Мастер-класс -2018 "Туган тел"

Мое педагогическое мастерство

«Много тысяч лет тому назад увидел Бог, что множатся пороки людей, и решил помочь им. Созвал он высоких Духов и сказал: «Люди потеряли свой путь. Как быть?» Один из Духов предложил навеять на людей сон пророческий, другой – послать манну небесную, третий – воду от Бога. И только четвертый Высокий Дух изрек: «Вложи в каждого человека жажду к познанию и дай им учителя».  

                                                         Нисан Миндел

         По – разному приходят в школу учителя, и по – разному складываются их судьбы. Диплом педагогического вуза – всего только документ на право приобщения к большому и необыкновенно сложному труду. Труд учителя сродни труда хлебороба и строителя – из зерен добра и справедливости выращивает он душу учеников, из кирпичиков знаний складывает их разум, помогает найти свои пути в жизни. А сложность учительского труда в том, чтобы найти путь к сердцу каждого ученика, создать условия для развития творческой личности.  Люди по–разному понимают роль учителя. Одни видят в нем просто преподавателя учебного предмета, «урокодателя». Я же вижу педагога, воспитателя и наставника – человека, способствующего становлению личности ученика. Убеждена что, главное в нашем труде – найти со своими учениками взаимопонимание, зная, что каждый  неправильный шаг, случайно сказанное слово впитываются неокрепшими душами воспитанников. Учитель не мыслит себя без постоянного самосовершенствования, ведь он  может научить детей только тогда, когда сам учится, и он должен быть « образцом » для них. Настоящий учитель каждый день с волнением  ждет встречи с учениками,  вместе с ними радуется успехам и переживает за неудачи. Отрадно, что ребята с желанием и интересом изучают свой родной язык.

            Процесс преподавания родного (татарского) языка и литературы в школе носит не только образовательный характер, но и направлен на воспитание успешной личности, ориентированной на общечеловеческие и национальные ценности. Я пытаюсь формировать и развивать творчески мыслящую личность ребенка, способную принимать нестандартные решения. Основным результатом своей деятельности я считаю, получение детьми прочных знаний, умений, навыков по предмету, умение их применять на практике. Обучение будет успешным, если знания и умения усваиваются учащимися в строгой последовательности, постепенно, в порядке вырастающей трудности и сложности с тем, чтобы школьник поднимался по ступеням. Каждый новый урок должен базироваться на предыдущих. Чтобы создать интерес к предмету, умело использую игровые элементы, провожу уроки-диспуты, уроки- ярмарки, уроки- лекции и. т.д. Использование ИКТ в учебном процессе позволяет повысить эффективность обучения, приблизить его к реальному уровню деятельности. Эффективность применения информационных технологий на уроках татарского языка не подлежит сомнению. В числе преимуществ их использования в качестве средства обучения можно назвать субъективную ориентацию гибкость и вариативность. Компьютер мне помогает повысить уровень преподавания, обеспечивая наглядность, контроль, большой объем информации, являясь, наконец, стимулом в обучении. Для решения традиционных образовательных задач на уроке я применяю текстовые редакторы, системы мультимедийной презентации, электронные учебники, системы дистанционного обучения и Интернет. При изучении любого языка мира человек старается научиться его коммуникативной деятельности. Поэтому, я будучи учителем татарского языка и литературы работаю над методической темой, которая звучит так: «Применение инновационных технологий для развития коммуникативных способностей учащихся на уроках татарского языка и литературы». 

     Основным результатом своей деятельности я считаю, получение детьми прочных знаний, умений, навыков по предмету, умение их применять на практике. Я всегда стараюсь к более высокому уровню результативности в работе, отстаивая свои позиции, и стараюсь достичь поставленной цели.

    Меня, как будущего учителя, волнует вопрос — как из каждого ребенка воспитать лидера? Успешный учитель — успешный ученик. Эта формула уже давно признается формулой достижения высоких результатов нашей деятельности. Личный пример является самым эффективным методом воспитания.

    Н.А.Назарбаев в своем послании народу отметил понятие «учитель новой формации» - духовно развитая, творческая, компетентная личность, стремящаяся к постоянному самосовершенствованию. Именно такие учителя воспитывают в каждом ребенке личность, готовую отстаивать свое мнение и добиваться поставленной цели. Непрерывное образование и ценность знаний — вот что определяет сегодня компетентного лидера.

       Таким образом, перед нами встает образ современного учителя - лидера, со сложившимся позитивным мировоззрением, нацеленным на постоянное саморазвитие и профессиональный рост, толерантного, обладающего высоким нравственным авторитетом.

    Моя профессия — учитель. Лидер ли я ? Думаю, да, ведь основные ступеньки лестницы под названием «лидерство» уже пройдены, и сейчас главное — это оттачивание мастерства и формирование ценностных ориентиров в области инноваций.

    Лидером может быть каждый человек, главное уметь найти подход к себе и развить нужные качества. И первый шаг - это осознание роли лидера, вера в себя и непрерывное образование.

  Нет профессии более ответственной и более интересной, чем профессия учителя. Сомнений в выборе будущей профессии не было, так как в школе я была активисткой  школы. Я всегда считала, что работа учителя – это вечный поиск ответов на вопросы, вечное совершенствование самого себя… 

      В первую очередь учитель – интеллектуально, духовно, физически, нравственно развитая личность. Учитель должен обладать ответственностью, дисциплинированностью, коммуникабельностью, образованностью, иметь соответствующий внешний вид. И, конечно же, учитель – психолог, который может найти подход к каждому ученику.

        Задача учителя – не только дать детям знания, но воспитать в них самые лучшие качества, такие как доброта, справедливость, ответственность, уважение к старшим, любовь к природе и животным, уверенность в себе, целеустремленность, любознательность и другие качества, которые помогают ребёнку стать человеком с большой буквы и достойным гражданином своего государства.

       Жаль, что ученики не всегда ценят и уважают труд и внимание учителя, обижают его словом, забывают об элементарном уважении. Несмотря ни на что, учитель не перестаёт давать детям знания, отдавать своё тепло и вкладывать в своих подопечных собственную душу. Каждый должен беречь и помнить своих учителей, ведь они всегда помнят каждого своего ученика.

 Думаю, что компетентный учитель – это педагог, который сочетает в себе высокий уровень профессиональных, педагогических, психологических, социальных качеств. Педагоги, учившие меня в школе, мои сегодняшние коллеги – это учителя, способные создавать условия для развития творческих способностей, развивать у учеников стремление к творческому восприятию знаний, учить их самостоятельно мыслить, полнее реализовывать их потребности, повышать мотивацию к изучению предметов, поощрять их индивидуальные склонности и дарования. 
   Компетентный педагог должен выявлять самые лучшие качества, заложенные в душе каждого ребенка, поощрять детей, чтобы они получали радость от приобретенных знаний, чтобы, закончив школу, они четко осознавали свое место в обществе и могли работать на его благо, и были готовы к участию в решении текущих и перспективных задач нашего общества. Отрадно осознавать, что огромное количество учащихся закончивших нашу школу нашли своё место в жизни, а в конечном счёте, и самих себя. И заслуга в этом всех учителей работавших и работающих в нашей школе. 

Татарстан Республикасы Лаеш муниципаль берәмлегенең Лаеш шәһәре 1 нче Гимназиясе гомумбелем муниципаль бюджет  учреждениесе

“Кошлар-безнең дусларыбыз!”

( 5 сыйныф татар әдәбияты дәресе)

Башкарды :   1 нче категорияле

татар теле һәм әдәбияты укытучысы

                                              Исмәгыйлева Дилә Гомәр кызы

Лаеш

Тема:  Кошлар – безнең дусларыбыз.

Максат:  

 1)  Кошлар турында әңгәмә алып бару, яңа мәгълүмат бирү.

2) Укучыларның тиз уйлау, фикерләү сәләтләрен арттыру, тел байлыгы хәзинәсен баету, үстерү.

3) Эстетик тәрбия бирү, кошларга карата мәхәббәт уяту.

Җиһазлау:

 Мультимедия: слайдларда кошлар рәсемнәре, плакатларда язылган мәкальләр, магнитофон,аудиотасма, китаплар күргәзмәсе.

