Методическая копилка

Чăваш литератури предмечĕ.

7-мĕш класс.

Чăваш ачисем валли хатĕрленĕ урок.

Урок теми: «Истори юррисенчи чăваш халăх пурнăçĕ сăнланни (Чăваш истории юррисенчи темăпа сюжет)»

Сапăрлав тĕллевĕ: чăваш халăх сăмахлăхне, йăли-йĕркине юратма хăнăхтарасси, тăван халăх пурнăçĕнче юрăсем мĕнле вырăн йышăннине асăрхаттарасси, юрăра халăх чунĕ палăрнине туйтарасси.

Пĕлÿ тĕллевĕ: истории юррисем урлă вĕренекенсене чăваш халăх пурнăсĕпе паллаштарасси, текстри информаципе курăмлăх хатĕрĕсене шайлаштарма вĕрентесси.

Аталантару тĕллевĕ: чăвашсемпе вырăссен истори юррисене танлаштарса тишкерме вĕрентесси, ачасен шухăшлавне, ăс-тăнне, кăмăл-туйăм туртăмне аталантарсси.

Урок мелĕсемпе меслечĕсем: калав, ăнлантару, диалог, ăнлантарса, тишкерсе вулани,  лартнă ыйтусем çине хурав шырани, ыйту-хурав, учитель сăмахĕ, илемлĕ вулав, синквейн, кластер, эссе.

Пуплеве аталантарасси: куçару, хуравсем, каласа пани, дискуссии, анлă хурав, пĕлтерÿ хатĕлесе тухса калаçни.

Урок тĕсĕ: çул çÿрев урокĕ.

Курăмлăх хатĕрĕсемпе ИКТ: мультимедиллĕ презентаци, чаваш халăх историйĕпе çыхăннă картăсем, Пугачёв, Разин, Мамук хан портречĕсем, компьютер, проектор.

Словарь ĕçĕ: харам – бесполезный, кермен – дворец, хăрхăм – рабыня, Тани шывĕ – Дон юхан шывĕ, юрлă – бедный, тар – порох, сăнă – копьё.

Урок эпиграфĕ:

В целях привлечения внимания общества к российской истории и  

                 роли России в мировом историческом процессе провести в 2012

                 году в Российской Федерации Год российской истории.

                            Указ Президента РФ №49 от 09 января 2012г.

Д.А.Медведев, Президент РФ

В них [песнях] разгулье удалое и сердечная тоска

А. С. Пушкин

Урок юхăмĕ

1. Килти ĕç тĕрĕслени.

1. Мĕн вăл юрă?

2. Ытларах мĕнле юрăсене радиопа, телевиденипе итлеме пулать?

3. Мĕнле юрăсене эсир пĕлетĕр?

4. Сире халăх юррисем мĕн параççĕ?

2. 1. - 1812-мĕш çула, Бородино ялĕ патĕнче пулнă çапăçăва, Тăван çĕр-шывăн аслă вăрçипе Д.А.Медведева мĕн пĕрлештерсе тăрать? 

           -  Историре чăн пулнă ĕçсем тата çынсем пирки эпир ăçтан пĕлме пултаратпăр?

2. Паянхи урок теми – «Истори юррисенчи чăваш халăх пурнăçĕ сăнланни (Чăваш истори юррисенчи темăпа сюжет)». Урокра эпир истори кустăрмине каялла çавăрăпăр, мăн асаттесем пурăннă вăхăтсене çитсе курăпăр, вĕсен хуйхипе савăнăçне, юратăвĕпе курайманлăхне, шухăшĕпе ĕмĕтне пĕлĕпĕр.

- Мĕнле юрăсене истори юррисем теме пултаратпăр?

- Çав юрăсенчен эпир мĕн пĕлетпĕр?

- Асăннă юрăсене пĕлни пире мĕн тума кирлĕ?

Экран çинче «Чăвашсенпе вырăссен истори юррисем пулса кайни» слайд

«Мамук ханăн пуçне вăрăнтăр» юрра ăнлантаруллă вуласси, ыйтусене хуравласси.

– Пĕрремĕш чарăну – XV ĕмĕр, Хусан ханлăхĕ. Унăн ханĕ – Мамук.

