Технологические карты

Башкының ажыл-чорудулгазының сорулгазы

Өөредир: Кылыг сөзүнүң утказын болгаш ооң хүлээлгелерин, өөредир; ооң хевирлерин системажыдар.

Кижизидер: Уругларны төрээн черинге хумагалыг, ажылгыр-кежээ болурун кижизидер.

Сайзырадыр: Өөреникчилерниң харылзаалыг чугаазын, чогаадыкчы чоруун сайзырадыр

Кичээлдиң хевири

Катаптаашкын

Чедип алыр түңнелдери

Бот-хуузунда чедип алыр түңнелдер: Кылыг сөзүн өске чугаа кезектеринденден ылгап өөренип алыр, ооң хүлээлгелерин болгаш хевирлерин аңгылап билирин чедип алыр.

Эртем талазы-биле: Кылыг сөзүнүң хүлээлгелерин аңгылап, оларны сөзүглелден тып өөренип алыр.

Метапредметтиг: Кылыг сөстери чүгле чечен чогаалдарда эвес, а бүгү эртемнерде нептереңгейи-биле ажыглаттынып, олар-биле сырый харылзаалыг деп билген турар; аас болгаш бижимел чугаага чедимчелиг ажыглап билирин чедип алыр.

Ажыглаар методтар, аргалар болгаш өөредилгениң хевири

1. Беседа;
2. Хайгаарал;
3. Өөреникчилерниң бот ажылы;
4. Ребус метод;
5. Башкының сөзү метод

Дерилгези

1. 7-ги класстың Тыва дыл ному
2. Карточкалар
3. Компьютер
4. Презентация

Кол билиглер

Кылыг сөзү, кылыг сөзүнүң хулээлгелери, лексиктиг утка, грамматиктиг утка

Кичээлдиң кезектери

Башкының ажыл-чорудулгазы

Өөреникчиниң ажыл-чорудулгазы

Чедип алыр түңнелдер

1

2

3

4

Организастыг кезек

(Психологтуг белеткел)

Уругларның кичээнгейин хаара тудуп, кичээлге белеткээр. Өөреникчилерниң шын олурарын чедип алыр, дурт-сынын хевирлээр.

- Экии, уруглар. Сагыш-сеткил чиик сергек бе? Олуруп алыңар. Ийи холун парта кырынче шын салгаш, дорт олурар. Бөгүн каштың хүнү ийик? Кыдырааштарыңарны ажыткаш, ай,хүннү чараштыр бижиир.

Теманы бижиириниң бетинде презентацияда ребусту тып көрүңерем, уруглар.

- Шын-дыр, эр-хейлер! Чүнүң дугайында өөренир хеврилиг-дир бис,уруглар! Бөгүн өөренир темавыс «Кылыг сөстериниң утказы болгаш хүлээлгелери». Номнарыңарның 4-кү арынын ажыткаш, теманы кыдырааштарыңарже киир бижип алыңар. Кылыг сөстери-биле 6-гы класска таныжып каапкан силер але, уруглар? Ынчангаш өөренген билииңерни хынап, эрткен темаларыңарны сактып келири-биле катаптаалыңар.

Өөреникчи башкы-биле туруп мендилежир. Башкының айтырыгларынга харыылаар.

- Чиик сергек.

- Бөгүн марттың алдызы.

Дорт олургаш, ай, хүннү кыдырааштарынче чараштыр бижиир. Презентацияда салган ребустуң дузазы-биле теманың адын тодарадырын оралдажыр.

- Кылыг сөзүнүң дугайында

Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер: кичээлче кол кичээнгейин угландырар.

Кылып чорудуп тура чедип алыр түңнелдер:

ребустуң дузазы-биле даап бодаашкынын болгаш бодунуң бодалдарын илередип, теманың адын тодарадыр.

Катаптаашкын

Кроссвордтуң дузазы-биле эге школага болгаш 6-гы класска өөренип эрткен темаларын катаптадыр.

- Дараазында мурнуңарда салып каан кроссвордту кичээнгейлиг көргеш, ийи-ийи болуп алгаш, дыка дүрген кылыптыңарам, уруглар. 3 минута берип тур мен.

Айтырыгларны кичээнгейлиг номчааш, кроссвордту долдуруңар. Көк өң-биле чүү деп сөстү аңгылаанын тодарадыңар.

1. Дефистеп биживес ийи ийикпе оон-даа хөй дөстерден тургустунган болгаш чаңгыс ниити лексиктиг утка илередир кылыг сөзүнүң тургузуг талазы-биле хевирин айтыңар.
2. Ыыттаваан деп кылыг сөзүнүң тургузуг талазы-биле хевирин тывыңар.
3. Кылыг сөзү чүнү илередип чоруурул?
4. Ырлаар деп к.с. болуушкун наклонениезиниң кайы үезинде турарыл?
5. Кылыг сөзүнүң тускай хевири.
6. Төгер деп кылыг сөзүн болбас хевирже киир.
7. Кылыг сөзүнүң өскерилбес хевирин чүү деп адаар?
8. Чавызаар деп к.с. антонимин тыпкаш, бижи.

Кылыг сөзү хөй кезиинде кандыг домак кежигүнү болуп чоруурун көк өң-биле аңгылаан ханагарактарда үнүп келген сөстерниң дузазы-биле тып.

Кроссвордтуң дузазы-биле өөреникчилерге кылыг сөзүнүң дугайында түңнедирин оралдажыр. Кыска үениң дургузунда уругларны бот-боттарының кылган ажылдарын хынаттырар. Харыыларын дыңнааш, башкы түңнеп бээр.