Дәрес  барышы:

Оештыру моменты:

– Исәнмесез, укучылар! Хәзер без сезнең белән аудиотасма тыңлап китәрбез. Игътибар белән тыңлагыз. ( Кошлар сайравын тыңлыйлар).

– Ә хәзер мин сезгә табышмаклар әйтәм, сез шул табышмакларның җавапларын табарга тырышыгыз.

Табышмаклар:

1. Язын килә, көзен китә, оя ясасаң үз итә.   (Сыерчык)
2. Җәй шакылдый бу чүкеч,

Кыш шакылдый бу чүкеч,

Ничек чыдый бу чүкеч?   (Тукран)

3. Башы тарак,

Койрыгы урак

Кычкырта барчасын,

Уята барысын.   (Әтәч)

4. Суда юынып алды,

Өсте коры калды.   (Каз)

– Молодцы, укучылар. Табышмакларның җавапларын таба алдыгыз.

Яңа тема:

– Менә без сезнең белән аудиотасма тыңладык, табышмакларның җавапларын да таптык. Сез нәрсә ишеттегез, табышмаклар нәрсәләр турында иде? (Кошлар турында).

– Әйе, алар кошлар турында иде. Димәк без бүген сезнең белән нәрсә турында сүз алып барачакбыз? ( Кошлар турында).

–  Әйе бик дөрес. Без бүген  “Кошлар – безнең дусларыбыз!” дигән темага әңгәмә алып барырбыз,  шигырьләр сөйләрбез, җырларбыз, уеннар уйнап алырбыз.

– Балалар, безнең бөтен әйләнә – тирәне кошлар бәйләп алган. Ә сез кошларны яратасызмы? ( Әйе, яратабыз).

– Дөньяда нинди генә кошлар юк. Кошлар табигатьнең күрке, яме. Нәфис гәүдәләре, үзәк өзгеч җыр–моңнары, сайраулары белән табигатькә, кеше күңеленә ямь өстиләр, илһам бирәләр.

– Сез дөньядагы  иң зур кошның исемен беләсезме?( Тәвә кошы).

• Әйе, иң зур кош – тәвә кошы. Тәвә кошы турында нәрсә әйтә аласыз?  

 ( Бер укучы тәвә кошы турында сөйли, мультимедиядә рәсеме күрсәтелә).

     –  Ул Африка далаларында яши. Оча белми. Аның авырлыгы 100 кг, алар 50 км /сәг тизлегендә чабып йөриләр.

– Иң кечкенә кош нинди? ( Колибри).

     – Әйе, колибри. Колибри турында нәрсәләр беләсез? (Бер укучы колибри турында сөйли, мультимедиядә рәсеме күрсәтелә).

    –  Колибри – дөньядагы иң кечкенә кош. Барлыгы 2–5   грамм авырлыкта.

    –  Укучылар, ә сез безнең якта яшәүче нинди кошларны   беләсез?

         (Песнәк, кызылтүш, саескан, карга, чәүкә, күке,   күгәрчен, торна, һ.б.)

    – Әйдәгез, хәзер кошлар рәсемнәрен карап узабыз.

 ( Мультимедиа ярдәмендә укытучы кошлар рәсемен күрсәтә).

– Ә сезнең өйдә  кошлар бармы? Нинди кошлар бар? (Укучылар санап чыгалар һәм бер укучы үзенең тутый кошы турында сөйли.)

– Укучылар, сез аргансыздыр. Әйдәгез, уйнап алабыз.

  “ Туп йөртү “ уены.

   ( Укытучы уенның кагыйдәсен аңлата).

– Тупны кулдан – кулга йөртәбез, кемдә туп кала, шуңа җәза бирәбез.

Биремнәр:  ( Бию көе яңгырый).

1. Кошлар турында шигырь сөйләгез.
2. Татар биюве биегез.
3. Әтәч кебек кычкырып күрсәтегез.
4. Үрнәк буенча  кош рәсемен төзегез.

– Укучылар, уйлап карагыз әле, кошлар бит көннән–көн кими баралар. Аларны саклап калыр өчен нишләргә кирәк?

  (Җимлекләр, сыерчык оялары эшләргә, аларга ризык салырга кирәк. Кошларны куркытырга, үтерергә, аларның ояларын туздырырга, йомыркаларга, кошчыкларга тияргә ярамый).

–   Менә карагыз сезнең иптәшләрегез нинди файдалы эш эшләгәннәр – җимлек, сыерчык оясы ясаганнар. Сез дә әти–әниләрегез белән кошларга җимлекләр, сыерчык оялары ясый аласыз. (Җимлекләр, сыерчык оясы күрсәтелә).

– Без сезнең белән Роза Хафизованың “Күгәрчен һәм малай” әсәрен укыган идек, хәтерлисезме? ( Әйе, хәтерлибез).

– Ул әсәрдәге төп герой кем?  Ул күгәрчен өчен нәрсә эшләде?

(Әсәрдә төп герой –малай, ул күгәрченне үлемнән коткарды һәм иреккә җибәрде).

     – Ул малай дөрес эшләдеме? Ә сез аның урынында нәрсә эшләгән булыр идегез? ( Балалар үзләренең фикерләрен әйтәләр).

     – Һәр кеше кошларны  үзенчә ярата, күз алдына китерә. Мәсәлән: скульпторлар, рәссамнар – буяулар , сызымнар, балчыклар белән сурәтли; композиторлар - көйләр чыгара ; шагыйрьләр – сүзләр ярдәмендә хисләрен белдерәләр.

     – Ә хәзер  әйдәгез, бергәләп М.Шәмсетдинова көенә язылган “Бала белән сандугач” җырын башкарабыз. ( Җыр җырлыйлар).

     – Татар халкыбызның мирасы бик баи. Халык күңелендә туган, аның хисләрен, кичерешләрен чагылдырган әсәрләр дә бездә бик күп. Шул уңайдан халык   кошлар турында төрле мәкаль–әйтемнәр чыгарган. Әйдәгез, бергәләп тактада язылган мәкальләрне укып чыгыйк.

                                “Аккош ялгыз яшәмәс.”

                                “Карга килсә, кар китәр.”

                                “Кошның да туган оясы бар.”

– Бу мәкальләр нәрсә турында? (Балалар мәкальләрнең мәгънәсен аңлаталар).

– Ә сез нинди мәкальләр беләсез? (Балалар мәкальләр әйтәләр).

– Бик дөрес, сез кошлар турында күп мәкальләр беләсез икән.

Йомгаклау:

– Укучылар, без бүген дәрестә нәрсә турында сөйләштек? (Кошлар турында).

– Дәрестә нәрсә эшләдек? (Кошлар сайравын тыңладык, табышмакларга җаваплар таптык, уен уйнадык, җырладык, мәкальләр әйттек, аларның мәгънәләрен аңлаттык, шигырьләр сөйләдек).

– Укучылар, сезгә бүгенге тема ошадымы?

• Кошлар турында тагын да күбрәк беләсегез килсә, кабинеттагы китаплар күргәзмәсеннән файдалана аласыз.
• Дәресебезне тәмамлап, безгә Айсылу шигырь сөйләп күрсәтә.

     – Шуның белән безнең дәресебез тәмам. Игътибарыгыз өчен бик зур  рәхмәт. Сау булыгыз.

Татарстан Республикасы  Лаеш  муниципаль берәмлегенең  муниципаль бюджет  

гомуми  белем учреждениесе  “ Лаеш  шәһәре 1 нче Гимназиясе”

Мастер – класс

«Сыйфат»

Башкарды:   татар теле һәм әдәбияты укытучысы

                                             Исмәгыйлова Дилә Гомәр кызы

ЛАЕШ–2016

Максат:  

 1)  Сыйфат турында  мәгълүмат бирү.

2) Укучыларның танып белү, тиз уйлау, фикерләү сәләтләрен арттыру, тел байлыгы хәзинәсен баету, үстерү.

3) Эстетик тәрбия бирү,җылы атмосфера тудыру,  табигатькә  карата мәхәббәт уяту.