1-мĕш вĕренекен: Хусан ханлăхĕ – Атăл çинчи феодалла патшалăх. Вăл Ылтăн Урта саланса кайнă хыççăн 1438-мĕш çулта йĕркелленнĕ. Тĕп хули – Хусан. Чăвашсем Хусан ханлăхĕн территорийĕнче пурăннă.

2-мĕш вĕренекен: Мамук (1497 çулта вилнĕ) — Çĕпĕр ханĕ, Хусан ханĕ. Хусан кнеçĕсемпе нухайсем пулăшнипе 1496-мĕш çулта Хусан ханлăхĕн тронне çĕнсе илнĕ. Мамук хан патшалăх тытăмне пусмăр тата террор мелĕпе çирĕплетнĕ. Çав тери хаяр хан пулнă. Ар кнеçĕсене хирĕç вăрçăпа кайсан Хусанта пурăнакансем хулан хапхисене питĕрсе ăна каялла кĕртмеççĕ. Темиçе эрнерен Мамук хан Çĕпĕр ханлăхне таврăнма çула тухать. 1497-мĕш çулта çул çинчех вилсе каять.

Текстпа ĕçлени:

- Юрра вуланă хыççăн мĕнле кăмăл-туйăм çуралчĕ?

- Вăл вăхăтри пурнăç мĕнле пулнă-ши?

- Хĕр мĕн çинчен ĕмĕтленет?

- Мĕн пулса иртнĕ-ши хĕрпе?

Словарь ĕçĕ: харам – бесполезный; кермен – дворец; хăрхăм – рабыня

2 енлĕ дневник çырасси

Сывлăха çирĕплетекен технологи (куç валли хатĕрленĕ упражненисем): вĕренекенсем куçĕсене 1-2 минут хушши хăвăрт уçса хупаççĕ, ун хыççăн куçсене хупаççĕ те шĕвĕр пÿрнепе асăрханса массаж тăваççĕ.

«Раçăн патша килнĕ тет» юрă

1. Юрра илемлĕ вуласси,
2. Кластер йĕркелесси, синквен çырасси.

- Ачасем, XVII ĕмĕр. Степан Разин ертсе пыракан хресчен вăрçи вăхăчĕ.

3-мĕш вĕрентекен: Степан Тимофеевич Разин – 1670-1671 çулхи хресчен вăрçин ертÿçи, казак. Чăвашсем хресченсем пулнă. Вĕсем çĕр ĕсленĕ, хырçă-куланай нумай тÿленĕ. Хресченсене пĕрмаях хĕсĕрленĕ, пусмăрланă, çавăнпа чăвашсем Степан Разин пăлхавне хутшăннă. Степан Разин халăха хăй майлă çавăрма илĕртÿллĕ çырусем çырнă.

   Вĕрентекен:

- «Раçăн патша килнĕ тет» юрра итленĕ чух эсир мĕн çинчен шухăша кайрăр, мĕн туйрăр?

- Тин çеç вуланă юрăра эпиграфри Пушкин каланă сăмахсене куратăр-и?

Кластер

Синквейн

1. Степан Разин

2. Ырă, тÿрĕ кăмăллă

3. Чĕнет, илĕртет, ертсе пырать

4. Ырă, тÿрĕ кăмăллă Раçăн патша килсе ĕçсе çиме парать, хуçасене тинĕсе яма чĕнет.

5. Çăлакан.

«Хура халăх куççулĕсем ай шывсем мар» юрра ăнлантаруллă вуласси, таблицăллă кластер тăвасси, синквейн çырасси.

- Пирĕн умра XVIII ĕмĕр. 1773-1775-мĕш çулсенчи Емельян Пугачев ертсе пынă хресчен вăрçи.

4-мĕш вĕренекен: Емельян Иванович Пугачёв, казак. Чăвашсем ăна Пăкачах тенĕ.  1773—1775 çулсенчи Хресчен вăрçин ертÿçи.  Хăйне чĕрĕ юлнă III Петĕр император  тенĕ. Хутла пĕлмен. Пугачев çарĕсем чăвашсен çĕрĕсем урлă иртсе пынă чух хресченсем пăлхава хастар хутшăннă.

