Воспитательная работа

ОГ-ТЫВА КИЖИНИН ОРАН-САВАЗЫ.

ОГ дээрге эрте бурунгу шагда Топ Азияга чурттап чораан огбелеривис турктернин материалдыг культуразынын монге тураскаалы-дыр

Оглерге тывалар, алтайлар, хакастар, кыргыстар, казахтар, турменнер, узбектер, моолдар, калмыктар болгаш оскелер-даа кидис оглерге чурттап чорааннар.

Огну тыва шулукчулер, чогаалчылар йорээп, алгап чоруурлар. Михаил Дуюнгур:

Чайыр шилден, маны даштан сиилбип туткан

Чараш, ховар ордуларга кирип чордум.

Ынчалза-даа озуп келген ием оо дег,

Ындыг силиг, каас оргээ душпааным шын, деп чоргаарланып турар.

ОГ - Тыва чонувустун эрте-бурунгудан бээр чурттап келген оран-савазы.

Тывалар мал ажыл-агыйлыг болгаш ургулчу бир черден бир черже кожуп чораан.

Огну дурген бузуп, чудуруп, тип ап болур.

Огну тевеге, шарыга чудурерге эптиг.

Тыва кижи эрте чажындан оо,

баглааш,

аът ортээ,

хой кажаазы,

кодан-хонажы,

аал коданы, одек деп чул дээрзин угаап билир турган.

Тыва кижинин угаан-медерелинин хевирлээшкини, даштыкы оран-делегей дугайында билиишкини-даа эн баштай огден эгелээр турган.

Ынчангаш ОГ бистин тоогувусте онзагай черни ээлеп турар, тыва чон оонге чурттап, ажы-толун остуруп чораан.

ОГ 6, азы 8, азы 10 ханадан тургустунар,

огнун бир ханазы 12 баштыг болур. 6 ханалыг ог 72 улуннуг болур.

Огнун дундуунде хараачы турар. Ону кончуг шеверлер быжыг хадындан ээп тургаш кылыр.

Ог хатка алыспазын, харга бастырпазын дээш багана-биле быжыглап каар.

Огну быжыглаарда, иштинден, даштындан куржап каар. Ог курун, багларын аът челинден эжер.

Огнун ортузунга суугу,

он талазынга орун-дожек,

хойтпактыг доскаар, аъш-чем, аяк-сава турар улгуурге,

солагай талазынга чуък чыыр чер, шуурун, чылапча,эзер-чуген салыр чер, дорунге аптаралар турар.

Эр кижи огнун дорунге, кыс кижи орун баарынга олурар,

келген аалчы огнун солагай талазынга олурар.

Огну озээ кылгаш тырыкылай чуруптарга, ог - ортемчейнин тову ышкаш апаары солун.

Чер бомбурзээ тогерик, огнун хевири тогерик, ай, хун тогерик костур болганда, огну ортемчейге домейлээни чоп.

Бо бодалды бадыткаан алдарлыг чогаалчы Владимир Серен-оолдун «Огже чалалга» деп шулуунде мындыг одуруглар бар:

Огде чуулдер -

Ортемчейнин кезектери:

Ору дундук -

Олчейлиг Хун боду ол-дур.

Херелдери -

Херлип баткан ынаалар-дыр.

Ханалары -

Харылзашкак найырал-дыр.

Богежелер,

Базырыктар, кожаланнар -

Бомбурзектин

Баглажыпкан куржаглары.

Хараачызы - экватор,

Эргин безин,

Эртер, ажар арттар ышкаш.

Огнун дундуунде ак-кок ДЭЭР, ачылыг Ай, ХУН бодунун ээлчээнде бакылап, авыралдыг чырыын чажып турар,

ЧЕДИ-ХААН дуне када октаргайнын делгемнеринден, тумен сылдыстар-биле огде кижилерже карак баскан дег чивенейнип турар.