Җиһазлау:

 Мультимедия: презентация, телеграмма, карточкалар, тест.

Мастер-класс барышы

( Ике төркемгә бүленергә.)

• Оештыру моменты:  
•  Исәнмесез, укучылар. Тәрәзәгә игътибар белән карагыз, урамда яз, җылы. Ә хәзер барыгызда бер-берегезгә карап, елмаегыз, язның җылылыгын тапшырыгыз. Хәзер миңа карагыз, миңа да язның җылылыгын бүләк итегез.
• Ә хезер әкрен генә утырыгыз. Сезнең өстәлләрегездә җиләк-җимешләр бар, карагыз әле, алар шундый матур, тәмле. Сез барыгызда шул җиләк-җимешләр арасыннан кайсысын сайлар идегез?  
•    Ә мин кызыл алманы сайлар идем, чөнки ул бәйрәм төсе.   Безнең дәрестә дә бүген бәйрәм,  чөнки бездә кунаклар бар. Һәрбер бәйрәм истә кала, безнең бүгенге дәресебез дә сезнең  исегездә  калсын иде.

( экранда кояш рәсеме)

• Безнең  дәресебезнең максаты-  танып белергә, җылы атмосфера тудырырга, файдалы, истә калырлык итәргә.  Хәерле юл!

• Барыбызда тактага карыйбыз.
• Яңа тема:
• Ә хәзер  дәресебезнең темасын бергәләп  атарга тырышабыз, шуның өчен уен уйнап алабыз.

СӘҮЫӨӘЙҮӘФӨӘҮАӘӨТ

Сезнең каршыгызда хәрефләр килеп чыкты, шул хәрефләр арасыннан бары тик татар телендә булган сузык авазларны сызып чыгыгыз, сезнең өстәлегездә дә карточкаларда бирелгән, нәрсә килеп чыгар икән.

• Әйе, чыннын да сыйфат сүзе килеп чыкты.
• Димәк без бүгенге дәрестә нәрсә турында сөйләшербез?
• Нәрсә соң ул сыйфат?
• Нинди сорауларга җавап бирә?
• Мисаллар китерегез?
• Сыйфат турында тагын нәрсәләр беләсез?

• Хәзер укучылар тактага карыйбыз, монда безнең сүзләр җыелмасы бирелгән. Сез шул сүзләрне ике төркемгә бүлегез.  Әйдәгез бергәләп тикшерәбез.
• Беренче төркем эшләрен укый. (Сыйфатлар)
•  Икенче төркем эшләрен укый. (исемнәр)
• Ни өчен шулай бүлдегез? ( исем, сыйфат)
• Димәк сыйфат - ул .....
• Исем – ул...
• Ә хәзер әйдәгез бирелгән исемнәр һәм сыйфатлар белән сүзтезмәләр төзеп карыйбыз.
• Шул сүзтезмәләрне кулланып  әлеге бирелгән рәсемнәр буенча  җөмләләр төзегез.

• Ял сәгате:  
• Яз көне нинди беренче чәчәкләр чәчәк ата? (умырзая)
• Әйе, дөрес, ә хәзер әйдәгез бергәләп ял итеп алабыз.
• Сез үзегезне умырзаялар итеп хис итегез, кар астыннан чыгып киләсез, кояшка үреләсез, таҗларыгызны ачасыз, бераз җил исеп китте, як-якка селкенәсез, җил тынычланды, умырзая үсә, чәчәк ата, ә без дәресебезне дәвам итәбез.

• Текст белән эшләү:

• Ә хәзер мин сезгә ике текст  укыйм. Игътибар белән тыңлагыз.
• Беренче текст белән икенче текст нәрсә белән аерылып тора? (сыйфатлар)
• Димәк сыйфатлар кирәкме?
• Алар текстта ни өчен кирәк? Үз фикерегезне әйтегез.
• Ә  хәзер  сез икенче текстны тагын бер тапкыр игътибар белән укыгыз һәм сыйфатларны истә калдырырга тырышыгыз. (1-2 минут бирелә)
• Сезнең өстәлләрегездә карточкалар бирелгән, анда шул ук текст, ләкин сыйфатлар юк. Сезгә истә калганча, төшеп калган сыйфатларны дөрес урнаштырып язарга кирәк.
• Ә хәзер әйдәгез бергәләп тикшерәбез. (Бер укучы укый)
• Сезнең белән  эшләгән арада, минем өстәлемә телеграмма килгән. Нәрсә язганнар икән?
• Монда бит шифрлар бирелгән, мин бернәрсә дә аңламыйм. Әйдәгез бергәләп чишеп карыйбыз. Бирелгән хәрефләрне сан тәртибендә урнаштырыгыз. Анда сүз килеп чыгарга тиеш.

Беренче төркемдә антонимнар, икенче төркемдә синонимнар дип язылган.

• Укучылар, әйдәгез искә төшерәбез нәрсә соң ул антонимнар?
• Нәрсә соң ул синонимнар?
• Юкка гына безгә бу телеграмма төшмәгән, димәк безгә сыйфатларның синонимнарын һәм антонимнарын табарга тырышырга кирәк.
• Димәк,  ике төркемгә дә эш бирелә. Беренче төркем шул тексттагы сыйфатларга синонимнар, ә икенче төркем антонимнар уйлап яза. Төркемнәр бергәләп эшлисез.
• Ә хәзер, әйдәгез тикшерәбез. Барлык сыйфотларга да синонимнар үәм антонимнар табып буламы?
• Димәк нинди нәтиҗәгә килдек?
• Йомгаклау:

Сез бүгенге дәрестә нинди яңалык алдыгыз?

Нәрсәләр эшләдек?

Нәрсәләр сезгә ошады?

• 6. Өй эше:
• Сезгә өй эше яз турында бер шигырь алырга һәм сыйфатларны эзләп табып, асларына сызарга.

• Сезнең өстәлегездә кояш һәм болыт рәсемнәре бирелгән, әгәр сезгә  хәзер рәхәт, күңелле икән, кояш рәсеме күрсәтегез, әгәр моңсу, күңелсез -  болыт рәсемен күрсәтегез.
• Укучылар гел шулай язгы кояш кебек күләрегездә якты булсын. Молодцы, барыгыз да булдырдыгыз, өстәлегездәге кояш астында пешкән җиләк-җимешләрне авыз итегез. Яз көне бит барыбызга да витамин кирәк.
• Игътибарыгыз өчен рәхмәт, сау булыгыз.

Кушымта

1.

  Хәрефләр арасыннан бары тик татар телендә булган сузык авазларны сызып чыгыгыз:

СӘҮЫӨӘЙҮӘФӨӘҮАӘӨТ

2.

Телеграмма.

2     8       13      9     8       3        4       8       2        10

Ачкыч :

Телеграмма.

                       5       3       8        9        8        3         4          8        2        10

Ачкыч:

3.

Ямьле,  үлән, якты, яшел, тамчы, яз, көннәр, көмеш, җылы, нурлар.

4.

Менә  ...    яз да  килеп җитте. Түбәләрдән тамчылар тама. Агачларның  бөреләре  күренә,  җирдә  ...    чирәм чыга.   Урамнардан чылтырап   гөрләвекләр ага. Кырларда  карлар эри,     ...        балчык күренә.      ...       үзәннәргә җыелган     ...         кар суы,  кояш астында ерактан ук ялтырап тора.  Урамда кошларның         ... сайравы ишетелә.

Район  фән фестивале

  Татар филология секциясе

Тема:   “Татарстан Республикасы Әлки

районынының кыскача тарихы, исемнәренең килеп

чыгышы, антропонимиясе һәм микротопонимиясе”

                                                                   Башкарды:

Лаеш шәһәре ГМБУ 1нче Гимназия  

                            укучысы

                                                           Миңлехәмитова Гөлнур Илсур кызы

                           Фәнни җитәкче:

                                                        Исмәгыйлева Дилә Гомәр кызы

                                                               татар теле һәм әдәбият  укытучысы

Лаеш

ЭЧТӘЛЕК

КЕРЕШ.....................................................................................................3

ТӨП ӨЛЕШ

БЕРЕНЧЕ БҮЛЕК .