    Вĕрентекен:

- Мĕнле кăмăл-туйăм юрра витĕрсе тăрать?

- Пугачев чăваш халахне менле ырлăх  пани çинчен каланă?

- Мĕншĕн юрăри кашни çаври пĕр пек пуçланать?

Таблицăллă кластер

Синквейн

1. Халăх

2. Хура, ырă

3. юрлать, савăнать,  шанать

4. Ырă хура халăх Пăкачах килнишĕн юрлать, савăнать, шанать.

5.Куççуль

Синквейнри сăмахсемпе эссе çырасси

Çĕр ĕçĕпе пурăнакан халăхсене хура халăх тенĕ. Вĕсен шутĕнче ырă чăвашсене те. Чăвашсем Пăкачах килнишĕн савăннă, ăна халалласа юрăсем хывса юрланă. Пăкачах халăха ирĕке кăларассине ĕненнĕ, шаннă. Анчах чăвашăн ĕмĕчĕ пурнăçа кĕреймен. Пăкачаха тытнă хыççăн халăхăн пурнăçĕ куççульпе тулнă.

3. Степан Разин тата Емельян Пугачев çинчен юрланă вырăссен истори юррисемпе паллашасси.

Вырăссен истории юррисене илемлĕ вуласси.

- Юрăсем камсем çинчен? Вĕсем мĕнле çынсем?

- Халăх вĕсене юратать-и? Хăш сăмахсенче палăрать?

- Вырăс юррисене чăваш юррисемпе танлаштарса мĕн калама пултаратăр?

Вĕреннине петĕмлетни.

1. Истори юррисем

2.  Ачасен пĕлĕвне хакласси.

Киле ĕç (суйласа илмелле).

1. «Нас не повергнет барин» тата «Пугачев в темнице»  юрăсене тишкерĕр.
2. Диктофон çине чăваш халăх юррине çырса килĕр те класра пĕрле вĕренекенсене итлеттерĕр.
3. Е чăваш, е вырăс истори юррине ÿкерĕр.

Халăхăн аваллăхĕ çинчен калакан юрăсем.

Конкретлă ĕç-пулăмпа

çынсем.

Ÿкерчĕклĕ

Куçăмлă

Чăвашсен

Истори юррисем VII-VIII ĕмĕрсенчен аталанма тытăннă

Вырăссен

Исторические песни возникли в период борьбы с татарским игом в XIII в.

Степан

Разин

авантюрист

ырă кăмăллă

тÿрĕ кăмăллă

ертÿçĕ

ăслă

хастар

Чăваш литератури предмечĕ.

7-мĕш класс.

Чăваш ачисем валли хатĕрленĕ урок.

Урок теми: «ЮРАТРĂМ ЭП, ХИРСЕМ, СИРЕ…»

Сапăрлав тĕллевĕ: çут çанталăка, тăван çĕр-шыва юратма, ăна упрама тата хаклама вĕрентесси. Этем çут çанталăкăн пĕр пайĕ пулнине туйтарасси.

Пĕлÿ тĕллевĕ: Георгий Тал-Мăрсан «Хирте» сăвăри «çут çанталăк», «чун», «тăван тавралăх» ăнлавсене уçса парасси, вĕсен çыхăнăвне палăртасси, Инна Гоффăн «Русское поле» хайлавĕпе танлаштарса мĕн пĕрлештернине тупасси.

Аталантару тĕллевĕ: поэзи текстне тишкерме хăнăхтарасси, автор шухăшне уçса паракан сăмахсене тупса палăртасси, хайлавсене хак парасси, кашни хăйĕн шухăшне йĕркелесе ыттисем патне çитересси, тĕрлĕ авторсен хайлавĕсене танлаштарма хăнăхтарасси, вĕренекенĕн шухăшлавне, кăмăл-туйăм туртăмне аталантарасси.

Урок мелĕсемпе меслечĕсем: учитель сăмахĕ, шырав, илемлĕ вулав, кластер, синквейн, ваттисен сăмахĕсемпе каларăшсем, икĕ енлĕ дневник, текст, тишкерÿ, ыйту-хурав, танлаштаруллă тишкерÿ.