Ынчангаш база катап Михаил Дуюнгурнун шулуун сактып кээли:

Дор-ле сынмас торел чонум чурттап чорда,

Доргун сынмас дортен-алам киштеп турда,

Тос-ла хана эптей тудуп, чалап тиккен,

Довурзак дег, оом черге монге турар.

Эр кижи торээн чуртунун камгалакчызы

(класс шагы)

Кичээлдин чорудуу

Хундулуг ада-иелер, уруглар! Богунгу класс шагын шериг-патриотчу кижизидилгеге тураскаадып «Эр кижи – Торээн чуртунун камгалакчызы» деп адаан. Чугаа болза эр кижи дугайында болурун кичээлдин темазындан билип каан боор силер.

- Клазывыста чеже оол бар ийик, уруглар? Оолдар озуп келгеш кымнар болурул?

- Шын-дыр, эът-ханы чедишкен эр кижилер апаар. Назы-хар чедип, эр кижинин Торээн чуртунун мурнунга ыдыктыг хулээлгези – шериг албанын эрттирери-биле чоруптарлар. Ол уеге чедир ам-даа элээн каш чылдар бар-аа болза, «Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан» деп ада-огбелеривистин чагынн утпайн, ада-иези оглун амдыгааштан эгелеп куш-дамыр, сагыш-сеткил, мозу-будуш, билиг талазы-биле озулдезин кичээнгейге ап, келир уеде шериг амыдыралдын, дайынчы ооредилгенин бергелерин ажып эртеринге сагыш-угланыышкынны бээри чугула дээрзин чижектерге бадыткап, сайгарып чугаалажып корээлинер.

Шериг баар оолдарга салып турар негелделер кандыгыл, бо дугайында шериг комиссаридынын толээзин дыннаалынар.

Шериг комиссариадынын толээзи:  Бистин кол сорулгавыс – шеригже кадык-шыырак оолдарны чорудары. Ону шиитпирлээрде чугле шериг комиссариаттарынын, эмчилернин эвес, а тус чер чагыргаларынын коску дээштиг ажылы негеттинер.

Шеригден холуттуруп турар оолдар кандыг аарыглыг болуп турарыл? Эн-не нептеренгей чылдагаан – дензизи четпес. Арган-дорган болганындан шериг барбайн баар-дыр. Ындыг оолдарны хандыр шинчилеп коорге, ижин-шойунду, от, бес аарыглыг ийикпе, азы ишти кыжалыг (курттуг) болгаш оске-даа аарыгларнын чылдагаанындан арган болуп турар. Чамдык ог-булелернин оолдары хоолулуг аъш-чемни норма езугаар чивейн турарындан арган-дорган болуп турары чажыт эвес.

Ийиги черде соок-даяк аарыглары, янзы-буру кемдээшкиннернин уржуундан шериг барбайн баар. Ол чул дээрге дурт-сыны хону эвес, чустери аарыыр, тавангайлары дулгуй, бижектээшкин азы автотранспорт озал-ондаанын соонда кемдээшкиннер дээш оон-даа оске.

Ушку чылдагааны – угаан-медерели кошкак, психиатр болгаш нарколог эмчилернин данзызында турар. Кулак, карак, диш, окпе дээш оон-даа оске аарыгларлыг оолдар шеригден холуттуруп турар.

Шеригже чоруткашуш ай-даа четпейн, кадыынын байдалы-биле дедир чанып кээр таварылгалар бар. Чоокта чаа эге класс билиглиг, орустап билбес бир оолду угаан сайзыралы кошкак дээш шериг эрттирип турган кезээ дедир тываже чорудупкан. Ынчангаш мындыг таварылгалар моон сонгаар кататавазы-биле, ада-иелер, оолдарывысты орус дылга эки ооредип, 11 классты, оода чадаарда 9 классты доостуруп ап корээлинер. Бир эвес тускай мергежилдиг болза улам эки. Чуге дээрге тускай мергежилинин аайы-биле шериг албанын эрттирери чиик болур.