- Кылыг сөзү чүвелерниң кылдыныын илередип чоруур чугаа кезээ. Ол тургузуунуң аайы-биле бөдүүн, нарын, составтыг деп 3 аңгы хевирге чарлып чоруур. Болур болгаш болбас хевирлерлиг. Кылыг сөзүнүң ийи өскерилбес тускай хевирлери бар: причастие болгаш сөглекчи. Чижээ бедиир – к.с., бөдүүн, к.ү., болур хевир

Уруглар башкының үлеп берген кроссвордун ийи-ийи болуп алгаш, тывар.

1. Составтыг
2. Бөдүүн
3. Кылдыныгны
4. Келир
5. Причастие
6. Төкпес
7. Деепричастие
8. Бедиир

Башкының айтып берип турар харыылары-биле эштериниң кылган ажылын дүүштүрүп, бот-боттарын хынаар.

Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер: кылыг сөзүнүң дугайында бодунуң билиин делгемчидер;

Кылып чорудуп тура, чедип алыр түңнелдер: кылыг сөзүнүң хевирлерин, тургузуг талазы-биле бөлүктерин аңгылап өөренир

Чаа тема тайылбыры

Номда бердинген мергежилгениң дузазы-биле теманы тайылбырлаар. Уругларның аянныг номчулгазын чедип алыр.

- Номнарыңарның 5 дугаар арынында Мергежилге 4-тү бижимел кылыр. Чүнү кылыр дээн-дир? Бердинген онаалгазын аянныг номчуптуңарам, уруглар.

- Кылыг сөзү чүвелерниң болгаш болуушкуннарның кылдыныын илередир чугаа кезээ. Илередип чоруур уткаларының аайы-биле ол 3 улуг бөлүкке чарлыр:

  I. Кижиниң болгаш дириг амытаннарның кылдыныгларын илередир к.с.;

 II. Бойдустуң болуушкуннарын болгаш бойдус объектилериниң кылдыныгларын илередир кылыг сөстери;

III. Өске кылдыныглар илередир к.с.

Номунуң 5-ки арынын ажыткаш, мергежилгениң бердинген онаалгазын аянныг номчуур.

- Лингвистиктиг сөзүглелди номчааш, эрткен өөредилге члында өөренген чүүлдериңерни сактып көрүңер. Сөзүглелге аттан бербишаан, ооң кыска схема-конспектизин кылыңар.

Бердинген онаалганы кыдырааштарынга бижимел кылыр.

Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер:кылыг сөзүнүң илередип чоруур уткаларының аайы-биле хевирлерин системажыдар

Кылып чорудуп тургаш чедип алыр түңнелдер: угаан-медерелин ажылдадып, чогаадыкчы, бот-тывынгыр чоруун хевирлээр.

Быжыглаашкын

Чурук дузазы-биле теманы быжыглаар, ажылга ынак болурун кижизидер. Уругларның чогаадыкчы чоруун сайзырадыр.

- Чурукту кичээнгейлиг көрүптүңерем, уруглар. Ында чүнү чуруп көргүскен-дир?

-Шын-дыр. Школа девискээринде бок аштап турар уругларны чураан.

- Чүге бокту аштаар бис, уруглар?

- Шын-дыр. Бисти черивис арыг болзун деп бодаар болзувусса бистер бокту үргүлчү аштап, харын-даа кудумчуже бок октавас ужурлуг бис, уругар. Чүге дизе бистиң октапкан богувусту: целофан хаптарны, саазыннарны дириг амытаннар дайнап, ажырыпкаш, өлүп каап болур. Агаарывыс база хирлиг болур. А агаар хирленирге, кижилерниң тыныш органнары баскыраар болгай, уруглар. Ынчангаш чурттап турар девискээривисти, кудумчувусту, суурувусту, Тывавысты аштап-арыглап турары чугула.

 Кичээл үезинде өөренип алган билиин хынаары-биле чуруктан кылыг сөзү илередип чоруур сөстерни ушта бижиир ажылды уругларга кылдырар.

- Дараазында чуруктан кижилерниң кылдыныын илередип чоруур сөстерни тыпкаш, кыдырааштарыңарже ушта бижип алыңар, уруглар.

Уругларның чогаадыкчы чоруун сайзырадыр. 

- Чурукка даянып алгаш, ушта бижип алганывыс кылыг сөстерин ажыглап тургаш, «Ажыл кижини каастаар» деп кыска чогаадыгдан бижиптиңерем, уруглар. (5мин)

Чурукту топтап көөр. Башкының айтырыынга харыылаар

- Чурукта аштанып турар уругларны коргүскен.

- Дырбааштанып турар улусту чураан.

- Бок аштап турар улус бар.

- Арыг болзун дээш.

- дажып турар, чүдүрер, дырбааштаар, ширбиир, олурттур, сөөртүр

Кыска хемчээлдиг чогаадыг бижиир.

Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер: билиинге даянып алгаш, мергежилгелерни боду кылып өөренир:

Харылзажылга талазы-биле чедип алыр түңнелдер: сөстерниң уткаларын шын билип, бодунуң бодалдарын илередип өөренир болгаш харыызын бадыткап билир кылдыр чедип алыр.

Түңнел

Кичээл дургузунда өөренген билиин түңнеттирер. Өөреникчилерниң бот-шүгүмчүлелин дыңнаар. Чүнү билген, чүнү билбээнин ылавылаар.

