Крымскотатарский язык и литература
а данной страничке размещены методические разработки, тесты, презентации и другие материалы,которые я использую на своих уроках литературы.
Скачать:
| Вложение | Размер |
|---|---|
 makhmud_kashgarly2.ppt | 2.28 МБ |
| bekir_choban-zade.ppt | 1.91 МБ |
| bekir_choban-zade_bulutlarbulutlar.ppt | 516 КБ |
 shamil_alyadin_100-yyllygyna_bagyshlangan_tedbir.doc | 55.5 КБ |
| kyrym_khanlygy_devrinde_milliy_medenietnin_ziyade_inkishaf_etyuvi.ppt | 1.32 МБ |
| dersnin_tekhnologik_kharitasy.docx | 26.39 КБ |
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Булутлар, булутлар! Кезиджи булутлар, Чонъгъаргъа, Къытайгъа Етиджи булутлар! Алынъыз мени де гёнълюм ачылсын, Кёзюмден яшларым юртыма сачылсын! Булутлар, булутлар! Бурчакълы булутлар! Ал, ешиль, сарылы Къушакълы булутлар! Алынъыз кетийик бек узакъ ерлерге, Салгъырда кетенин агъаркъан дюльберге! Булутлар, булутлар! Ольмек истиймен, Оьлгенсонъ кёклерде Кюльмек истимен! Алынъыз кетийик дерьядар четине, Къарайыкъ якъындан Чолпаннынъ бетине! Булутлар, булутлар! Къамышлыкъ гёллерде, Йылдызлар титреген, О уджсуз чёллерде. Мени де алынъыз къырылдеб язгъанда, Тавларгъа сыйпануб дерьягъа авгъанда! Булутлар, булутлар! Къаерден келесиз? Кёюмден, анамдан Не хабер билесиз? Айтынъыз, барабар туйдурмай джылапйыкъ! Ёлларгъа тюшийик, сарарыб солайыкъ Булутлар, булутлар! Яйлагъа кетинъиз! Эсмамны кёрсенъиз, Селямлар этинъиз! Йыкъанъыз анамнынъ яшлыкъ c ёзлерин! Къоллар опинъиз, унутсун кедерин
Булутлар
Булут Бурчакълы, къушакълы Ал, ешиль, сарылы. Кезиджи, етиджи, Булут Булут сёзюне келишкен сыфат бельгилеп, язынъыз? Тенъиштиринъиз шиирдеки сыфатларнен Булут
Предварительный просмотр:
«Сиз мени унутмадынъыз, мени аля севесинъиз, ойлеми?».
Шамиль Алядин 100-йыллыгъына багъышлангъан тедбир.
Макъсад: Аятнынъ манасы ве бахт акъкъында меселени чезмек. Муэллифнинъ озь халкънынъ джан-юрегини акъккъий анълагъаныны, онъа беслеген буюк севги дуйгъусыны косьтермек.
Сыныф донатмасы : Шаирнинъ сурети, китаплары, техника алетлери (проектор,магнитофон)
(Санагъа языджы чыкъа ве ишлеген одасында озь ерине отурып, бираз тюшюнип бир кягъыт алып язмагъа башлай.Сол тарафта проектор иле языджы озь тувгъан коюни зиярет этмеге кельгени акъкъында видеофильм корьсетиле)
(Приложение№2)
«МАХУЛЬДЮРГЕ БАРДЫМ, АГЪЛАП КЪАЙТТЫМ»
(Языджыны 11-сыныф талебеси ойнай)
Бир ай эвельси догъмуш коюм Махульдюрни зиярет эттим. Бу меним мукъаддес борджум эди. Акъмесджит сокъакъларында бурула-долана, ниает, Акъяр почта ёлуна чыкътыкъ.
Кечкен сене Исмаиль Сейфуллаев (дженк йылларында Къырым джумхуриетининъ премьери, Къырым партизанларыны эрзакъ иле ялынъыз о темин этти) Одессадан манъа ёллагъан мектюбинде: «Якъында Махульдюрде олдым. Сизинъ эвинъизни къыдырдым, оны йыкъкъанлар!» — дел язгьан эди. Мектюпни окъугъан сонъра ичимде туташкъан атеш аля янмакъта эди. Махульдюрни тездже корьмеге ашыкътым.
