Алтайский язык и литература

Улаган аймактын

Балыктуjул jурттынын орто ÿредÿлÿ школы

Jайаандык тема: «Баштамы класстын балдарын башка-башка jилбиркедер материалдар ажыра кычырарына таскадары»

Мичуева Э.П.

Балыктуjул jурттын орто ÿредÿлÿ школынын

Баштамы класстардын ÿредÿчизи

Кире сὃс

       Улу Л.Полонский мынайда айткан: «Куучындап билбес болзон – кычырып ÿрен». Jазап jарт куучындап билерге, jазап кычырып билер керек.  Jакшы кычырып билерге озо ло баштап бойынын тὃрὃл тилин сÿÿп, тооп jÿргени ὃ«Алтай тилим jокту, куучындарга эби jок деп айдышкылайт. А мыныйып айдардан озо бойлоры кандый болгонын сананып кὃрὃт не? Айса болзо, бойлоры jокту? Алтай тилим чечен тил. Айткан сὃс- айткан ок» дегендий,бир ле сὃслὃ jыга салар аргазы бар, jылдысла тендей кὃдÿрип те чыгар. Чололоп то айт , мактап та айт,аткан октый jаспас.

Ээлгир тил. Угуп отурзан, тирÿтын – ийде угулып тургандый. Кандый койу, кожондый коо, сарындый ὃткÿн, эзендий jенил.

Эптÿ тил. Сὃстὃри ажындыра туку качаннан ла белетелип тургандый. Бой- бойына тизилип, эптÿ – эптÿ улалып браадар. Ээнеди         ээлип турар, тыттый бек ле быжу, мὃштий jымжак, угаштыра айтканы – корболонгон агаштый. Тилин билбес кижи - ὃскÿс. Тилин jектеген кижи онон коомой. Ол ÿÿринен астыккан куш. Айдары jок jὃὃжὃзин jылыйткан  jокту» - деп С.Сартакова бичиген эди.

тὃрὃл сὃс, тὃрὃл тил, кижинин кижи, калыктын калык болуп  ὃзὃринин тὃзὃгὃзи болуп jат. Ненин учун дезе кажы ла албатынын ὃдÿп келген  тÿÿкилик jолы,айландыра телекейге кὃрÿми, анылу  кылык- jаны онын тилинде «jажынган». Бу jарашты ондоп, сезип, тὃрὃл тилиле кὃнÿ куучындап турган кижи – ол ырысту! Онын сὃзлиги байлык, кὃкси кеен, ÿни чокым болор. Телекейге  текши jарлу шинжÿчи В.В. Виноградов тὃрὃл тил керегинде мынайда айткан: « Кижи jаныс ла jаштан ала бойынын тилиле куучындап , ол ажыра тὃрὃл jонынын культуразын ондоп, баалап баштаган сонында, кижи деп чотолор аргалу». Мен сананзам бу jолдыктарда салынган шÿÿлтенин терен учуры узакка эскирбес. Ол шÿÿлте учурын jылыйтпазын, балдар бойынын тилин сÿÿзин,jилбиркезин, ондозын ла мен алтай калыктын бир тамчызы деп ондоп турар этирте таскадар керек.

Бÿгунги кÿнде ÿренчиктердин билгири,jÿрÿми ÿренчиктерден база jаан камаанду болот. Кажы ла бала тὃрὃл тилин канайда тузаланатаны, куучындажатаны, ÿрентени, таскадатаны тὃрὃл школынан башталат. Кандый ла ÿредÿнин тὃзὃгὃзи кычырарынан башталат. Балдарды кичинек класстардан ала кычырарына jилбиркетпезе, олордын онон ары ÿредÿзи сондоп турар. Калганчы ὃйлὃрдὃ ÿренчиктердин кычырыжы неден улам коомойтыган? Балдардын кылык –jаны не кубулып,ὃскὃлὃнгὃн? Ϋредÿге jилбÿзи не астаган? – деп сурактар кару jогынан туруп калат.  Онын да учун  балдарды тὃрὃл тилин cÿÿзин, чеберлезин, баалап, ондоп jÿрзин, албаданып, кичеенип ÿренер ÿренчиктер болзын деп, мен бу jайаандык темамды мынайда талдап алдым. Бу сурак аайынча кὃп ÿредÿчилер, шинжÿчилер, бичиичилер бойынын шÿÿлтезин айткан. Ол тоодо  В.А. Сухомлинский. Ол мынайда айдат: «Кычырары –ол балдар эбиреде кὃрὃр лὃ jер –