- Бөгүн кичээлде чүнү билип алдыңар, уруглар? Чүнү билбедиңер? Берге онаалгалар бар болду бе? Кичээл солун болду бе?

Демдектерин салыр. Онаалганы бээр.

- Эки ажылдаан уругларга демдектерни салыптаалыңар. Онаалгага 7 дугаар арында Мергежилге 7-ни, 8 дугаар арында Мергежилге 10-нуң 4 дугаар онаалгазын бижимел кылып эккээр.

Өөренип алган темазындан чүнү билген-билбээнин сайгарар. Айтырыгларга долу харыыны бээр.

- Бөгүн кылыг сөзүнүң утка талазы-биле бөлүктээшкиннерин өөренип алдывыс.

- Схема тургузуп турган бис.

- Кичээл солун болду.

Онаалгазын бижиир, демдектерин дневниктерже киир салдырар.

Угаап-шиңгээдир түңнелдер: эштериниң болгаш бодунуң харыыларын дыңнап тургаш, бодунуң билииниң чедер четпестерин тодарадып, шын анализтеп өөренир.

Башкының ажыл-чорудулгазының сорулгазы

Өөредир: Өөреникчилерге табу болгаш эвфемизмнер дугайында билигни таныштырып тайылбырлаар.

Кижизидер: Төрээн чериниң аң-меңин хумагалап, аңаа чогаарланып чоруур кылдыр кижизидер.

Сайзырадыр: Логиктиг боданыышкынын, проблемалыг байдалдарны шиитпирлеп билирин болгаш боданыр чоруун сайзырадыр.

Кичээлдиң хевири

Чаа тема тайылбыры

Чедип алыр түңнелдери

Бот-хуузунда чедип алыр түңнелдер: Табу болгаш эвфемизм дугайында билип алыр, оларга хамаарыштыр чижектерни тып билген турар; аң-меңге хумагалыг болур дээрзин медереп билип алыр, чараш аажы-чаңга кижизиттинер.

Эртем талазы-биле: Табу болгаш эвфемизм дугайында чаа чүүлдү ɵɵренип алыр.

Метапредметтиг: Ук теманы чүгле тыва дылда ɵɵренип турар эвес, а орус дылда болгаш англи дылда база ɵɵренип турар деп чүүлдү билип алыр. Ылгалын деңнелге аргазы-биле ɵɵренип кɵɵр.

Ажыглаар методтар, аргалар болгаш өөредилгениң хевири

1. Беседа;
2. Хайгаарал;
3. Өөреникчилерниң бот-ажылы;
4. Көргүзүп тайылбырлаарының методу;
5. Карточка-биле ажыл;
6. Дилеп тыварының методу

Дерилгези

1. 6-гы класстың Тыва дыл ному
2. Карточкалар
3. Көргүзүг материалдары
4. Самбыра , презентация

Кол билиглер

Табу, эвфемизм, лексика, онзагай ажыглалдың сɵстери

Кичээлдиң кезектери

Башкының ажыл-чорудулгазы

Өөредир болгаш сайзырадыр кезектер

Өөреникчиниң ажыл-чорудулгазы

Чедип алыр чаңчылдар, билиглер

1

2

3

4

Организастыг кезээ (Психологтуг белеткел)

Иштики сагыш-сеткил талазы-биле өөреникчини кичээлге белеткээр. Темаже уругларны хаара тудар.

- Экии, уруглар! Олуруп алыңар. Бɵгүн кичээлдериңер кандыг эрттип тур?

Ай, хүннү айтыргаш, самбырага бижиир.

Өөреникчилерниң харыызын манааш, кичээлди эгелээринче кыйгырар.

- Кичээливисти эглээлиңер.

Кичээлге херек чүүлдерин парта кырынче уштуп, белеткеп салыр. Башкы кирип кээрге, олудундан туруп, мендилежир. Айтырыгга харыылаар. Ай, хүннү кыдыраашче бижиир

- Бөгүн октябрьның ону.

1.Медереп билир түңнел

Чаа билигни өөренип алыр сорулганы оттурар, кичээнгейин кичээлче угландырар.

2.Кылып чорудуп тургаш чедип алыр түңнел

Кичээл дургузунда боттары улаштыр ажылдаар деп сорулганы уруглар мурнунга салыр.

Сонуургалын оттурар, кичээлдиң темазын болгаш сорулгаларын тодарадыр кезээ

- Самбырада (презентацияда) чуруктарже кичээнгейлиг кɵрүптүңерем, уруглар. Ында чүнү кɵргүскен-дир.

Самбырада адыг, чылан, бɵрү, хүлбүстуң чуруктарын салып каан турар. Оларның дузазы-биле кичээлче сонуургалын оттурар.

- Эр-хейлер! Олар кайда чурттап турар ийик?

Өөреникчилерниң харыыларын дыңнааш, теманың адын уругларга тыптырар.

- Самбырада адыг, чылан, бɵрү болгаш хүлбүстү азып каан ышкажыл, уруглар. Ынчаарга чамдык эштериңер адыгны оон ɵскээр чүү деп адап турду, кым кичээнгейлиг дыңнады? А чыланны? Кокай деп сɵс-биле чүү деп черлик амытанны солуп адаар ийик бис?

Уругларның харыыларын түңнээр.

- Эр-хейлер! Черлик амытаннарның кижиге ажыы бар бе? Олар биске чүнү берип турарыл? Дириг амытаннарывысты хумагалаар дизе чүнү канчар ужурлуг бис? А чүнү кылбас ужурлуг бис, уруглар?