Сюрен айланмасында огюмизде эфсаневий Коккозь вадиси ачылды, узакъта думанлы Ай-Петри корюнди. Машина дюмени башындаки яш киши, телевидение хадими олмалы. аркъасына чевирилип: «Коюнъизнинъ ёлларыны яхшы билесинъизми, унутмадынъызмы? — деп сорады. — Адашып, Бельбекке барып чыкъмамызмы?
Меним ичиме буз тюшти. Вуджудым титреп кетти. Ь1нджындым. «Коюмизнинъ ёлуны унутмадыммы, экен! Не демек олсун! Мен акъаретлендим. Махульдюрни, козьлеримни багълап йиберселер, отуз беш чакъырым ёлны джаяв юрип барып тапарым. Дёрт йыл бу отуз беш чакъырым ёлнен Багъчасарайгъа мектепке къатнагъан мен дегильми эдим?
Сюренни кечтик. Ел четинде юксек къая тюбюнде ири къоба козюме чалынды. Машина токътатылмасыны риджа эттим. Тюштим, къоба ичине кирдим: бом-бош, чым-чырт, бунынъ ичине
чокътан инсан аягъы басмагъан.
Ёлумызгъа девам эттик. Албатны ве Фотсаланы зорнен таныдым. Таныдыммы — ёкъмы, эмин дегилим. Коккозь ве Озенбаш озенлери бирлешкен ердеки буюк копюрни, онынъ янындаки Коккозь хастаханесини къайырмайым деп, пенджереден козълеримни алмадым. Кечип кеткенмиз, оларны да танымадым. Бир чакъырымдан сонъра бизим койлю тюрк Мемед-Алининъ бухар дегирмени янында ёл Гъаврге, Махульдюрге айланаджакъ. Мен бунда да шашмаладым, кельген ёлумыз иле дос-догъру
Коккозь бетке кечип кеткенмиз.
Кучюк базарчыкъ янында тургъан эки татардан Махульдюр ёлуны сорадым.
— Сизге Махульдюр не керек? — дедилер татарлар, — мында Коккозьге эки чакъырым къалды. — Барынъыз, Коккозьге.
— Махульдюр меним коюм, — дедим татарларгъа, — оны корьмеге кетем!
Татарлар хахылдап кульдилер.
— Озь коюнънинъ ёлуны бильмейсинъми? — дедилер мыскъыллап.
— Биле эдим. Эр шей денъишкен, таныманынъ имкяны ёкъ!
— Артынъызгъа къайтынъыз! — дедилер экиси де бир агъыздан. Ёл чаталлашкъан ерде, онъ якъта адам эйкели тура. Сиз де онъ якътаки ёлнен кетинъиз! Коюнъизнинъ ады Подгорная!
— Ёлнынъ чаталлашкъан еринде Мемед-Али тюркнинъ бухар дегирмени олмакъ керек, — дедим мен, — оны коралмадым.
Дегирменни махульдюрлилернинъ озьлери алтмыш йыл эвельси якътылар. Мемед-Али та о заманларда Айвасыллы яш къарысынен Коньягъа къачты.
Биз кери къайттыкъ. Эйкель янында онъ къолгъа бурулдыкъ. Лякин Махульдюрни тапмакъ къолай олмады. Дагълыкъ-къаялыкъ ичинде анда-мында сачылгъан беш-он беяз эв корип, токътадыкъ. Ёл четинде автобус токътагъан ерде дирекке мыхлы тахта устюнде «Подгорная» язылы. Мен баш кестирдим. «Бу — Махульдюр дегиль!» дедим.