ӘЛКИ РАЙОНЫНЫҢ  КЫСКАЧА ТАРИХЫ,             ИСЕМНӘРЕНЕҢ КИЛЕП ЧЫГЫШЫ........................................................................................6

ИКЕНЧЕ БҮЛЕК.  

ӘЛКИ РАЙОНЫНЫҢ АНТРОПОНИМИЯСЕ......................................9

 ӨЧЕНЧЕ БҮЛЕК.

 ӘЛКИ РАЙОНЫНЫҢ  МИКРОТОПОНИМИЯСЕ..................................12

ЙОМГАК.................................................................................................18

КУЛЛАНЫЛГАН ӘДӘБИЯТ.................................................................20

КЕРЕШ.

                 Бу дөньяда, бәлки, күп-күп эшләр күрем,

                 Билгесездер – кая ташлар бу тәкъдирем;

                 Кая барсам, кайда торсам, нишләсәм дә

                 Хәтеремдә мәңге калыр туган җирем.

                                                           Габдулла Тукай.

         Туган җир... Туган авыл...

    Йөрәккә нинди якын һәм кадерле бу сүзләр. Безнең һәрберебезнең газиз

туган йорты, нигезебез урнашкан кадерле туган авылы бар. Һәр авылның

үзенә генә хас кабатланмас, истә кала торган урыннар күп. Сокланып туймаслык тугайлар, челтерәп ага торган йөгерек чишмә буйлары, җикән

камыш белән капланган сазлыклар, балыклы күлләр, куе әрәмәләр белән

уратылган елга үзәннәре, туган ягыбызның кырлары, басулары, шаулап

торган урманнары күңелләргә рәхәтлек биреп, туган туфракка мәхәббәт

тәрбияли. Кая гына барсак та, нинди генә матур урыннар күреп соклансак та, туган төбәгебезнең гүзәллеген берни дә алыштыра алмый. Туган ягыбызның  һәр сукмагы, һәр агачы, һәр авылы, аның барча кешеләре күңелгә ифрат та якын. Тәпиләп киткән, беренче тапкыр “әттә-әннә” дип әйтергә өйрәнгән  вакытта ук күңел түренә туган телебез аша кереп утырган ул кадерле урыннар...

      Авыллар, авыллар... Аларда безнең үткән тарихыбызның бер өлеше,

халыкның моңы, кайгысы-шатлыгы, куанычлары һәм сагышы. Аларның

берләре бик борынгы, икенчеләре шактый соң барлыкка килгән.

 Һәрберсенең үз үсеш тарихы, үз даирәсе, үз мохите, үзенең данлыклы

кешеләре бар. Шуның өстенә авыллар милләтебезгә, халкыбызга җиң

сызганып хезмәт итүче кадрлар бирә торган изге урыннар. Авыллар

гөрләшеп яшәсә, милләт, халык яшәр, үсәр һәм көчәер.

      Авыл атамалары безнең борынгы тарихыбызны, данлы үткәнебезне

көзгедәге кебек чагылдылар. Безне чолгап алган мохит – безнең хәзергебез һәм үткән тарихыбыз ул.Һәм бу мохиттәге һәр атама шул тарих сәхифәләренә алтын хәрефләр белән язылган. Бер атама да юкка гына бирелмәгән.

  Аларның нигезендә атама кую өчен берәр сәбәп ята.Бер ишеләре этнонимга, икенчеләре тарихи вакыйгаларга, өченчеләре гадәт-йола кануннарына һәм башка үзенчәлекләргә нисбәтле рәвештә бирелә.

      Авыллар һәм алар тирәсендәге географик мохит атамалары халыкның

үткән тарихы,мәдәнияте, көнкүреше һ.б. үзенчәлекләре турында кыммәтле мәгълүматлар хәбәр итәләр. Аларның һәрберсе – үзе бер тарих.

      Авыллар тарихы турында сүз алып барганда, алар урнашкан мохит

турында сөйләү, һичшиксез, зарури.

      Әби-бабаларыбыз, ата-аналарыбыз йорт-җирне матур, ямьле итеп

төзегәннәр һәм төзиләр.

      Авыл урамнарына да агачлар утыртуны гадәт итеп кертергә иде.

Урамнарыбыз,яшәгән җиребез гөлбакчага әверелсә, үзебез зур канәгатьләнү алыр идек, һәм безне чолгап алган мохит тә сафланыбрак китәр иде.

      Билгеле булганча, елга-суларны бабаларыбыз изгеләштергәннәр, аларга табынганнар, гыйбадәт кылганнар, шәһәр һәм авылларын елга-инеш , күл, чишмә-кизләү тирәләренә торгызганнар. Һәр авылның тирә-юнь табигатен берәр яки берничә төр су чыганагы бизи. Су янындагы урманы, тавы, ышнасы, аланы, тугае, сазлык-баткаклыгы, болыны, коесы, юллары, изге,иске йорт урыннары була. Авыллар тарихын өйрәнгәндә, без  алар юнендәге географик берәмлекләрне һәм легенда-риваятьләрне

файдаланырбыз.

      Күп районнарда хәзер чишмә-кизләүләргә игътибар артканнан арта бара,аларны чистарталар, өсләренә чишмә йортлары торгызалар.

      Безнең Татарстан һәр яктан урман белән биләп алынган. Алар халык

хуҗалыгы һәм тормыш өчен зур әһәмияткә ия. Татарстан урманнары ылыслы һәм яфраклы төрләргә бүленә. Урман кеше сәламәтлегенә дә шифалы йогынты ясый.

      Гомумән әйткәндә, авыл һәм шәһәрләребезнең атамалары – безнең чал

тарихыбыз, ата-бабаларыбыздан калган газиз мирасыбыз. Атамаларны

үзгәртмичә, колакка ятышсыз колхоз һәм совхоз исемнәре белән алмаштырмыйча, үзгәртелгән тарихи исемнәрне кире кайтарып, күз карасы кебек кадерләп саклау – һәрберебезнең намус эше.

      Теманың яңалыгы. Без эшебезне “Татарстан Республикасы Әлки районынының кыскача тарихы, исемнәренең килеп чыгышы, антропонимиясе һәм микротопонимиясе” дип атадык, чөнки әлеге районның  тарихы һәм андагы географик атамалар, кеше исемнәре, кушаматлары аз өйрәнелгән.

      Хезмәтнең максаты. Әлки районының килеп чыгышын, кушаматларны, исем-фамилияләрне, географик атамаларны,шәҗәрәләрне өйрәнүдән гыйбарәт.

      Хезмәтнең структурасы.  Эшебез  кереш, өч бүлектән, йомгактан,

фәнни әдәбият исемлегеннән тора. Керештә максат һәм бурычлар аңлатылган. Беренче бүлектә районның тарихын һәм исемнәренең килеп

чыгышы өйрәнелә; икенче бүлектә Әлки районы антропонимиясе – исем,

фамилия, отчество, кушамат һәм шәҗәрәләр тикшерелә; өченче бүлек Әлки районы микротопонимиясе – бер төбәккә караган географик атамалары  өйрәнүгә багышланган. Йомгакта нәтиҗә ясалган. Соңыннан әдәбият исемлеге һәм чыганаклар китерелә.

БЕРЕНЧЕ БҮЛЕК

ӘЛКИ РАЙОНЫНЫҢ КЫСКАЧА

ТАРИХЫ, ИСЕМНӘРЕНЕҢ КИЛЕП ЧЫГЫШЫ.

      Туган җиребез, туган илебез Татарстан һәм андагы авылларыбыз күз

карасыдай кадерле һәм газиз безгә.

      Әлки атамасының килеп чыгышы турында тәгаен мәгълүматлар юк.

Әлеге атама, бәлки, Әл (кул) һәм Кәй (иркәләү кисәкчәсе) сүзләреннән килеп чыккандыр.Әл-Морза (Гали-Морза) атамасы,Әл-Мөхәммәт(Гали- Мөхәммәт),Галикәй кебек кеше исемнәре булу төбәк атамасының шуларга бәйле рәвештә туу ихтималына да ишарәли.