- Эр-хейлер! Ынчангаш дириг бойдузувуска, аң-меңивиске хумагалыг болур ужурлуг шээй бис, уруглар. А бир эвес, арга-арыгны ɵртедир болзувусса черлик амытаннарывыс шупту кырлып калыр дээрзин сактып алыылыңар,уруглар! Чаа, кичээливис уламчылаалыңар.

Бис арганың улуг аңнарының аттарын дорт адавайн, чымчадыр адап турар бис але, уруглар. Оларны эвфемизм деп адаар бис. Ынчангаш бɵгүн чүү деп тема ɵɵренир-дир бис, уруглар?

Теманы самбырага бижиир, уругларны кыдыраштарынче киир бижип алырынче кыйгырар.

Чуруктарны кɵргеш, башкының айтырыынга харыылаар.

- Адыг, мажаалай, узун курт, чылан, бɵрүнү кɵргүскен, башкы

- Чылан, аңнарны азып каан.

- Олар аргада чурттап турар черлик амытаннар.

Башкының айтырыгларынга харыылаар:

- Адыгны мажаалай дээр, башкы.

- Оон ɵскээр хайыракан дээр азы чымчак базар.

- Узун курт дээрге чылан.

- А кокай дээрге бɵрү-дүр, башкы. Чер ыды деп база болур.

- Ажыы бар.

- Эъдин чип турар бис.

- Кежин ажыглап турар бис, башкы.

- Дириг амытаннарны хɵйү-биле аңнап, ɵлүрбес. Оран-делегейден баштай дилеп алыр.

- Арга-арыг бокталдырбас, ɵртетпес.

- Балыг аң-мең кɵрзе, дузалажыр. Дузакта таваржы берген болза адыргаш, салыптар.

- Эвфемизм деп, башкы.

- Адыг дугайында.

Кылып чорудуп тургаш чедип алыр түңнелдер

Кичээлдиң темазын тодарадыр. Кичээлдиң сорулгаларын тывар. Кичээлче сонуургалын оттурар, бодун чаа билиг өөренип алырынче белеткээр.

Медереп билип тургаш чедип алыр түңнелдер

Бот-шүгүмчүлел ажылын кылыр.

Башкының тайылбырындан болгаш эштериниң харыыларындан чаа, билбээн айтырыгларынга харыыларны тып билип алыр. Бойдуска камныг чорукту бодунга хевирлээр.

Чаа тема тайылбыры

 Номнарыңарның 38 дугаар арнын ажыткаш, теманы кыдырааштарыңарже киир бижип алыңар, уруглар. Бɵгүн ɵɵренир темавыс «Табу болгаш эвфемизмнер».  Дүрүмнү уругларга номчуттурар.

- Номнарыңарның 38 дугаар арнында Табу болгаш эвфемизмнерниң дүрүмүн номчуптуңарам, уруглар. Кым номчуптарыл?

-Эр-хей! Ынчангаш табу дээрге адап болбас хоруглуг сɵстер ышкажыл, уруглар. А ону чымчадыр адаар сɵстер дээрге эвфемизмнер болур. Ам бир чижектен кɵрүптээлиңер.

      Схема-биле ажыл. Арын 39.

- Адыг деп сɵстүң эвфемизмери кайы хире хɵй-дүр 39 дугаар арында схемадан кɵрээлиңер. Адыг дээрге табу сɵс болур азы ɵскээр чугаалаарга, адап бобас хоруглуг сɵс. А ооң эвфемизмнери азы солуп чоруур сɵстерин адаптыңарам, уруглар.

    Дириг амытаннарны ойзу адаарындан ɵскеде кижилер аттарын, улуг улустуң аттарын база эвфемизм сɵстер-биле адап болур ышкажыл бис, уруглар. Чижек кылдыр 40 дугаар арында дүрүмнү номчуптаалыңар.

     А силерниң тɵрел-аймааңарда азы сууруңарда кандыг шола аттарлыг улус барыл, сактып кɵрүңерем, уруглар. Оларны чүге ынчаар адап каан деп бодаар силер?

Номнарын ажыткаш, теманы бижиир. Дүрүмнү номчуур.

Дылда доңгун, дошкун, ааска эптешпес чамдык сɵстерни адап болбас, хоруглуг азы табу сɵстер турар. Оларны солуп азы чымчадыр адаар состерни эвфемизмнер азы ойзу адаан сɵстер дээр.  

Ч и ж э э:

Бɵрү деп  сɵстүң эвфемизмнери  —

коккаарак, кокай, кызыл-карак...

- Авай, ирей, кара чүве, даг-иргек, хайыракан, мажаалай, чоорганныг, чер ээзи, ɵгбе.

Адыг деп сɵсту 9 аңгы сɵс-биле ойзу адап болур бис.

Уруглар башкының айтырыынга хамаарыштыр боданыр. Харыыны бээр.

Бот-тускайлаң чедип алыр түңнели

Өөреникчилер онзагай ажыглалдың сɵстеринге  хамаарыштыр чаа чүүлдү өөренип, сактып алыр; боттарының сөс курлавырын байыдар, угаанын ажылдадып, сагынгыр-тывынгырын сайзырадыр; тыва дылда билиин быжыглаар.

Харылзажылга талазы-биле түңнели

Бодунуң бодалдарын дамчыдып өөренир; утка талазы-биле харылзаалыг домактарны тургузуп билирин чедип алыр.

Быжыглаашкын

Тайылбыр соонда ɵɵренкчилер ɵɵренген чүүлүн эки сактып алыры-биле онаалгаларны кылдырар.