Пуплеве аталантарасси: вуланă текстпа усă курса палăртнă шухăша çирĕплетесси, илемлĕ вуласси, ăнлантаруллă вуласси, сăвăсене шайлаштарса тишкересси, эссе çырасси, пĕлтерÿсем тăвасси, тухса калаçасси.

Словарь ĕçĕ: хĕлхем – искра; улпут – барин, помещик; путене – перепелка, хурчăка (хурчка) – ястреб.

Курăмлăх хатĕрĕсем: «Эпиграф», «Чăваш тата вырăс ÿнерĕнчи хир сăнарĕ», «Поэтсен пултарулăхне танлаштарса тишкерни», «Хавлавсенче тăтăш тĕл пулакан мотивсем», компьютер, проектор, Ухсай Якăвĕн «Юратрăм эп, хирсем, сире» сăвви тăрăх хатĕрленĕ видоролик, картинăсен репродукцийĕсем.

Урок тĕсĕ: интеграци урокĕ.

Урок эпиграфĕ:  Çут çанталăк çути пурне те çитет (Ваттисен сăмахĕ)

                              Отчизна – это край, где пленница душа (Вольтер)

Урок юхăмĕ

1. Килти ĕçе тĕрĕслени.

1. Вырăс тата чăваш çыравçисенчен камсем çут çанталăк çинчен çырнă?
2. Çут çанталăк илемне сăнлакан хăш хайлавсене асăнма пултаратăр?
3. Çут çанталăка упрама хистекен ваттисен сăмахĕсене асанăр.
4. Çут çанталăк çинчен хывнă чăваш тата вырăс юррисене аса илĕр.

II. 1. Учитель сăмахĕ.

- Паян эпир чăваш поэчĕн Героргий Тал-Мăрсан «Хирте» тата вырăс поэчĕн Инна Гоффăн «Русское поле» сăввисен темипе проблемине ăнлантарма тăрăшăпăр.

Мĕн тери илемлĕ пирĕн тавралăх: йывăç-курăк, улăх-çаран, çырма-çатра, шыв-шур, вăрман. Çакă чуна тыткăнлать, унпа киленес килет. Анчах, юлашки вăхăтра, эпир çут çанталăка хисеплеми пултăмăр: вăрмансене  тĕлли-паллисĕр касатпăр, шыв-шура наркăмăшлатпăр, кашни утăмра çÿп-çап пăрахса тавралăха тирпейсĕрлететпĕр.

- Çакăн пек пулăмшăн кам айăплă-ши?

-Эсир мĕн сĕннĕ пулăттăр?

2. Урок темине, тĕллевне палăртасси.

- Паянхи урокра эпир тăван тавралăх илемĕ пирки калаçăпăр, Георгий Тал-Мăрсан «Хирте» сăввине Инна Гоффăн «Русское поле» хайлавĕпе танлаштарса тишкерĕпĕр.

Урок эпиграфĕпе паллаштарасси.

- Урок эпиграфĕнчен эсир мĕн пĕлтĕр?(Калаçăва вырăс литературине верентекен хутшăнать. Вăл «пленница» сăмах çинче чарăнса тăрать).

«Чăваш тата вырăс ÿнерĕнчи тăван тавралăх илемĕ» презентаципе ĕçлесси.

1. Чăваш ÿнерĕ. Данилов Анатолий Васильевичăн «Чăваш уй-хирĕ», Романов Юрий Николаевичăн «Уй», А.Е. Вдовичевăн «Таллă пиçенлĕ пейзаж» картинисемпе паллашни.

2. Вырăс ÿнерĕ.  Шишкин Иван Ивановичăн «Рожь», Мясоедовăн «Дорога во ржи», Казимир Малевичăн «Урожай ржи» картинисемпе паллашни.

3. - Картинăсенче çут çанталăкăн хăш вăхăтне сăнланă?

- Картинăсенче мĕн сăнланнă?

- Художниксем ытларах мĕнле тĕссĕмпе усă курма тăрăшнă?