      Халыкта бу төбәккә тәүге килеп төпләнүче кешеләр Әлки (Галикәй) бабай булган, дигән риваятьләр дә бар.

      Әлки – борынгы һәм шактый интернациональ атама. Казахларда

мәсәлән, Әлкиев фамилиясе, Иделнең уң як ярында русча бозып әйтелүче

Алкино шәһәрчеге бар. Районда Әлки атамалары авыллар өчәү – Түбән Әлки,Урта Әлки, Югары Әлки.

      Кама аръягындагы Нугай юлы өстенә урнашакан Әлки авылы Казан

ханлыгы чоры чыганакларында телгә алына.

      Аксакаллар сөйләвенә караганда, авылны Әлки исемле кеше нигезләнгән.

Ул кече Чирмешән елгасына коя торган Ата суы буена, калын урман  арасына килеп утырган.

      Авылда Әлки бабайга мөнәсәбәтле бабай түбәсе дип аталган җир бар.

Имеш, бу урында Әлки бабай утырып чабатасына кергән балчыкны каккан икән. Башка авылларда мондый легенда Алып бабай исеме белән бәйле була.

      Түбән Әлки авылында элек өч гаилә руслар да яшәгән,ләкин аларның олы яшьтәгеләре инде үлгән, калганнары моннан киткәннәр. Монда элек

керәшен татарлары да булган икән. Аларны аерым зиратка күмгәннәр.

Вакытлар үтү белән алар мөселманлыкка кайтканнар. Түбән Әлки авылы

халкы, аксакаллар әйтүенә караганда, Чирмешән суы буендагы Идел зират яныннан коя. Суның бер хасияте бар: сокланып карасаң -  авырый

башлыйсың, дип сөйлиләр.

      1920 елларда Түбән Әлки авылы волость үзәге булган. Районга Әлки

атамасы калу шуңа бәйле. Район үзәге булып исә Базарлы Матак авылы тора.

                                            Базарлы Матак авылы.

      Әлки районы 1965 елда оеша. Ул республиканың көньяк өлешендә

урнашкан. Үзәге Базарлы Матак авылы. 1993 елның 1 гыйнварына авылда

4,2 мең кеше яшәгән.

      Авыл Актай суының Кара елга дип аталган кушылдыгы ярына утырган.

Район үзәге Базарлы Матак авылы исеменең икенче өлеше – Матак – борынгы чуваш исеме (чувашча Матак – “кечкенә, бәләкәй”), ә беренче өлеше – Базарлы эпитеты бу авылны башка Матак авылларыннан аеру,

Конкретлаштыру хезмәтен үти. Бу районда тагын Иске Матак, Югары Матак авылында шимбә көнне зур базар булган. Бу базарда, башлыча, чәй-шикәр, тоз, иген-тары, ситсы товар һәм савыт-саба сатылган.

      Олы буын кешеләре сөйләвенә караганда, элек авыл урынында чуашлар яшәгән. Соңыннан бу урынга әкренләп татар-мишәрләр дә килеп утыра башлаганнар.

      Авыл тирә-юнендә  Кара тау, Җиләкле тау, Нарат  урманы, Кыр урманы,Чуаш урманы, Олы юл, Туры юл дип йөртелгән географик берәмлекләр бар.

      Авылда яңарак кына урта мәктәп буларак татар гимназиясе ачылган.

Шулай ук 1975 елда төзелгән урыс мәктәбе дә эшли.

      Базарлы Матакта мәдәният йорты, китапханә, хастаханә, даруханә,

балалар бакчасы, кибетләр халыкка хезмәт күрсәтә.      Мәчет салынган, теләгән кеше мәчеткә йөри.

      Авыл халкы үзәкләштерелгән газ яга, йортларга су кергән, урамнарда

колонкалар да төзек.       Авылда олы кешеләр күп. Балалары, туган-тумачалары аларга игътибарлы һәм ихтирамлы.

      Базарлы Матакның бер ягында татар зираты, икенчесендә урыс зираты

бар. Халык әби-бабайларны төп йортын карап һәм тәрбияләп тора. Базарлы Матак авылы халкы бер-берсен шактый үзенчәлекле кушаматлар белән атый. Менә алар: үрдәк, чып-пыш, аллы-гөлле, пыт-пыт,шапалак,чәйнек, чебеш һ.б.

                                                  ИКЕНЧЕ БҮЛЕК

                         ӘЛКИ РАЙОНЫНЫҢ АНТРОПОНИМИЯСЕ.

      Барлык төр ялгызлык исемнәренең килеп чыгышын, үсешен, ясалыш һәм кулланылыш үзенчәлекләрен өйрәнү белән тел белеменең ономастикасы дигән махсус тармагы шөгыльләнә.

      Антропонимика ономатиканың иң мөһим һәм зур бүлеген тәшкил итә.

Һәрбер телдә кешегә эндәшү, мөрәҗәгать итү өчен хезмәт итә торган

билгеле бер антропонимик категорияләр бар. Антропоним термины (грекча антропос – “кеше” һәм онома – “исем” сүзләреннән) кешеләрне атау өчен хезмәт итә торган исем, отчество, фамилия, кушамат һәм псевдоним төшенчәләрен аңлата һәм билгеле бер телдә кешеләрне конкрет атау берәмлекләрен белдерү өчен (телдә) хезмәт итә. Татар телендә кешегә эндәшү, атап мөрәҗәгать итү категорияләренә исем, кушамат, ата исеме (отчество) һәм фамилия керә.

      1. Әлки районында актив кулланыла торган ир-ат һәм хатын-кыз

исемнәре: Миншакир, Шакир, Әхмәтсафа, Мингариф, Мингәрәй, Зәйнәп,

Зәйтүнә, Габделнасыйр, Әхдәм, Мәгрия, Рабига, Зариф, Сөләйман,

Колмөхәммәт, Галишә, Әлмөхәммәт, Солтан, Мансур, Шәфигулла,

Шәрифулла, Усман, Сөнгатулла, Гариф, Кәмәли, Гыйлаҗи, Вәлиулла,

Гарифулла, Фәттахетдин, Шәмсетдин, Таһир, Гомәр, Сәләхетдин, Гарәфетдин, Сара, Шәмсерүй, Минзифа, Хәдичә, Нурания, Фатыйма, Галия, Наҗия, Хәтимә, Камилә һ.б. – борынгыдан килә торган исемнәр.

      Актив кулланыла торган яңа исемнәр: Гөлнара, Дилә, Венера, Чулпан,

Марсель, Марс, Эльвира, Эльмира, Ландыш, Энҗе, Альберт, Эдуард, Регина, Римма, Раил, Рамил, Рифкат, Алия, Лениза, Динә, Динара, Ленара һ.б.

      2. Кеше исемнәрен кыскартып, үзгәртеп әйтү бар.

      Фәттахетдин (дингә юл ачучы) Фәтти;

      Сәлахетдин (диннең игелекле, яхшылыклы кешесе) Сәлахи;

      Гарәфетдин (дин хәбәрчесе) Гарәфи;

      Гамбәрия (хушбуй, исле май) Гамбәр;

      Шәрифулла (Алланың хөрмәтле, изге бәндәсе) Шәрәфи;

      Әхмәдулла (Алланың мактаулы, данлы кешесе) Әхмәди;

      Колмөхәммәт (данлыклы) Колмәмәт;

      Әлмөхәммәт (билгеле, танылган) Әлмәт;

      Габдерәүф (рәхимленең колы) Рәүф.

      3. Борынгыдан килә торган яки сирәк очрый торган фамилияләр:

Моряков, Гатауллин, Сөнгатуллин, Зәйнуллин, Даутов, Яруллин, Кәримов, Хөсәенов, Арысланов, Хәйруллин, Багатеев, Ярмөхәммәтов, Туктаров,Шаһимәрданов. Фамилияләр күбесенчә борынгы бабаларының

исемнәреннән ясалган, ә берничәсе аларның һөнәрчелеге белән бәйле.

      4. Авылларда нәсел кушаматлары: Ерыклар, Маймыл кавымы, Күкеләр нәселе, Бүреләр нәселе, Чапай нәселе.