- Ам дараазында номнарыңарның 39 дугаар арнында мергежилге 67-ни кылыптыңарам, уруглар. Кым кайы хире билип алган эвес, хынаар бис.

ϴɵренири шыырак, билии бедик уругларга карточкаларны үлеп бээр. Бот-хуузунда ажылдадыр.

№1. Бердинген сөстерде синоним сөстерни тудуштур шый.

Бөрү                             Улун аң

Эзир                             Тайга ыды

Сыын                           Даг-Иргек

Адыг                            Куш

№2. Артык сɵстү тып.

1. Адыг, бɵрү, чылан, кокай
2. Мажаалай, узун курт, хайыракан, ирей
3. Коккаарак, оран ыды, бɵрү, кызыл-карак

ϴɵреникчилер башкының берген онаалгазын бижимел кылыр. Сɵзүглелден эвфемизмни ушта бижиир.

- Ирей

Шыырак билиглиг уруглар бот-хуузунда ажылдаар.

№1. Бɵрү – тайга ыды

   Эзир – куш

   Сыын – улуг аң

   Адыг – даг-иргек  

№2.  1. Кокай (эвфемизм)

         2. Узун курт (адыгның эвфемизминге хамаарышпас)

         3. Бɵрү (табу)   

Бот-тускайлаң чедип алыр түңнели

Чаа ɵɵренип алган билиин кичээлге ажыглаар. Бодунуң билиин хынаар.

Түңнел

- Бөгүнгү кичээлден чүнү өөренип алдыңар, уруглар?

- Кичээл солун болду бе?

- Кандыг сɵстерни табу азы хоруглуг сɵстер деп адаар болдувус?

- Эвфемизм сɵстерден адап кɵрүңерем, уруглар.

- Шын-дыр, эр-хейлер!

Эки ажылдаан уругларга демдектерни салыр. 

- Бөгүн кичээлге шупту эки харыыладыңар, уруглар. Эр-хейлер! Ынчангаш демдектерни салыптаалыңар.

Каш кижи «5» , каш кижи «4» демдек алганын түңнеп, дамчыдар. Онаалганы бээр.

- Онаалгага 69, 71 дугаар мергежилгелерни бижимел кылып эккээр. Арын 40,41.

Эвфемизм сɵстерни ажыглап тургаш, «Арганың амытаннары» деп чогаадыгдан бижип эккээр. Онаалганы билген, билбээнин ылавылаар. Класс-биле байырлажыр.

- Байырлыг, уруглар.

Кичээлден чүнү өөренип алганын тус-тузунда чугаалаар.

- Хоруглуг болгаш оларны солуур сɵстерниң дугайында өөренип алган бис.

- Мергежилгелер кылып турган бис.

- Бойдуска хумагалыг боор деп өөренип алдывыс.

     Кичээлдиң канчаар эрткенин аразында анализтеп, чугаалажыр. Демдектерин дневниктеринче киир салдырар. Дараазында кичээлге белеткенири-биле онаалгазын демдеглеп бижиир. Башкы-биле байырлажыр.

- Байырлыг, башкы!

Медереп билип тургаш чедип алыр түңнелдер

Кичээлге чаа өөренип алган чүүлүн бажынга арттырар. Бодунуң болгаш эштериниң частырыгларын эдер. Чараш мөзү-бүдүштү өөреникчи бүрүзү бодунга хевирлээр.

Башкының ажыл-чорудулгазының сорулгазы

Өөредир: Номчаан чогаалының утказын болгаш идеязын билиндирер.

Кижизидер: Уругларны чаагай мөзү-бүдүшке, бай-ядыы деп аңгылашпас чорукка, ээлдек аажы-чаңга чаңчыктырар.

Сайзырадыр: Өөреникчилерниң сөс курлавырын байыдар, харылзаалыг чугаазын, даап боданыышкынын, сагынгыр-тывынгырын сайзырадыр.

Кичээлдиң хевири

Түңнел

Чедип алыр түңнелдери

Бот-хуузунда чедип алыр түңнелдер: «Танаа-Херел» деп маадырлыг тоолдуң утказын билип алыр; чараш мөзү-бүдүшке өөренип алыр.  

Эртем талазы-биле (чогаал): Уран-чечен аргаларны тып өөренип алыр; чогаалдың идеязын тодарадып билирин чедип алыр

Метапредметтиг: Чогаал дыл эртеми-биле сырый харылзаалыг болгаш Тываның төөгүзүнге хамаарышкан сөстер бар деп чүүлдү медереп билген турар.

Ажыглаар методтар, аргалар болгаш өөредилгениң хевири

1. Беседа
2. Анализ методу
3. Оюн аргазы
4. Дилеп-тывар арга
5. Деңнелге методу
6. Репродуктивтиг метод

Дерилгези

1. Тыва чогаал (7 класс)
2. Көргүзүг материалдары
3. Карточкалар
4. Дидактиктиг онаалгалар
5. Самбыра  

Кичээлдиң кезектери

Башкының ажыл-чорудулгазы

Өөреникчиниң ажыл-чорудулгазы

Чедип алыр чаңчылдар, билиглер

1

2

3

4

Организастыг кезээ

Иштики сагыш-сеткил талазы-биле өөреникчини кичээлге белеткээр. Темаже уругларны хаара тудар.

- Экии, уруглар! Олуруп алыңар.

Үлегер домак дузазы-биле кичээлче сонуургалын оттурар. Кичээнгейин күштелдирер.