Телекейди билип, бойына ачар кὃзнὃк. Ол кὃзнὃк

балдардын алдында кычырарынан ла бичикти

 озо ачарынан озо,jаны ла сὃстὃрлὃ, ÿйелерле

иштеп баштаза, ачылат»

Мен тургуза ὃйдὃ Улаган аймактын, Балыктуjул jурттын школында баштамы класстарында иштейдим. Канча jылдардын туркунына баштамы класстардын ÿренчиктериле иштеп, кычырарына балдар jилбиркебей турганынан улам ÿредÿге сондоп,ὃскὃ дὃ не- немеге jилбÿ jок болуп браатканын иле кὃрÿп,балдарды канайда кычырарына jилбиркетсе jакшы болгодый, кандый иш ὃткÿргедий, бойымнын алдымда мындый амадулар,некелтелер тургустым:

• Кажы ла баланы кычырарына, кычырганын ондоорына ÿредери, кычырышка jилбиркедери;
• Чокым,  jарт,кὃнÿ кычырышты темиктирери;
• тὃрὃлин сÿÿрине,jакшы кылык jанга, бичиктерди сÿÿрине ле кычырарына, улуска киленкей, буурзак ла сагышту улус болорына таскадары.

«Кычырган бичиктен бала

 сὃстин jаражын сеспезе,

ол эбире телекейдин jаражын кὃрбὃс «

В.А.Сухомлинский

Jайаандык теманын учуры

Кычырып билери ол jаныс ла билгир эмес, эн ле озо ол кижинин санаазын байыдары. Баштамы класстын ÿредÿчизине баланы кычырып билер эдип ÿредери – каруулу иш. Качан бу иш коомой эдилзе, комой кычырышту бала кὃп неменен артып jат: санаа –шÿÿлтези бай эмес, куучын –эрмеги jарт болбос.

Баштамы класстарда уредунин тос амадуларынын бирузи балдарды кычырып уредери. Бу ишке коп ой барат.

                            Литературалык кычырышла тест  4 класста.

Тема: «Алтай албатынын ырыс ÿлешкени» деп чöрчöги аайынча.

1. Бу чöрчöктö не керегинде айдылат?

          а) наjылар керегинде;

          б) ан-куштын jÿрÿмин  кöргÿскен;

          в) ар- бÿткен керегинде;

          г) иш керегинде

1. Тындулар не керектÿ  jуулган?

а) байрам öткÿрген;

б) ырыс ÿлешкен;

в)  курсак бедиреген.

2. Ырыс ÿлежерде кандый тынду jок болды?

           а) кой;

           б) айу;

           в) бöрÿ;

            г) тÿлкÿ

1. Ырыс чымалыга ненин учун келишти?

           а) эн кичинек болгон;

           б) кöп болгон;

           в) иштенкей болгон;

           г) ару-чек учун

1. Бу чöрчöккö кандый кеп сöс келижер?

             а) Ýлешкени ÿстÿ;

             б) Кыймыктанзан, кыр ажарын;

             в) Öмöлÿ иш öчпöс;

             г) Колын кыймыктаза, оозын кыймыктаар;

             в) Тилинле иштебей, колынла иште.

                                                                                Тургузаачы: Мичуева Э. П.

                                                                      Баштамы класстардын ÿредÿчизи

                   «Балыктуjул  jурттын орто ÿредÿлÿ  школы»

                             Литературалык кычырышла тест 4 класста.

Тема: «Ол ыраак jылдарда деп бöлÿк аайынча».

1. Бу ÿлгерди кем бичиген?

«Кöзин барда кöрÿп ÿрен,

Колын барда, иштенип jÿр».

              а) Л. В. Кокышев;

              б) М. В. Чевалков;

              в) И. В. Шодоев;

              д) Э. М. Палкин

1. J. Кыдыев «Кожон кайырчак» деп нени айткан?

а) телевизор;

б) бичик;

в) патефон;

г) телефон

1. Л.  Кокышевтин  «Jееренек» деп ÿлгеринде кандый  öйлöр кöргÿзилген?

           а) jебрен öйлöр;

           б) Ада — Тöрöл учун улу jуу öй;

           в) эмдиги öй.

1. Бу куучыннын ады не? Кем бичиген?

1919 jылдын jайы. Алмасту — Боомды кÿреелей турган солоны там ла jаркындала берди.