Эки-учь рус ве бир яш татар къадыны пейда олдылар. Къадын корюниште оджапчеге бенъзей. Онынъ иле Махульдюр хусусында лакъырды башлагъан эдим, бирден кучьлю ягъмур ве къар ягъа башлады. Адамлар тыр-мыр олды, оларны бир даа тапып оламадым. Ягьмур ве къар токътагъан сонъ дагъ устюндеки думан бираз чезильди, кой устюне асылып тургъан къаяларнынъ чыплакъ учурымларынынъ бир якъы ачылды. Мен, ниает, къаяны таныдым. Бойка... Меним балалыгъым, генчлигим. Меним такъдирим. Эки бинъ йылдан бери Бойка! Не демек, кимсе бильмей. Къаянынъ ашагъысында, дагъ ичинде Гот-Фрид деген чокъракъ да бар. Мында дженктен эвель эки юз къыркъ хане бар эди. Шимди он секиз эв тереклер астында пусып туралар, къалгъан эвлернинъ эписини кельмешек руслар йыкъкъанлар. Эвлер эписи къави, дюльбер, экзотикалы миллий эвлер. Бизим пычма таштан ясалгъан эки къатлы эвден бир таш, бир кесек кирамет къалдырылмагъан, темелини тегизлеп, тереклер сачкъанлар. Отлар ве тереклер оськен, эвнинъ негизини ортькенлер. Койдеки эвлернинъ йыкъылгъаны чокътан. Койге бир топ рус кельген, бегенген эвлеринде ерлешкенлер, къалгъанларнынъ эписини йыкъкъан-якъкъанлар. Бу койге башкъаларынынъ кельгенини истемегенлер.
Койде юксек минарели эки джами, енъи мектеп бинасы бар эди, олардан эсер къалмагъан, койнинъ ашагъысындаки мезарлыкъ ёкъ. Махульдюрге он беш-йигирми къырымтатар аилеси кельген, андаки русларнен къомшулыкъта яшайлар. Озь коюмиздеки мезарлыкъта дефн олунгъан анамнынъ ве бабамнынъ къабирлерининъ, догъмуш эвимизнинъ элякетини билип, аджайип коюмизнинъ харабеге чёккен алыны корип, козьяшларымны тёкип къайтып кельдим.
(еринде къасеветленип отура)
(Тахтада проектор иле Шамиль Алядиннинъ фотосурелери корьсетиле)
Етекчи: Шамиль Алядин 1912 сенеси июль 12-де Къырымнынъ эфсаневий Ай-Петри дагъынынъ этегинде ерлешкен Махюльдир деген коюнде, адий куркчи къорантасында догъды. Озь догъгъан коюнинъ муджизели манзарасыны языджы «Теселли» повестинде тасвир этти. Даа языджынынъ бабасы бу повестте Салядин агъанынъ образынынъ прототипы олды.
2-Етекчи: 12 яшына толгъанда, Багъчасарайдаки еди йыллыкъ мектепке окъумагъа кире. Бу мектепте намлы оджа Ягъя Наджи Байбуртлы онъа тиль ве эдебият дерслерини бере эди ве онынъ тесири иле эдебияткъа авесле.
15 яшында Шамиль Алядин Исмаил бей Гаспринскийге багъышлангъан «Танъ бульбули» деген ильк шиирини яза ве «Яш къувет» газетасында басыла.
Отме, байкъуш, отме бу ерде,
Козьлеримден яшлар дюшен дереде,
Улу инсан ята топракъ тюбюнде,
-Ани беним азиз атам нердедир?
Сизге кельдим, фуртуналы йол кечип
Къарт Ясафат дересинде гъам сечип,
Къальбинъизнинъ гъаесичюн ант ичип,
-Ани нерде, месалимиз нердедир?
Элякете макюм, бедбант миллете
Аят бахшыш,эйлединъиз … иззете
Шаянсинъиз Саф рухунъиз дженнетте Мекян булсун.
Артыкъ бен не идейим?
сонъра эки талебе бу вакъианен багълы саначыкъ косьтерелер:
(яш Шамиль Алядин оджа ханесине чагъырыла, анда исе оны Ягъя Наджи Байбуртлы оджасы къаршылап, газетада басылгъан шиирини корьсетип, баба киби къучакълай. Байбуртлы башкъа оджаларгъа айланып, мектепни битирген сонъ Шамильни Азербейджандаки Баку университетининъ эдебият болюгинде окъумасыны бильдирте ве шу мунасебет иле Бекир Чобан-задеге мектюп ёллайджагъыны айта.)