«Бай мен дээш бардамнава,

ядыы мен дээш муңгарава»,

«Даг дег караны довук дег ак базар»- деп, үлегер домактарның утказын канчаар билип тур силер, уруглар?

Кичээлдиң сорулгазын уругларга тыптырар.

- Эр-хейлер! Шын-дыр!

Ооң мурнунда өөренген темазын катаптаар. Карточкада бердинген овур-хевирни уругларга номчудар. Кымның дугайында чугаа чоруп турарын айтырар.

Кара торгу тоннуг, кара саар идиктиг, кара дордум курлуг, карактыг одагалыг бɵрттүг. Арга болган аргай-хоргай саадаан, карыш бистиг каң-хожуула огун азынган, кадыг кара чазын хоюндуруктаан эр.

-Үзүндүде кым деп маадырның овур-хевирин чуруп көргүскен-дир? Ол чүү деп чогаалдың кол маадыры ийик?   

      Школачыларның харыыларын кичээнгейлиг дыңнааш, оларны мактаар.

- Шын-дыр! Бөгүн кымның дугайында, чүү деп тоолду өөренир-дир бис, уруглар?Кым чүү деп бодап тур?

 Уругларны кичээлге харыылаарынче белеткээр.

- Бо кичээлде «Танаа-Херел» деп маадырлыг тоолга хамаарыштыр түңнел кичээл эрттирер бис. Кичээливистиң темазы «Танаа-Херел – езулуг маадыр». Кижи бүрүзү айтырыгларга идекпейлиг харыылаар.

Кичээлге херек чүүлдерин парта кырынче уштуп, белеткеп салыр. Башкы кирип кээрге, олудундан туруп, мендилежир.

Бердинген үлегер домактың утказын тайылбырлаар.

- Чеже-даа багай чүүлдерни, сагыжы кара кижилерни ак сеткилдиг кижи тиилээр дээн, башкы.

- Ядыы кижилер база амыдыралда чедиишкиннерлиг болур. А чеже-даа бай болза, ооң сагыш-сеткили караңгы, «ядыы» бооп болур дээн.

- Бай мен дээш кончуургавас, бɵдүүн улусту бастывас дээн.

- Ядыы чораан кижи бай апарып болур дээн, башкы.

- Бай болгаш ядыы улус дугайында.

- Эки, багай чорук дугайында.

Ында бердинген маадырның овур-хевири кым деп чогаал маадырынга хамааржырын тывар.

- Танаа-Херелдиң овур-хевири.

- «Танаа-Херел» деп маадырлыг тоолдуң кол маадыры.

- Танаа-Херел деп тоолдуң дугайында ɵɵренир бис, башкы.

   Кичээлге эки демдек алыр дээш кызар. Айтырыгларга харыылаарынга белеткенир.

1.Медереп билир түңнел

Чаа билигни өөренип алыр сорулганы оттурар, кичээнгейин кичээлче угландырар.

2.Кылып чорудуп тургаш чедип алыр түңнел

Кичээл дургузунда боттары улаштыр ажылдаар деп сорулганы уруглар мурнунга салыр.

Катаптаашкын

Бажыңга берген онаалгазын хынаар.

- Бажыңга кылыр кылдыр кандыг онаалга берген ийик мен? Кылып алдыңар бе? Онаалгавысты хынаптаалыңар.

        Сөзүглел-биле ажыл.

Айтырыглар дузазы-биле чогаалдың дугайында билиин быжыктырар.

-Дараазында айтырыглар салырымга, холун көдүргеш, дүрген харыылаар силер.

Өөреникчилерге оочур аайы-биле айтырыгларны салыр.

Тоолдуң дугайында билиин хынаар:

1. «Танаа-Херел» деп тоолдуң жанры кандыгыл?

2.Тоолдуң тема, идеязын канчаар билип тур силер?

3.Танаа-Херелдиң ачазы кандыг кижи чорааныл? Кайы домактар-биле бадыткап болур силер?

4.Шаң-Хаан Танаа-Херелди кайнаар, чүү дээш айбылаптарыл?

5.Кол маадыр аът кылдыр кымның аъдын мунуп алыр ийик?Чүге?

6.Танаа-Херелдиң эштериниң аттары кымнарыл?

7. Даңгынаны чаалап алгаш кээрге, Шаң-Хаан кол маадырны кайнаар айбылаптарыл?

8. Тоолда кандыг уран-чечен аргаларны хɵйү-биле ажыглааныл?

Амыдырал-биле холбаан айтырыглар:

9.Эр кижи-биле аъттың аразында хамаарылгазын канчаар кɵргүскен-дир? Кайы домактар-биле бадыткап болур силер?

10.Кыс айтырар езуну амгы үе-биле деңнээрге чүзү дɵмей, а чүзү аңгы-дыр?

11.Ядыы болгаш бай улустуң аразында харылзаазын канчаар кɵргүскенил?

Өөреникчилерниң кичээнгейин хынаары-биле дараазында айтырыгларны салыр:

12.Танаа-Херел болгаш ооң ɵɵрү Пат-Пат-Палчынның даңгыназын чаалап алыр дээш бар чорааш, орук ара кандыг бергелерге таваржырыл?

13.Бедик-Хүрең аъттыг Бели-Шынар Бег биле Даш-Хүрең аъттыг Дɵжү-Шынар Бег кым деп хааннарының даңгыналарын чаалап алырыл?

14.Алдын даңгынаны чаалап алгаш, Шаң-Хаанга чедире бээр. Ол шын бе?