а) Э. Палкин «Коля»;

б) J. Кыдыев «Ол ыраак jылдарда»;

в) М. Солонов «Наjылар»;

г) И. Шодоев  «Межелик»

2. Jуу öйинде балдардын кÿч  jÿрÿми, уулчактардын  öркöлöп турганы керегинде кандый куучында айдылган?

                 а) Э. Палкин «Коля»;

                 б) Л. Кокышев «Jееренек»;

                 в) Ч. Чунижеков «Мундузак»;

                 г) И. Шодоев «Межелик»

                                                                                     Тургузаачы: Мичуева Э. П.

                           «Балыктуjул jурттын орто ÿредÿлÿ  школы»

                «Улаган аймактын Балыктуjул jуртынын орто ÿредÿлÿ школы»

     Тема:  И. Шодоев    «Мÿркÿтпей»

                                                                                           Мичуева Э. П.

                                                   Баштамы класстардын ÿредÿчизи

                                 Балыктуjул  jурт - 2014

                         Литературалык кычырышла урок  4 класста.

Тема: И. Шодоев «Мÿркутпей».

Амаду: Куучыннын учурыла таныштырары.

Кош амадузы:  Таныштырары.

Автордын jÿрÿмиле , куучыннын учурыла балдарды таныштырып, озогы öйдö таадалардын кöрÿп, угуп, байлап jурген jетирулерин; ар-буткеннин jажыттарын балдарга jетирери.

                           Темиктирери.

 Кычырарынын темигузин, куучын-эрмегинин чокумын темиктирери.

                           Таскадары.

Jааннын сöзин jанчыкка салып, ар-буткенди ондоп, тооп, байлап jÿрерине таскадары.

 Урокко керектÿ: И. Шодоевтин jуругы (портрет), ар-буткеннин jÿзÿн-jÿÿр jуруктары кажыла болуктерге келиштире.

Уроктын бÿдÿми: jаны билгирлер алар урок.

                                Уроктын öдöр аайы:

I  Уроктын башталгазынын öйи.

Амаду: уроктын беленин чындыйлаары.

II Уренгенин катап кöрöри.

Амаду: балдардын билгиринин кемине тайанып, jакылталу иш öткÿрер.

1. Т. Шинжиннин jÿрÿми керегинде jетиру.
2. «Алтыннан да баалу» деп куучын. Ненин учун ол анайда айдат?
3. Кайын агаштын кандый байы керегинде jаанактардан угуп алдыгар, куучындап беригер?

1. Кайын агашты кудай jердин устине jайарда, оны «эне» кижи чилеп jайаган.

  а) бÿдÿжин ак-сагыжын ак, ак платьелÿ кыстар болорын;

  б) сööк- тайагын jымыжак — эненин jурегиндий кайым, jымжак, jылу, киленкей;

   в) jайа салган чачын — эненин чачындый  койу, быjыраш, jараш;

   г) айландыра сени курчаган jаш кайындар — ол сенин кыстарын, эненин кыстары;

   д) коолодо чöйгöн кожонын — ол эненин кожоны;

   е) кайын агашты айылынын эжигине экелип отургызарга jарабас.

           Айылдагы ончо ÿй улустардын ырызын кайын агаш алып алар. Бу jурттын от очогын мен ээлерим деп, jердин кыртыжы ла тазылдарын чöйип, оттын кÿлине кирип келетен. Онын учун бистин озогы каргандарыс, кайын агашты байлап, айылы-jутттынын jанына отургыспас, экелбес. Jолдын, эмезе кайда да сок jаныс турган кайыннын jанына «эне» кижи, jе кыс балдар jууктабагар, алдына барып отурбагар. Кучактап сыймай тутсагар, jÿрÿмде куру артарыгар. Кайыннын jулугы — ол эненин сÿди. Öскö агаштарда не сок акпай турган? Ол учурлу, байлу буткен агаш. Кайын агаш ÿй кижиле маргыжар: мен сенен jараш, бис сенен кöп деп. Онын учун айылга экелбегер, jерлик агаш тууда-кырда öссин.            

 III Тил темиктирер иш.

Амадузы: тил-оозын темиктирери.  

Модор сöс.

Jÿгÿрдим, jÿгÿрдим

Jÿзÿмди jунадым.

Калыдым, калыдым

Кара терге туштим.

Физминутка.

Амаду: арыганын таштап, бойынын сööк — тайагын ойгозоры.

Тÿс отурыгар

Кÿлÿмзиренип ийигер

Тыныш алыныгар,

Чыгара тынып ийигер — 4 катап.