Етекчи: Амма такъдир башкъа тюрлю чевириле. Мектепни битирип, Акъмасджиттеки оджалар техникумында сонъра Педагогика институтынынъ къырымтатар ве эдебият болюгинде окъуй.
2-Етекчи: 1932 сенеси ордугъа чагъырыла.Украинада къызыл къазакъ полкунда арбий хызметинде булуна.1935 сенеси о шу арбий хызметинен багълы «Къызыл къазакънынъ йырлары» адлы шиирий китабы чыкъа.
(санагъа талебе чыкъып «Ордугъа кетем» шиир парчасыны окъуй)
Ватаным этрафтан вашилер саргъынлар
Тиш къайрай, улуйлар ичери кирмеге.
Биз омюр сюремиз шуретли топракъта,
Ким истер юртуны душмангъа бермеге!
Козь яшы ят бизге, агълама аннам:
Бир кунь танъ аткъанда къапынъны къакъарым
Гюльсюмде сойленъиз, ордудан къайтсам,
Достларны топларда, бир байрам япарым
Етекчи: Арбий хызметинден сонъра гонъюлли оларакъ Озьбекистангъ Чырчыкъ къуруджылыгъына кете. Анда алгъан теэссуратлары эсасында «Эгер севсенъ» романы язылгъан. 1939 сенеси Къырымгъа къайтып келе ве бир къач йыл Къырым языджылары бирлигининъ месуль кятиби олып чалыша. 40-ынджы сенелери онынъ бир къач несир эсерлери басыла.
2-Етекчи: 1941 сенеси Ватан дженки башлана, ве гонъюлли оларакъ Шамиль Алядин джебэге кетти. Дженк мевзусыны Шамиль Алядин озь «Теселли» ве «Чауш огълу» повестьлеринде ачыкълады.
( тахтада проектор иле дженк урушлары корьсетиле)
Етекчи: Дженк биткен сонъ Шамиль Алядин халкъымыз сюрьгюн этильген Озьбекистнагъа келип, зорлукъларнен къорантасыны тапа.
( тахтада проектор иле халкъымызнынъ сюргюнлиги корьсетиле)
2-Етекчи: Амма бойле адалетсизлик оны парламады. Озьбекистанда онынъ арекетлери, ярдымы иле къырымтатар тилинде газета, журнал чыкъарыла ве дженктен эвель «Къайтарма» ансамбли яратылувы узеринде чалышувы сюрьгюнликте девам эте. Ондан гъайры чокъ земаневий языджы, журналистлер Шамиль Алядинни оджа оларакъ саялар.
( тахтада «Йылдыз» журналы, « Къайтарма» ансамбльнинъ ресимлери корьсетиле)
Етекчи: Озьбекистанда янъыдан пейда олгъан «Къайтарма» ансамбль ичюн Шамиль Алядин бир къач йыр язгъан эди, ве шу ансамбльнинъ белли йырджысы Сабрие Эреджепова онынъ йырларыны да йырлагъан.
(Сабрие Эреджепова иджрасында Шамиль Алядин язгъан «Севдим сени» йыры янгъырай, тахтада оларнынъ ресими корьсетиле)
2-Етекчи: Шамиль Алядин омюрининъ сонъунадже фааль чалышты, чокъ эсерлер язды. Оларнынъ арасында «Иблиснинъ зияфетине давет» повестидир. Языкъ ки «Тугъай бей» деген тарихий эсерини сонъуна къадар язып битирмеге къысмети оламады.
Етекчи: Омюрининъ сонъки эки йылыны севимли ватаны Къырымда кечирди.
1996 сенеси майыс 21-де Акъмесджитте вефат этти.
2-Етекчи: 1940-ынджы сенеси Шамиль Алядиннинъ басылгъан китабында А. Островский языджынынъ бойле сезлери язылгъан эди: - «Сиз мени унутмадынъыз, мени аля севесинъиз, ойлеми?». Шимди исе бу сезлер суаль киби анълашыла. Инанам ки биз Шамиль Алядинни ич бир вакъыт унутмаймыз, ве аля севеджекмиз!!!