Соолгу уеде аныяк оскеннин шериг-патриотчу кижизидилгезинче шоолуг сагыш салбастаан. Оон чылдагаанындан назы чеде берген оолдарнын аразында шериг баарыксавас  оолдарнын саны эвээш эвес.

Ынчангаш хундулуг ада-иелер! 18 харга чедир ажы-толунернин озулдези, кадыкшылы, ниити билии, сагыш-сеткил талазы-биле дадыгыышкыны бир-ле дугаарында силерден хамааржыр апаар-дыр. Оглу шериг албанын эки эртиргеш, эрзиг, чоргаар, дадыккан ээп келирин кым кузевес боор. Шериг хулээлгезин эрттирген соонда, ол кижи каяа-даа ооренип, ажылдап болур дээрзин утпас ужурлуг бис.

Класс башкызы: - Ам кымда кандыг айтырыглар бар? Сонуургаан айтырыгларынарны салып болур силер. (Шериг кмиссариадынын толээзинден сонуургаан айтырыгларын салыр).

Ам айтырыглар чок болза, еериг комиссариадынын толээзинин чугаазындан дыннап билип алган чуулувусту туннеп корээлинер. Ол чул дээрге, оол кижи Торээн чуртунун камгалакчызы болур дээрзин билип алдывыс. Кадык-шыырак-ла чорза, оолдар шериг хулээлгезин ыяап-ла эртер апаар. Ынчангаш амдыгааштан бодун дадыктырар, куш-дамыр талазы-биле сайзырадыр, эргээ ооренмейн бергээ ооренир апаар-дыр силер. А ада-иезинин талазындан оолдарын кадык-шыырак остурер, Торээн чуртунга, чонунга ынак, Ада-чуртун камгалаарынга белен болурун чагып, эр кижи кылдыр кижизидер ужурлуг ышкажыл.

Ынчаарга эр будуштуг-ле деп турар бис. Чогум кандыг кижини ынча дээрил? Манаа хамаарыштыр кижи бурузунун бодалдары ангы-ангы болур. Ажы-толувус эр кижинин чижээн ачазындан, акыларындан, даайларындан коруп, эр кижи кандыг болурун оларнын аажы-чанындан, долгандыр кижилер-биле хамаарылгазындан билип ап чоруурлар. Бо кичээлди эртирер мурнунда класстын оореникчилеринге «Мээн ачам», «Мээн акым», «Мээн даайым» деп чогаадыгны бижип экээр даалганы берген турган. Ам уруглар чуну бижээн эвес дыннаптаалынар. (3-4 хире оореникчиге бижээн ажылын номчудар).

Хундулуг ада-иелер! Чоок, эргим кижилеринин дугайында уруглар чуну бодап чоруурун ажыт-чажыт чогу-биле бижээнин дыннадынар. Моон кандыг туннел ундуруп болурул дээрге, ажы-тол – ог-буленин корунчуу дээри-ле шын ышкажыл. Азы ажы-толунун ооредилге, кижизидилге дээш сагыш-аарып, кызып чоруур ада-иенин уруглары чурумнуг, ооредилгезинге кызымак болур дээн ышкаш оон-даа оске. Манаа хамаарыштыр тыва улустун кандыг улегер домаа бар ийик, уруглар?

- Шын-дыр, «Ада-иези кандыг болдур, ажы-толу ындыг болур», «Хол изин бут  чандыр баспас» дээш оон-даа оске. Бир-тээ ажы-толунун кижизидилгези ада-иезинден хамааржыр болганда, ада-иези кандыг болурул, уруглар?