      Маймыл кавымы бик шаярырыга, көлдерергә яраткан; Күкеләр нәселе

бабалары урманчы булган; Бүреләр күп ашарга яратканнар; Чапай гражданнар сугышыннан калган, герой Чапаевка ошарга тырышып йөргән,аныңча сакал үстергән, чәчен тарап өйргән кеше булган; Ерыклар нәселе  кеше рәнҗеткәннәр. Һәрбер нәсел кушаматының үз тарихы бар, кайберләрен санап, аңлатып үтик.

      5. Шәхси кушаматлар: Маймыл Хаҗибы (нәсел кушаматынннан килә);

Чәрүк Ринаты Куян Гарәфетдин (тиз чабып йөргән), Әптерүшке Наиләсе (ире Габдрахман булганга), Чатан Әкиҗан (чатан булганга), Парин Мөслимә (кеше белән парень дип йөрткәннәр), Кәҗә Габделхәе (кәҗәләр асраган), Камытчы Шәрифулла (камыт ясаган), Пәри Әхми (ямьсез булган), Әпәт Гарифулласы (гел әпәт дип йөргән), Чаян Вакыйф (чаян кеше булган), Сарыйк Наиләсе (надан булган), Корбан Марсы (әтисе Корбан исемле булган), Кака Халисәсе (ире телсез булган), Поши Сәлимә (кеше белән сөйләшмәгән), Орлов Насыйбулласы (ялган сөйләп йөргән).

      6. Авылларда туганлык терминнары да зур кулланылышта йөри: кечкенә

апа, алма апа, алма абый, тәти апа, тәти абый, кечкенә абый, дәү апа, дәү

абый, туган апа, туган абый, матур абый, шикәр апа, нәнә апа, нәнә абый,

солдат абый, иркә апа.

      7. Авылларда кешеләрне яратып, иркәләп, хөрмәтләп әйтү-эндәшү

сүзләре дә кулланыла: туганым апа, чәчәк апа, күрше абый, күрше апа,

бәгырь, акыллым.

      Иске Салман авылында нәсел шәҗәрәсе бар. Татар халкы күп гасырлар дәвамында яшь буынны олыларга хөрмәт, туган илгә бирелгәнлек рухында тәрбияләү буенча бай тәҗрибә тупланган. Шул бай мирасның югарыда әйтелгән максатка элек-электән хезмәт итеп килә торган чараларыннын  берсе – нәсел шәҗәресе. Нәсел шәҗәресеннән өйрәнү туган якны, туган авылны, аның кешеләрен яхшы белергә зур ярдәм итә. Аларга гаилә традицияләре, теге яки бу нәсел турында шактый бай мәгълүмәт бирә. Бу Алишевлар һәм Сөнкишевлар шәҗәрәсе. Ул Сөнкишев Марат абыйда  саклана.

ӨЧЕНЧЕ БҮЛЕК

                  ӘЛКИ РАЙОНЫНЫҢ МИКРОТОПОНИМИЯСЕ.

      Исемнәрне өйрәнү, теге яки бу географик атаманың килеп чыгуы белән кызыксыну ни өчен кирәк соң? Газета укыйбызмы, радио тыңлыйбызмы, без барыбыз да җир йөзендәге вакыйгаларны, ил-җәмгыять тормышындагы  үзгәрешләрне географик атамалар яки топонимнар аша кабул итәбез.

Җәмгыятьне географик атамалардан башка күз алдына китерү мөмкин түгел.

   Географик атамалар, аларның тулай җыелмасы (топоминикон) – халык

иҗатының гасырлар буена җыелып килгән асыл җәүһәрләре. Аның

чыганаклары бик еракларга, еш кына кешелекнең борынгы тарихына барып тоташа. Гомеребез буе туган йортыбыз урнашкан урам, авыл яки шәһәр  исемнәре, авылыбыз эчендәге һәм тирә-янындагы тау, чокыр, инеш, күл, кыр, басу, болын, урман, елга, чишмә, сазлык һ.б. географик объектларның атамалары даими рәвештә безнең аңыбызда урын ала бара.

      Топонимика географик атамаларның җыелмасын, аларның килеп

чыгышын, ясалышын, кулланылыш һәм үсеш эволюциясен, мәгънәсен,

таралышын, өйрәнә һәм тикшерә. Микротопонимика исә топонимика

фәненең аерым төбәк, шул тирәлек-урын кешеләре өчен генә билгеле булган географик атамалар (микротопонимнар) җыелмасын өйрәнә торган бер бүлеге.

      Микротопонимнарның барлыкка килүләре җәмгыятьнең барлык

чорларына да хас күренеш. Гасырлар үтү белән кайбер географик

объектларның башта исемнәре онытылган, халык аларга яңа исем кушкан, ә күбесе күптәнге борынгы исемнәре белән хәзер дә кулланылышта йөри. Атамалар безгә борынгы бабаларыбызның тормыш-көнкүреше, кәсеп-һөнәре, гореы-гадәтләре, тарихы, теле, төбәкнең табигате, географик үзенчәлекләре, авыл халкының этник составы, кәсебе, булып узган  вакыйгалар һ.б. турында мөһим информацияләр бирәләр.

      Туган авыл табигатенең һәр географик объекты кешеләрнең яшьлек

эзләрен, кадерле хатирәләрен саклау белән бергә, һәрбер җирле георгафик

атама – үзенең килеп чыгышы, барлыкка килү мотивы, лексик мәгънәсе

белән чал тарих хәбәрчесе.

     Безнең  эшебездә Татарстан Республикасының Әлки районы һәи аның

төбәгендә урнашкан Базарлы Матак, Бибай Чаллысы, Иске Алпар, Иске

Салман, Борнай авыллары тарихы бирелде. Әлки районы Шәһри Болгар

җирлегенә кергән, җире бик бәрәкәтле җир, анда ислам кылыч көче белән

таралмаган. Болгар илендәге халык ислам динен үзләре теләп кабул иткән, шуның өчен җомга намазында хотбәләр агач таяк тотып кына укыла торган булган. Халык сөйләвенә караганда,Сөләйман Хуҗа зираты Иске Салман белән Морза Салманы арасына урнашкан. Салман атамасы тарихи чыганакларда, фольклор әсәрләрендә еш кулланыла. Тирә-юньдә археологик һәйкәлләр шактый табылган.

      Иске Салман авылы янында археологлар болгар, Алтын Урда чорларына мөнәсәбәтле каберелек һәм авыл хәрабәләре, Салман авылы янында  борынгы болгар заманнарына мөнәсәбәтле табылдык әйберләр

билгеләнгәннәр. Экспедиция-сәфәрләрдә йөргән вакытта шул ачыкланды:

хәзерге көндә дә Иске Салман белән Абдул Салманы арасында су буендагы  матур бер урынны “Йортлар өсте”, “Сәлман хуҗа кабере”, “Кичү” дип йөртәләр.

      Халык аны онытмый. Кабернең өсте койма белән тотып алынган, ул

әледән-әле яңартылып тора. Борынгы гореф-гадәт, йола-кануннарын күз

карасы кебек итеп сакларга тырышкан олы буын, җәйнең матур көннәрендә тавыклар һәм сарыклар алып, “Изгеләр өсте”, “Салман хуҗа кабере”нә  киләләр.

      Зиратлар – әби-бабаларыбызның гомерлек йокыга тала торган мәңгелек йортлары. Мәетләр өстенә куелган ташларны телгә китерү халык һәм авыллар тарихын ачыклау өчен өстәмә мәгълүматләр бирә. Иске Салман авылындагы Иске зират дип атала торган каберлектә 3 таш булган. Аның икесен 1974 елгы эпитафик һәм археографик экспедиция-сәфәрләр вакытында Галимҗан Ибраһимов исемендәге институтның өлкән гыйльми  хезмәткәре Марсель Ибраһим улы Әхмәтҗанов күргән. Берсенең язмаларын укыганда, бу ташта ул 1317 ел датасын күрә. Икенчесенең җирдән күренеп торган өлеше генә була, язулары сакланмаган. Өченче таш инде бөтенләй юкка чыккан. Шушы авылда яши торган Зариф бабай сөйләвенә караганда,мондый ташлар бу зиратта 7-8 булган әле. Ләкин вакытлар үтү белән алар югалганнар.