Проблемниг айтырыгларны шиитпирлээри-биле:

15.Шулбус хаан-биле маргыжып орар үеде Танаа-Херелдиң иштики байдалы кандыг турганыл?

16.Эжишкилер Шулбус хаанның аъжы-чемин чүге чивейн чоруптар деп бодаар силер?

17.Пат-Пат-Палчын хаанның ɵдээнге келгеш, Танаа-Херел канчаар хуулуп алырыл? Чүге?

 18.Алдын даңгына ɵɵнүң ээзинге Эрлик-Ловуң хаанның аалынче бар чорааш таваржы бээр бергелерин чугаалап калбаан болза чүү болур турганыл? Танаа-Херел бергелерни эрте бээр турган деп бодаар силер бе?

19.Кол маадыр кандыг арга-биле 9 бергени ажып эрте бээр?

20.Алдын даңгынаны кандыг маадыр деп санаар силер? Чүге?

Быжыглаашкын кезээнче кирер.

- Эр-Хейлер!Шупту эки номчуп алган-дыр силер, уруглар. Ам кижи бүрүзүнге боду ажылдар үлеп бээр мен. Эжеш болгаш чааскаан кылыр онаалгаларны күүседир бис.

 Башкының айтырыгларынга долу болгаш шын харыыларны бээр. Бот-тывынгыр чоруун сайзырадыр.

1.Маадырлыг тоол

2. Тема: Даңгына дээш демисел. Мɵзү-шынар темазы. Идеязы: Чɵптүг чорук кезээде тиилээр.

4. Пат-Пат-Палчын хаанның алдын даңгыназын чаалап эккээр кылдыр айбылаптар.

5. Ачазының аъдын мунуп алыр. Чүге дизе хаанның чоруткан малдары оолду угбаан.

6. Бели-Шынар болгаш Дɵжү-Шынар.

7. Кол маадырны Эрлик-Ловуң хаанче мегелеп айбылаптар.

8. Гиперболаларны хɵйү-биле ажыглаан. Оон аңгыда эпитеттер бар.

9. Бот-боттарын камнажып турар. Эки ээ болур чадавас дээш. А бирээзи эки аът болр чадавас деп турар.

10. Хүндүткел езулалы черле турган. Белек-селектиг келгеш, улуг улузун хүндүлеп тургаш, келин кысты алыр.

11. Бай улус бɵдүүн чонну айбылаар, дора кɵɵр турган.

12. Шулбус хаанга таваржыр, Кускун-Куюрам, Сааскан-Сайырам алышкыларга дужар, Хоран далайга чедер. Аңаа баарга, Даш-Хүрең будун дегзипкеш ɵлүп каар. А эжишкилер диргизип алырлар.

13. Ай-Хаан болгаш Хүн-Хаанның уругларын чаалап алыр.

14. Шаң-Хаанга чедирбейн, Танаа-Херел боду чурттай бээр.

15.Танаа-Херел аажок хорадап олурар. Иштики делегейи дойлуп, оожургавайн турар. Харын-даа бодунуң аксынга боду ɵртенип кал чазар.

16. Чүге дизе Шулбус хаан хораннап кааптар деп турган.

17. Танаа-Херел арган хүрең богбалыг, ыт кежи кɵвүнчүктүг ыңгыржак эзерлиг чудаңгы оол кылдыр хуулуп алыр. Чүге дизе даңгынаны шылгаар деп шиитпирлеп аллган.

18.  Чугаалап калбаан болза база-ла оруккка таварышкан 9 бергезин ажып эрттип шыдавас турган. Чүге дизе ол чɵптүг, эвилең-ээлдек чоруу-биле болгаш даңгынаның берген чүъгүн октап берип тургаш, эрте берген. А олар чок турган болза, Эрлик-Ловуң хаанның ɵдээнче эрттирипсе-даа, дедир чоруп олурда хаанның айбычыларынга тудуп бериптер турган чадавас. А ооң кадайын Шаң-Хаан чаалап апаар турган.

19. Эки чүүлдерни чугаалап тургаш, биче сеткилин кɵргүзүп, оларны хүндүлеп тургаш эрте бээр.

20. Алдын даңгына аажок мɵзү-бүдүштүг, чарт угаанныг, сагынгыр-тывынгыр, езулуг чɵлнгииш. Ынчангаш ол мɵзүлүг маадыр болур.

Кылып чорудуп тургаш чедип алыр түңнелдер

Номчаан чогаалының утказын билип алыр. Ооң ужур-утказын, тема болгаш идеязын тодарадып өөренир.

Медереп билип тургаш чедип алыр түңнелдер

Башкының тайылбырындан болгаш эштериниң харыыларындан чаа, билбээн айтырыгларынга харыыларны тып билип алыр

Быжыглаашкын

Номчаан чогаалынга хамаарыштыр бижимел болгаш аас-биле ажылдарны кылдыртыр. Шыырак ɵɵренир болгаш кичээлде харыылавас кошкак уругларга билииниң деңнелиниң аайы-биле онаалгаларны бээр.

ϴɵренири кошкак оолдарга демдек ажылдап алыры-биле таблица болгаш лабиринт (дузак)-биле ажылды кылдырар.

№1. Таблицаны долдуруңар. Мɵзүлүг болгаш мɵзү чок маадырларныкиир бижиңер.

№2. Танаа-Херелдиң Эрлик-Ловуң хаанче ар чорааш таварышкан бергелерин дес-дараалаштыр (чурум аайы-биле) салыңар.

                    Тана-Херелге алдын даңгыназынга чедеринге дузалаш.

