заншалтай. Манайхин урга хэрэглэдэггүй ха юм. Тэдэ мяха, тоһо, зөөхэй, үхэр малайнгаа арһа, нооһо худалдадаг.    

 Урданай гуримай ёһоор, «Эмнилгэ» гээшэ бүхы буряад арадай шухала найр наадануудай нэгэн. Хабарай һүүл багаар эмнилгэ үнгэргэхэдөө, эгээл бэрхэ, шадамар эзэниие, үхэр малаа арьбажуулжа , олон болгожо шадаһан малшаниие элирүүлдэг байгаа. Эмнилгэ үнгэргэхэдөө иимэ ёһо гуримуудые баримталдаг: «Даага тамгалга»,  «Үхэр буруугаа тамгалга»,  « Хурьгаяа эмнилгэ». Һайндэрэй үедэ хүн зон хүхинэ, дуугаа дуулана, мори урилдаан үнгэргэнэ, мориной дэлһээр хэгдэһэн аргамжа таталсаха наадан үнгэрдэг юм.

Буряад-монголшууд малаа үхүүлэнгүй ондо оруулха, таргалуулхын тула жэлэй дүрбэн сагта байраяа урилжа, малаа адуулдаг байгаа. Үбэлэй сагта байраяа урилхадаа, шадаа һаа модотой, хадатай, жабаргүй газарта буухые оролдодог һэн. Бууха бусынгаа жабартай жабаргүйень мэдэхын тула үүрэй сайгаад, үдэр боложо байхада гү, али боро хараанаар шэнжэлдэг һэн:

  - һогообори хагдан дундуураа таһараа һаа - хоолгүй;

  - галдаад үзэхэдэ, хара үнгэтэй һаа - хоолтой, сагаан үнгэтэй һаа - хоолгүй;

  - хяагай асые хахалаад үзэхэдэ, голынь ногообтор һаа - хоолтой;

   Үбгэ эсэгэнэрэй ажаглаһан шэнжэлгэһээ мал ажалда хэрэгтэй дүримүүдтэй болоһон.

Хэдынэй сагта, ямар газарта хониёо адуулхаб гэһэн иимэ дүримүүд байгаа:

  - саһанай хайлахалаар, шулбыда адуулбал, мал нэргээд орхихо;

  - хээли ехэтэй хонидоо үндэр газарта адуулхагүй;

  - ургын гарахалаар, хэдэн хоног соо тэрээниие эдюулхэ, тиигээд ая гангада оруулха;

  - хабарай сагта хонидые ехээр уһалхагүй;

  - зундаа хада гүбээгээр адуулха, шадабал хүлэрын хүхые - түймэрэй болоһон газарай ногоое эдюулхэ.

  - шүүдэрэй хатаадүйдэ, гол газараар ябуулхагүй, балшаруутаха;

  - намартаа хониёо холуур туухагүй, түргөөр ябуулхагүй, тураха, намартаа һайнаар уһалха;

  - үбһэнэй алаглажа ( хагдаржа) байха үедэ үзүүртэ ( намарай хагданда) - адуулха;

  - үзүүрэй һүүлээр сахилзада оруулха, мал тураагүй байха;

  - намартаа зуһаланай хэнзэ ногоондо адуулжа, хужар долёолгоходо, мяханиинь амтатай, нооһониинь ута, үдхэн болохо.

  - хабартаа һайнаар эдеэлжэ, таргалжа ябаһан хониной яһаниинь бүхэжэдэг, мяханиинь зузаардаг юм.

Табан хушуу мал сооһоо хониной мяхан  эгээл  һайн, хүнэй бэедэ эм гэдэг. Хуса адуулһан хүндэ үбшэн бэлээр хүрэдэггүй, хонин ажал эрхилжэ, һэеы гэр соо амидарһан хүн ута наһа наһалдаг гэдэг. Түрэһэн һамган ганса хониной мяха эдижэ, хониной мяхаар гаргаһан шүлэ уужа, тамираа ородог һэн.

Иигэжэ буряад-монголшууд хэр угһаа эхилжэ, табан хушуу малаа харууһалжа,  үдхэжэ, ута наһатай, элүүр энхэ ажаһуудаг байгаа гээшэ.