      Район территориясендә кешеләр яшәве турында табылган мәгълүматлар юк әле Таш гасыры чорында яшәгән беренче кешеләрнең эзләре күрше Спас һәм Алексеевск районнарында һәм алар археологларга яхшы таныш. Якынча безнең эрага кадәр III меңъеллык чорга караган бердәнбер таш пычак – ул Иске Матак авылы янында табылган, ул Татарстан Дәүләт Музеенда саклана.

      1960 еллар башында профессор А.Х.Халитов җитәкчелегендәге археолог экспедиция Урта Әлки авылынң көнъягында безнең республикада булган иң борынгы курганнарның берсен таба. Ул каберлек – курганнар өмә белән моннан 3,5 мең ел элек өелгән булганнар. Биредә бура кабиләләре кешеләре күмелгән. Бу кабиләләрнең Әлки якларында бик күп истәлекләре калган. Бура кабиләләре яшәгән урыннарында табылган бронза урак, бөртек угычлар, китмәннәр, хайван сөякләре – аларның терлекчелек һәм игенчелек белән шөгыльләнүләре турында сөйлиләр. Әлки районы территориясендә Югары Әлки авылы янында бронза кельтлар табылган. Көмеш коелмалар (слитоклар) аларга акча урынына хезмәт иткән. Шулай да районыбыз  җирләре бушап калмый әле бу чакта. XIV йөзләрдән сакланып калган кабер ташлары, борынгы зиратлар һәм авыл урыннары – шуның ачык дәлиле.

      Әлки районы халкы элек-электән гореф-гадәтләр, милли традицияләргә бай булган. Нардуган, Нәүрүз, Сабантуй, Орлап чыккан көн һәм башка  бәйрәмнәр ел саен кабатланып торган. Борын-борыннан килеп, революциядән соң бераз онытылып торган.

      Каз өмәсе, кич утыру, аулак өй, милли традицияләргә туры китереп

үткәрелә торган туйлар соңгы вакытта яңадан әйләнеп кайтты.

      Иске Салман урамнарының элекке һәм хәзерге исемнәре: Партизан,

Колхоз, Кызыл Байрак, Үзәк, Тукай, Атау, Чыгыш, Шомран тавы, Тимерче  урамнары. Хәзерге урам исемнәре: Үзәк, Вахит, Тукай, Яшьләр, Мәйдан  урамнары.

      Кохоз, Кызыл Байрак колхоз атамаларына карап кушылган. Атау тауда булганга күрә, Тимерче урамында тимерче яшәгән һәм шунда авылга хезмәт  иткән.

      Ә хәзер урам исемнәре, күбесе диярлек, бөек шәхесләр исеме белән

йөртелә.

      Авыллар янындагы географик атамаларының саны байтак һәм алар бу

авылларның борынгы икәнлекләренә ишарә ясыйлар. Иске Салманда

урнашкан Кол атавы дигән топонимны аксакаллар болай аңлата: “Борынгы заманнарда бу атауга Тау ягы төбәгеннән Колмөхәммәт исемле бабай килеп урнашкан. Шуңа авылның ул очы Кол атавы дип йөртелә башлаган”. Морза  авылы янында “Кичү” (“Изгеләр өсте”) дигән изге урын бар. Аның тарихы да  бик кызыклы. Элек Болгар шәһәрләреннән шушы урынга кадәр зур гына су аккан. Бу су буйлап Болгардан сал һәм көймәләр белән килгәннәр. Хәзер су бик кечкенә инде, шулай да “Кичү” дигән исеме сакланып калган. Изгеләр чишмәсе шул “Изгеләр өсте” янында урнашкан.

      Иске Салманның Чуаш култыгы дип чуашлар яши торган якка исем

биргәннәр, шунда Чуаш капкасы дип тә йөрткәннәр. Сад бакча дигән җирдә төрле җиләк-җимешле агачлар үскән. Аларны сакчы саклаган. Ә хәзер анда бары тик кыргый алмагачлар гына үзләренең матурлыгы белән кешеләрне тартып тора.

      Петр исемле байның умарталыгы булган, умартачылык белән

шөгыльләнгән. Петруха киләге дә шуннан калган.

      Әлки якларында бик күп каргалар яши. Иске Салманның бер урманына алар ияләшкәннәр һәм оя корганнар. Шул исәптән халык Карга оялыгы култыгы дип йөртә торган булган.

      Бай кешеләр яшәгән Морза авылы янындагы урманны Морза урманы дип йөрткәннәр.

      Олы  юлдан Иске Салманга кергәндә, кешеләр Салман юлы аша җәяү яки ат арбаларына утырып кергәннәр. Хәзерге көндә язын, көзен авылга кереп булмый, чөнки пычрак, юл юк.

      Авыл күлләргә дә бай: Тимерче күле, Ногман, Якты күл. Тимерче эшләгән җирдә аңа күл хезмәт иткән, шунлыктан аны Тимерче күле дип атаганнар.

Ногман күлен Ногман исемле кеше ясаган, Якты күл зур, матур булган, чиста булуына карап кешеләр коенырга, кер чайкарга йөргәннәр.

      Борнай авылы исә, күлләре белән башка авыллардан калышмаган. Алма бакчасы күле Алма бакчасы янында урнашкан, Коры күл корый башлаган,  кечкенә булган, хәзер юкка чыгып бара; Тирән күл, Әйләнмәле күл тирән, әйләнмәле бөтен нәрсәне үзенә суыра, кешеләр ул күлләрдә коенырга барырга курыкканнар. Кайчандыр бу күлләрнең күбесе урман эчендә булган. Хәзер Борнай авылы ягыннан агучы атасу инеше Кече Чирмешән елгасына коя. Димәк, авыл суларга бик бай.

      Җыеп әйткәндә, Әлки районы урманнарга бай булган. Кешеләр

авылларны зурайтыр өчен, өйләр салыр өчен агачларны кискәннәр. Хәзер

районның бары тик 25% гына урман тәшкил итә. Ә суларга исә ул, киресенчә, бай. Ләкин элекеге чиста, балыклы күлләре, елгалары барыбер үзгәрде.

      Микротопонимнарның исеме аларның кайда урнашканлыгы, кем

тарафыннан ясалуы, формасы, билгесе белән бәйле.

                                                  ЙОМГАК

      Ономастика татар тел белемендә үзәнчелекле урын алып тора. Татар

телендәге ялгызлык исемнәрен һәм аларның килеп чыгышын ныклап

өйрәнү XIX йөзнең икенче яртысыннан башлана.

      Октябрьдан соңгы чорда ономастик материал җыю дәвам итә.

Татарстанны өйрәнү җәмгыяте, татар диалектларын өйрәнүче галимнәр

аерым географик атамалар, авыл исемнәре, кеше исемнәре буенча шактый

мәгълүмат туплыйлар.

      60 нчы еллардан башлап ономастик эзләнүләрнең чикләре киңәя, төрле фәннәргә бәйләнешле рәвештә аны өйрәнү тагын да фәнни яктан тирәнәя бара. 1963 елдан башлап, татар ономастикасын Г.Ф. Саттаров өйрәнә башлый  һәм аның бу өлкәгә караган дистәләрчә мәкаләләре һәм китаплары дөнья  күрә. Кеше исемнәре сүзлегендә төрле чыганаклардан соңгы 35 ел  дәвамында җыйналган 15 меңгә якын татар ир-ат һәм хатын-кыз исеме туплап бирелгән. Аларның дөрес язылышы, генезислары күрсәтелгән, лексик мәгънәләре һәи этимологияләре аңлатылган.

      Һәрбер халыкта кеше исемнәренең шактый кызыклы һәм бай тарихы,

гаять үзенчәлекле һәм тотрыклы традицияләре бар.

      Борынгы болгар-татар кеше исемнәренең күбесе җыйнак төзелеше,

җиңел әйтелешле булган.