                                      1-2-3-4- буттарыла

                                      Отураар, туругар — 3 катап.

                                      Сол будыгарла туругар

                                      Он будыгарга туругар

                                       Тÿс туругар.

IV   Темала таныжары.

Амаду: куучынла иштеерине ÿредери.

       Бÿгÿн урокто бис И. Шодоевтин «Мÿркÿтпей» деп куучыныла таныжарыс. Куучыннын учурыла танышкалактан озо, ол куучынды кем бичиген, бичиген авторло таныжарыс.

        Иван Васильевич Шодоев 25 сентябрьда 1914 jылда Кан-Оозы jуртта чыккан. 1935 jылдан бери куучындар, чöрчöктöр бичип баштаган. Ол Ада-Тöрöл учун улу jуунын туружаачызы. 1958 jылда «Койонок» деп баштапкы jуунтызы кепке базылып чыккан.  Олордын ортозында анчада ла «Кызаланду jылдар», «Тан алдында» деп романдары, «Ирбизек» ле «Öлÿмди jенип» деп повестьтери анылу jерде туруп jат.

   Куучынла таныжары.

1. Куучынды илjирмелеп кычырары.

2. Кычырганын угары.

Сурактарла иш. - Таайлу-jеендÿ кайдаар jоруктап барады?

       Мÿркÿтпей таайыла Ойнобой jеени Кöдурген деп jер jаар ууланды. Таайы барып jадып, jеенине бастыра аржан суулар ла jерлердин адыла таныштырып турды. Ойнобой jерлердин адын ундыбаска блокнодына бичип турды.  Таайлу-jеенду аттарын армакчылап койоло, одуга от салып, чай асты. Jе Ойнобой таайына баштанып сурады:

-Бу бистин öдÿп келген jерлеристин аттары ненин учун «Буттар ла буттар?»

      Jердин учуры ненин учун анайда адалган болзо, онын кандый да учуры ого келижип турганыла адап jат. Jе, кöрöлик, аjыктап кöр. Ол Узун -Бут деген jерди алалы. Ол кобынын ичи узун, эки jаныла база узун кырлактар чöйилип барган. Ол эки кырлакты улус бутка тÿнейлеген. Онын учун бу  jерди «Узун — Бут» деп адаган. Таайынын jартамалын ондоп, бичип алды:

-оттын байын;

-суулардын байын;

-конор тушта байланары керегинде.

Тÿп-шÿÿлтези. Быжулаары.

3. Мÿркÿтпей кандый кижи болгон?

- Мÿркÿтпей таайы Ойнобоско бойынын билерин, кöргöнин, укканын, байлап jÿргенин кöргÿзип, jÿрÿмине улалтар, бала- барказына jетирер амадула jартаган. Чактын-чакка, ÿйеден-ÿйеге апарзын, байлап jÿрзин, ондоп jÿрзин деп кÿÿн-санаазын ачкан. Ойнобой укканын, кöргöнин бичип алган. Келер ÿйеге jетирер деп ижемjи бар.

V Уроктын турултазы.

-Слер укпаган кандый солун jетирÿ угуп алдыгар?

Айылдын ижи. Jилбилÿ солун кандый jерлердин аттарын билеригер? Jерлердин аттарын бичийле, jартагар. Ненин учун?

Бÿк 57-62 кычырар, куучындар.

             «Улаган аймактын Балыктуjул jуртынын орто ÿредÿлÿ школы»

                                                                    Класста эмес                           кычырарынын урогы

                          4 класста

      Тема: «Ойно, ойно,    

            топшуурым»

                                                                           Мичуева Э. П.

                                                     Баштамы класстардын ÿредÿчизи

                             Балыктуjул   jурт - 2014

                             Класста эмес кычырарынын  урогы.

Тема: Ойно, ойно, топшуурым.

Амаду: ойноткы кÿÿликтин учурыла, байыла таныштырары.

Кош амадуузы:  озогы алтай албатынын ойноткы кÿÿлигиле таныштырары:

а) топшуур керегинде jетирÿ;

б) топшуурдын байы;

в) топшуурды байлап, тооп, чебер алып jÿрерине таскадары.

Керектÿ jепселдер:топшуур, комус, jуруктар.

                              Уроктын öдöр аайы:

 I.Уроктын башталгазынын öйи.

Амаду: уроктын беленин чындыйлаары.

1. Уроктын темазы ла амадузыла таныштырары.