А эки ɵɵренир уругларга угаан-медерелин сайзырадыр болгаш, сагынгыр чоруур быжыктырары-биле онаалганы бээр.

№3. Танаа-Херел мурнунга таварышкан бергелерни ажар дээш, кымга, чүге чүнү бергенил? Чуруктарны дужааштыр шыйыңар.

Арткан уругларга эжеш-эжеш кылдыр ажылдаары-биле чуруктарны үлеп бээр.

№4. Танаа-Херелдиң Эрлик-Ловуң Хаанче бар чорааш, орукка таварышкан бергелерин чурум езугаар салыңар.

Өөреникчилериниң харыыларын хынаарр. Чогаалдан уруглар чүнү өөренип билип алганын айтырар.

- «Танаа-Херел» деп тоолдуң идеяазын чүү деп бодаар силер, уруглар?

Өөреникчилерниң харыыларын чаңгыс домак-биле түңнеп чугаалап бээр.

- Шын-дыр, эр-хейлер!

«Танаа-Херел» дээрге душтук дээш демиселди кɵргүскен эпос (маадырлыг тоол). Ооң кол идеязы: эр кижи кандыг болур ужурлугул дээн кижизидикчи уткалыг болганда, эр кижини дидим, эрес, арга-мегелиг, кандыг-даа бергелерни ажып эрте бээр мерген угаанныг болгаш камгалакчылар болур дээрзин кɵргүскен. Оон аңгыда бурунгу үеден тура, байларга бɵдүүн чоннуң удур демиселин бижээн. Чогаалдан алгаш кɵɵр болза, шаанда эр кижи биле ооң аъдының ады кезээде тудуш чораан деп чүүл кɵстүп турар. Чижээ: Даш-Хүрең аъттыг Танаа-Херел, Бедик-Хүрең аъттыг Бели-Шынар, Дɵжү-Шынар аъттыг Дɵжү-Шынар. База-ла херээжен кижиниң мерген угаанныын болгаш алган эжинге чɵленгииш болуп,үргүлчү деткип чоруур деп чүүлдү  даңгынаның овур-хевирин дамчыштыр билип ап болур бис. Ынчангаш силер база эки аъттыг езулуг эрлер болуп, чоннуң тɵлептиг оолдары болуп ɵзериңерни кыйгырып тур мен, оолдар. А кыс улус база мерген угаанныг, холу чемзиг, ɵг-бүлезинге бердинген болуру чугула.

Онаалганы бижимел кылыр. Частырыг чокка чараш бижиирин чедип алыр.

№1. Мɵзүлүг маадырлар: Танаа-Херел, Бели-Шынар Бег, Дɵжү-Шынар Бег, Пат-Пат-Палчын, алдын Даңгына, кол маадырның ачазы.

Мɵзү чок маадырлар: 108 кадынныг Шаң-Хаан, Шулбус хаан, Эрлик-Ловуң хаан.

Лабиринтини эрттер.

№3. 2 кодур кара тевеге 2 ɵртең тɵш бээр

Даш кажыктаан оолдарга кажык бээр.

Сиген каткан уругларга сиир бээр.

Шалбаа далайга баргаш саңын салып, чажыын чажар.

Шыргай аргага баргаш, чаламазын шарыыр, саңын салыр.

№4. Эң-не баштай Челбиге кадай ------ 2 кодур теве-------2 ала-сааскан--------2 кускун--------даш кажыктаан оолдар-------сиген каткан уруглар------ɵртеп каан ɵле бе-----шалбаа далай------шыргай арыг------Эрлик-Ловуң хаанның ɵдээ.

Бот-тускайлаң чедип алыр түңнели

Өөреникчилер чаа чүүлдү өөренип, сактып алыр; боттарының аажы-чаңын шүгдүнүп, эттинер.

Харылзажылга талазы-биле түңнели

Бөлүк-бөлүк кылдыр ажылдап өөренир, бодунуң бодалдарын эштери-биле үлежип билирин чедип алыр, өскелерниң харыызынга хамаарыштыр чөпшээрежип, чөпшээрешпейн турарын илередип билирин өөредир.

Түңнел

Эрткен темавысты шупту сактып, катаптап алдывыс, уруглар.

Эки ажылдаан уругларга демдектерни салыр. 

- Бөгүн кичээлге шупту эки харыыладыңар,уруглар. Эр-хейлер! Ынчангаш демдектерни салыптаалыңар.

Каш кижи «5» , каш кижи «4» демдек алганын түңнеп, дамчыдар. Онаалганы бээр.

- Онаалга 1. Тоолга хамаарыштыр кроссворд тургузар азы «Даңгынаның овур-хевири» деп чогаадыгдан бижип эккээр.

2. Номнарыңарның 30 дугаар арнында «ООн күжүр Танаа-Херел…» деп турар абзацтан эгелээш, тоолдуң тɵнчүзүнге чедир шээжилээр.  Онаалганы билген, билбээнин ылавылаар. Класс-биле байырлажыр.

- Кичээлге келгениңер дээш четтирдим, байырлыг!

Кичээлдиң канчаар эрткенин аразында сайгарып, чугаалажыр. Демдектерин дневниктеринче киир салдырар. Дараазында кичээлге белеткенири-биле онаалгазын демдеглеп бижиир. Башкы-биле байырлажыр.

- Байырлыг, башкы!

Медереп билип тургаш чедип алыр түңнелдер

Кичээлге катаптаан чүүлдерин бажынга арттырар. Бодунуң болгаш эштериниң частырыгларын эдер.