4.11-мĕш класра вĕренекен Краснова Наташăн Ухсай Яккăвĕн «Юратрăм эп, хирсем, сире» сăвви тăрăх хатĕрленĕ видеороликпе паллашни.

- Видеоролик сирте мĕнле туйăмсем çуратрĕ?

- Видеороликри кĕвĕ тата ÿкерчĕксен речĕ сăвă содержанийĕпе килĕшсе тăраççĕ-и?

-Видеоролик авторĕ пире мĕн каласшăн?

5. Вĕрентекен пĕтĕмлетĕвĕ.

Чăн та, хире сăнланă чух художниксем ытларах сарă е ăна çывăх тĕссĕмпе усă кураççĕ. Сарă тĕс – ăшă тĕс. Çавăнпа та  вĕсен картинисем пирте çепĕçлĕх, лăпкăлăх, канăçлăх çуратаççĕ. Çакнах эпир сăмах ăстисен хайлавĕсенче те куратпăр.

3. Кластер тăвасси. 

– Ачасем, «Тăван тавралăх» ăнлавпа эсир мĕнле сăмахсем çыхăнтарнă пулăттăр?

6. Экран çине «Поэтсен пултарулăхне танлаштарса тишкерни» слайд тухать.

1. Чăваш чĕлхипе литературине вĕрентекен ачасене Тал-Мăрсан кун-çулĕпе кĕскен паллаштарать.
2. Вырăс чĕлхипе литературине вĕрентекен Инна Гофф кун-çулĕпе кĕскен паллаштарать.
3. Вĕренекенсенчен пĕри «Русское поле» сăввăн историйĕне каласа парать.

V. Текстпа ĕçлесси.

1. Чăваш чĕлхипе литературине вĕрентекенĕ:

Г.Тал-Мăрсан «Хирте» сăввипе паллаштарать, сасăпа илемлĕ вулаттарать, ыйтусене хуравлаттарать.

-  Сирте сăвă мĕнле туйăмсем çуратрĕ? Туйăмсене сăрăсемпе, кĕвĕсемпе ÿкерĕр.

- Куç умне мĕнле ÿкерчĕксем тухрĕç?

- Унта ытларах мĕнле тĕссем тĕл пулчĕç?

2.  Вырăс чĕлхипе литературине вĕрентекенĕ:

И.Гоффăн «Русское поле» сăввипе паллаштарать, сасăпа илемлĕ вулаттарать, ыйтусене хуравлаттарать.

- вĕренекенсем «Русское поле» видеоролик пăхаççĕ,

- ыйтусемпе ĕçлеççĕ.

3. Чăваш чĕлхипе литературине вĕрентекенĕ:

      - Георгий Тал-Мăрсан сăввине юрра хывма пулать-и? Мĕншĕн? (Халăх юррине çывăх).

Словарь ĕçĕ тăвасси: экран çинчи сăмахсене вулаççĕ, куçараççĕ, пĕлтерĕшĕсене ăнлантараççĕ:

хĕлхем – искра;

улпут – барин, помещик;

путене – перепелка,

хурчăка (хурчка) – ястреб т.ыт.т.

VI. Ушканпа ĕçлесси.

Ачасене 4 ушкăна пайласси: 1-мĕш ушкăнăн «Хирте» сăвă тăрăх таблицăллă каластер тăвасси, кайран синквейн çырасси, синквейнри сăмахсемпе эссе хайласси; 2-мĕш ушкăнăн «Русское поле» сăвă тăрăх каластер тăвасси, кайран синквейн çырасси, синквейнри сăмахсемпе эссе хайласси; 3-мĕш ушкăнăн «Хирте» сăвă тăрăх ÿкерчĕк ÿкересси, 4-мĕш ушкăнăн «Русское поле» сăвă тăрăх ÿкерчĕк ÿкересси.

1-мĕш ушкăн

«Хирте» сăвă тăрăх таблицăллă кластер тăвасси.

Синквейн

1.  Чун

2.  Ăшă, çутă

3. савăнать, юратать, хумханать

4. Ăшă, çутă чун савăнма та, юратма та хумханма та пултарать.