Амаду:алтай албатынын байлу чÿмÿду ойноткызыла таныжарыс. Онын учурыла, байыла.

                                     Топшуур.

Каруулар ла сурактарла  иш.

1. Бу jурукты кöрöлö, бу не айдып беригер?   - Топшуур.

2. Топшуур -ол не?

      Топшуур — ол кÿÿлик ойноткы. Оныла озо-озо чактардан бери jаныс ла Алтайдын атту-чуулу эрлери ойноп, кайлаган кÿÿлик ойноткы.

3. Слер топшуур керегинде нени билеригер? Кайдан кöрдигер?

        Топшуурла артисттер ойноп, кожондоп, кайлап jат. Бис оны концерттерде кöрöдис. Кемнин де айылында бар. Таадалары, акалары, таайлары ойноп кайлайт.

4. База топшуурла нени эдет?  - Чöрчöктöр кайлайт.

5. Кем билер, кандый чöрчöктöрди кем кайлаган? Кандый кайчылар билеригер? (Маадай Кара, Очы бала).

- Н. У. Улагашев, А. Калкин, Н. Шумаров ло онон до öскöлöри.

6. Кем топшуур керегинде ÿлгер билер?

              Н. У. Улагашевтин  «Ойно, ойно, топшуурым» деп ÿлгери.

«Мöш агаштын  тöзинен

Эптеп эткен топшуурым!

Кату агаштын тозинен

Калайлап эткен топшуурым!

Jыргап jаткан элиме

Jанарлап берзен топшуурым!»

          Бис бÿгун урокто jаныс ла топшуур керегинде куучындажарыс.

          Топшуур — ол 17-18 чактардан бери ойноп келген кÿÿлик ойноткы. Кайа- таштын jигинде конуп, тÿнеп турган jерлик албаты тапкан, тудунган, jазаган, ойногон, кайлаган кÿÿлик — бу.  Кайа- таштын jигинде jуртаган албаты тужиле курсагын бедиреп, тунде топшуурла алканып, суранып, сарнап jат.  Эмдиги бистин öйлö тундезе, бис крестту албаты Кудайга мÿргÿп, молитва кычырала, уйуктап jадыс.  Ол озогы албаты от-энезин эбире отурып,  отты jаанада салып, арчынды öртöп, эбире балдарын, айылдарын аластап, отко салып, топшуурла кайлап, «алкыш» сурап jат. Айылдын ээзи «кайлап, сарнап кожондоп суранза, балдары эбиреде отуратан.

2.             Топшуурды кыс бала, уй кижи тутпайтан. Ол айылдын ээзинин оорынын бажында турар. Айылчы да кижи ого беришпес. Топшуурдын уни  jарт, jараш чыгып кожондоп, кайлап турза, айыл-jурттын, бала-баркан су-кадык, эзен-амыр деп белгелеп отурар. Топшуурдын уни чыкпай, тунгак, jаман табыштар чыгып, ойноп болбой турза, айыл- jуртта оору — тыму, jаманды белгелеген деп сезип отурат.

         Айылдын ээзи — ол  Алтай Кудайга аттана берзе, топшуур табыштанып, ыйлап турар. Ээзин бедиреп, сакып, бир эки табыш чыгарып турар. Тун ле кирзе топшуур табыштар чыгарып, ыйлап турар. Онын учун айылдын ээзи топшуурын  jаан уулына туттуртып, таныштырып туратан. Топшуур табыштанып турза, улус айдыжар: ээзин бедиреп, сакып ыйлап туру, jаны ээзине табыштыралы.

        Топшуурды неле эткен?

         Мош агаш кудайдын агажы.  Jымыжак  jуректу, jылу тонду арбын курсакту. Албатызын, ан-кужын азыраган, jылулап, быжулап кондырган. Онын учун топшуурды мöш агашты ойоло, тооргынын jаару терезиле оройло, эрjине аттын куйругынан кылды эткен.

3.  Билип алганын такып корори.

1. Топшуур дегени ол не?

2. топшуур керегинде нени билип алдыгар?

4.  Тÿп — шÿÿлтези.

         Мен сананзам топшуур — ол артисттердин кÿÿлик ойноткызы эмес. Алтай албатынын байлу, чÿмдÿ эдими.

-Jилбилу солун jетиру болды ба?

- Jанчыкка салып, келер ÿйеге jетиререр бе?

5. Айылдын ижи. База кандый байлу-чÿмдÿ эдимдер билер ада-энегер, jаанагар, таадагар угала, бичип келигер.

Урок божогон.