- Ада-иези ажы-толунге улегер-чижээн коргузер апаар. Ылангыя ачазынын эрес-кежээ, ажыгыр будужу, чон аразында толептиг ат-алдары ажы-толунге чоргаарал болур ышкажыл. Ындыг болбас аргажок, чуге дээрге ачазынын оглу азы уруу болуп, адын эдилеп артып каар улус ажы-толу – силер-дир силер, уруглар. «Ада турда чон таныыр, аът турда чер коор» деп улегер домак дугайын шын чугаалаан.

Эр кижи ог-булезинин эр ээзи, ажы-толунун ачазы болуп чорууру-ибле «ада» деп атты эдилеп чоруур ышкажыл. Иезинин иштинге боттанып келгеш чаш опеязы чырык чер кырынга кижи болуп чаяаттынгаш, бир дугаарында ачазынын фамилиязын алыр. Ачазынын уруу азы оглу бооп буруткээн, торуттунген дугайында херечилелдиг болур. Ынчалдыр хамааты кижи ачазынын адын уламчылап артып каар.

Кижинин чер-чурту-даа болза «ада» деп сос-биле холбашкан болур. Ада-чурту, ада-огбелеринин чурту, ада-ызыгуур салгаан чер чурту… Тыва чанчылдарны ада-огбелеривистин чаагай чанчылдары деп турары база ханы уткалыг. Моон кандыг туннел ундуруп болур дээрге, Тывага шаг-тоогуден тураог-буленин эр ээзи ажы-толунун адазы болур хулээлгезин ак сеткилдиг кууседип, аал-коданынын ээзи, Ада-чуртунун камгалакчызы болбушаан, келир уеде чер-чуртун ээлеп артып каар салгалдары дээш сагыш салып, оларга чагыг сумезин арттырып, салгалдан салгалче чоннун эки чанчылдарын дамчыдып, сагып чурттаарын чагып чораан.

Шаандан тура ада кижинин амыдыралынга, ог-булеге туружу онзагай турган. О лог-булезинин кол чоленгиижи, азыракчызы чораан. Ажылдын кадыг-бергезин кылыр, херек таварылгада чер-чуртун камгалаары-биле дайын-чааже-даа аъттанырынга белен турар. Эр кижинин мозу-будужу – оон мерген угааныындан, коргуш чок эрес-дидим болгаш шыдамык, тура-соруктуунда деп ада-огбелеривис чагып чораан.

Ажы-толдуг ада  угаан-сарыылдыг, чараш чаагай сеткилдиг, кара сагыш, чоптуг эвес, мегечи база кортук чорукка хонну чок. Торээн черин, торел чонун сагыызын дег ыдыктап коор. Эгелеп каан ажылын албан доозар, кылган ажыл-ижинге мергежээнин, шиченигир, тудунгурун коргузер. Ажы-толу ачазынын адын эдилеп, ада-ызыгуурун уламчылаар болганда, ада кижи эр соруун салбас, ат алдарын бедик тудар ужурлуг. Ада кижинин шынгыы кижизидилгезин албаан, ачазынын хайгааралындан унген оолдар кем-херек уулгедикчилери апаарын утпас. Чуге ындыгыл дээрге, чогуур уезиндеоол кижиге шын кижизидилгени берип шыдавайн барганындан, ол озуп келгеш, улуг кижилернин чагыг-созун херекке албас, тура-хонну улгатканы ол.

Ада кижи ырак сактыр, ындын бодаар дээр болгай. Чугаа болза чуртувусту ээлеп артып каар салгалдарывыс дугайында чоруп турар болганда, ажы-тол кижизидилгезинге идепкейлиг киржинер. Езулуг эр соруктуг ада кижи уе-шагнын бергезинге сылдавас,  янзы-буру социал чылдагааннар чугаалап, харыысалгадан чайлаарын оралдашпас. Ог-булезинин, ажы-толунун чуртталгазын экижидер дээш кызар, ол дээш туржур апаар. Ада кижи ажы-толун мозу-шынар талазы-биле хевирлээр, а иези сагыш човангыр буянныг сеткилге кижизидер дээрзин утпаалынар.