5. Пурнăç

Эссе

Ырă çыннăн чунĕ яланах ăшă, çутă. Ырă ĕç тусан чун савăнать, атте-анне юратать, тĕрĕсмарлăха курсан – хумханать. Ăшă, çутă чун савăнма та, юратма та хумханма та пултарать. Чун вăл – пĕтĕм пурнăç.

«Русское поле» сăвă тăрăх кластер тăвасси.

Синквейн.

1. Поле.
2. Русское, родное.
3. Радует, волнует, обнадеживает.
4. Русское поле сохранится в памяти навсегда.
5. Отчизна.

Эссе.

Русское поле сохранится в душе каждого человека на долгие годы. Оно для каждого очень родное. Поле несравнимо ни с чем: ни с лесами, ни с морями. Оно всегда радует, волнует, обнадеживает. Поле является для меня частью Отчизны, а я в ней тонкий колосок.

II. Вĕреннине çирĕплетни.

1. Чăваш чĕлхипе литературине вĕрентекенĕ:

- «Хирте» сăвă мĕн çинчен? (Этем чунĕ пирки).

- Мĕн вăл чун? (Ыраш, тинĕс, çил, хĕвел т. ыт. те)

- Чун мĕнле пулма пултарать? (Ăшă, ылтăн, лăпкă т.ыт. те).

- Чун мĕн тăвать? (Савăнать, хумханать, сăнать, чуптăвать).

- Тал-Мăрса сăввинчи  тĕп сăмах – «чун». Хир вăл – чун, хир вăл – тăван çĕр-шыв.  Чун тата тăван çĕр-шыв ăнлавсем пĕр пĕринпе çыхăннă-и?

2. Вырăс чĕлхипе литературине вĕрентекенĕ:

Чăваш чĕлхипе литературине вĕрентекенĕ панă ыйтусенех парать.

Вывод: ключевыми словами в стихотворении И.Гофф, в отличие от стихотворения Тал-Мрзы являются слова «поле», «Отчизна», «колосок», т.е. человек (колосок) является частичкой родины. Это мы видим и на картинах художников: колосок - человек, колосок – часть поля, человек – часть Отчизны.

VIII. Урока пĕтĕмлетни.

1. – Икĕ сăвва танлаштарнă хыççăн эсир мĕн калама пултаратăр?

(Доска çине 3-мĕшпе 4-мĕш ушкансен ÿкерчĕкĕсене çакаççĕ, танлаштараççĕ).

Экран çинче «Хайлавсенче тăтăш тĕл пулакан мотивсем» слайд.

2. Ачасен пĕлĕвне хакласси.

IX. Киле ĕç пани (пĕрне суйласа илмелле).

1. Г.Тал-Мăрсан «Хирте» сăвăн пĕррмĕш 3 çаврине пăхмасăр вĕренĕр.
2. И. Гоффăн «Русское поле» сăввăн пĕрремĕш çаврине пăхмасăр веренĕр.
3. Икĕ сăввинчен эпитетсене, танлаштарусене, метафорăсене тетрадь çине çырса илĕр е кластерти сăмахсемпе сăмах майлашăвĕсем çырăр.

Рефлекси.

- Паян эсир мана тĕлĕнтертĕр – эпĕ сирĕнпе çав тери кăмăллă. Çавăнпа та урок вĕçĕнче çакăн пек вăйă ирттересшĕн. Партăсем хушшинчен тухса çаврана тăма ыйтатăп. Паян (вĕренекенĕн ячĕ) аван ĕçлерĕ. Эпĕ ун ячĕпе алă çупатăп. Малалла эсир камшăн алă çупнине калăр, ман пек тăвăр.

сукмак

хĕвел

çырма

чечек

вăрман

тырă пусси

Тăван тавралăх

… Золотое шумящее поле налитых колосьев было последним мирным видением моего отрочества…                    Инна Гофф

Тал-Мăрса юлашки хут  XX ĕмĕрĕн 20-мĕш çулĕсенчи выçлăх тата вилес умĕнхи ыраш пуссине сăнланă.

боль

тоска

колос

дорога

Отчизна

счастье

Поле

Хир, вăрман, çул,  чун, тинĕс

«Хирте»

«Русское поле»