      Традицияләр, шул исәптән кеше исемнәре белән мөнәсәбәтле милли

традицияләр, дигәннән, гадәттә, кешеләрнең үз-үзләрен тотуларының тарихи урнашкан һәм буыннан буынга күчеп килә торган нормалары һәм

кагыйдәләре, гадәтләре һәм йолалары, җәмгыятьнең рухи тормышындагы

төрле идея һәм иҗат юнәлешләре аңлата.

      Ономастика фәне табигать һәм иҗтимагый фәннәр белән бик тыгыз

бәйләнештә тора. География фәне белән аның бәйләнеше табигый. Һәр

географик объект, үзенең формасы, күләме, төсе, төрле сыйфатлары булу

нәтиҗәсендә, теге яки бк исемгә ия була. Тарих, археология, этнография

фәннәре ономастика белән һәрьяклап бәйләнгән.

      Туган республика, туган район һәм туган авыл топонимнары,

микротопонимнары һәм антропотонимнары килеп чыгышын фәнни нигездә  өйрәнү мәктәпләрдә “Туган тел”, “Туган якны өйрәнү” түгәрәкләрнең эшен  мавыктыргыч һәм нәтиҗәле итеп үткәрү өчен бик кулай һәм файдалы. Класстан тыш эшләрдә җирле топонимнары, микротопонимнары һәм антропонимнары җыю һәм тикшерүгә зур урын бирергә мөмкин.

      Туган як ономастикасын өйрәнү мәктәптә укытыла торган төрле

фәннәрнең предметара тыгыз бәйләнешен булдырырга, укыту процессын

активлаштырырга, җирле ономастик фактларга һәм чыганакларга таянып

укчыларның танып белү сәләтләрен һәм мөстәкыйльлекләрен үстерергә,

туган якка кагылышлы әдәби материаллар тупларга һәм тикшерергә. “Туган  авылым”, “ Минем бабамның бабасы” кебек җирле ономастика һәм туган  төбәге темаларына иҗади әдәби сочинениеләр язарга зур булышлык итә.

  Укучыларны туган тел һәм әдәбият белән кызыксындыруда, аларга китап һәм көндәлек матбугат белән мөстәкыйль эшләү күнекмәләре булдыруда, һөнәри ориентация бирүдә, әхлак, эстетик зәвык формалаштыруда,патриотик хисләр тәрбияләүдә әдәби туган як материалларын өйрәнүнең һәм туган як темаларына сочинениеләр яздыруның әһәмияте исә аеруча зур.

      Туган төбәкнең ономастикасын өйрәнүнең авыл, мәктәп һәм хуҗалык

музейлары төзү өчен дә ярдәме һәм файдасы, һичшиксез, зур булачак.

КУЛЛАНЫЛГАН ӘДӘБИЯТ

      1. Әллием, бәллием... Ил Газиз. – Казан: “Мәгариф” нәшрияты - 1996.

      2.Гарипова Ф. Авыллар һәм калалар тарихыннан. (I кисәк). – Казан:

“Матбугат йорты” нәшрияты – 2001.

      3. Гарипова Ф. Исемнәрдә – ил тарихы. – Казан: Тат. кит. нәшр. – 1994.

     4.Саттаров Г. Ф. Татарстан АССРның антропотопонимнары. – Казан

университеты нәшрияты – 1973.

      5.Саттаров Г. Ф. Исемең матур, кемнәр куйган? – Казан : Тат. кит. нәшр. – 1989.

      6.Саттаров Г. Ф. Атамалар дөньясына сәяхәт. – Казан: Тат. кит. нәшр. – 1922.

      7.Саттаров Г. Ф. Татарстан АССРның микротопонимиясе. – Казан, 1965.

      8.Саттаров Г. Ф. Мәктәптә туган як ономастикасы. – Казан, 1984.

      9.Саттаров Г. Ф. Татар исеменнәре сүзлеге. – Казан: Тат. кит. нәшр. – 1981.

      10. Саттар-Мулилле Г. Ф. Татар исемнәре ни сөйли? – Казан: Раннур

нәшрияты – 1998.

      11. Сафиуллина Ф. С. Хәзерге татар әдәби теле. Лексикология. – Казан: ”Хәтер” – 1999.

      12.Вәлиева Ф. С., Г. Ф. Саттаров. Урта мәктәп һәм гимназияләрдә татар телен укыту методикасы. – Казан: “Раннур” нәшрияты – 2000.

      13. И. Сункишева Ерак еллар истәлеге.   “Сөембикә” – 1992. - №9. – Б. 18-19.

       14.Насыйри К. Зөя өязе авыллары. Сайланма әсәрләр, II т. – Казан, 1975.

      15.Татар теленең аңлатмалы сүзлеге. – Казан, I т. – 1977; II т. – 1979;

III т. – 1981.

Район  фән фестивале

  Татар филология секциясе

Тема: “Беренче гимназия тарихы”

                                                                   Башкарды:

Лаеш шәһәре ГМБУ 1нче Гимназия

                                     укучысы

                                                   Галиуллина Алисә Илдар кызы

                           Фәнни җитәкче:

                                                        Исмәгыйлева Дилә Гомәр кызы

                                                               татар теле һәм әдәбият  укытучысы

Лаеш

Лаеш Татарстан Республикасының Идел һәм Кама елгалары кушылган урында урнашкан. Район үзәге территориясе буенча  зур түгел. Ләкин Лаеш шәһәрендә генә  8 уку йорты бар, шуларның берсе безнең беренче гимназия.  Гимназия үзенең бай тарихы, күренекле шәхесләре, талантлы укытучылары һәм укучылары белән аерылып тора. Шуңа күрә без җитәкчем Исмәгыйлева Дилә Гомәр кызы белән үзебезнең гимназиябезнең тарихын тирәнрәк өйрәнергә булдык. Әлеге фәнни–тикшеренү эшебезнең максатлары түбәндәгеләр:

     1. Беренче гимназиянең тарихы, күренекле шәхесләре  белән таныштыру;

2. Гимназиянең тарихын, шәхесләрен, укытучыларын, үзенчәлеген өйрәнү аша укучыларны рухи яктан бай, иҗади сәләтле, югары мәдәниятле, камил, конкурентлыкка сәләтле шәхес итеп тәрбияләү; 

 3. Укучыларда ветераннарга, күренекле шәхесләргә, укытучыларга карата                           хөрмәт, горурлык хисе булдыру.

Бурычлары:

–  әлеге  тема буенча эш системасын булдыру;

–  өйрәнү өчен әдәбият, материал  туплау;

          – әйләнә – тирәгә кешелекле мөнәсәбәт тәрбияләү (ветераннар белән                      очрашу, мохтаҗларга ярдәм, хәйрия эшчәнлеге);

          – укучыларны туган яктан чыккан күренекле якташлар үрнәгендә тәрбияләү.            

            1816 нчы елның июлендә беренче булып,  профессор Кондырев училищеларны  ачып җибәргән. Моны ачарга азсанлы һәм урта хәлле, әмма миллекчеләр җәмгыяте һәм шулай ук шәһәр җитәкчелеге этәргән. Ул кыска вакыт эчендә эшләнелгән. Шәһәр кешеләре ел саен 500 сум күләмендә акча күчерергә килешкәннәр. Лаеш алпавытларының әйдәп баручысы подполковник һәм кавалер Евсеньев 1300 сум акча җыйган. Шулай ук төрле әхел кешеләре ярдәм иткәннәр. Училищеның штаблы күзәтүчесе алпавыт Пётр Грубев булган. Шәһәр кешеләре, алпавытлар, Лаеш аша үтүчеләр акчалата 2184 сум, 105 сумлык кием-салымнар  биргәннәр.

         Укытучылар өчен китапханә, ә укучылар өчен сатуга китаплар тәгъдим ителгән. Училище шулай ук карталар, глобус, җиһазлар һәм уку әсбаплары белән тәэмин ителгән. Ике укытучы билгеләнгән – Жданов һәм Введенский. Лаешта беренче тапкыр парта артларына  37 укучы утырган.

          1817 нче елның маенда Лаеш шәһәрендә икееллык халык  училищесы ачылган. Училищеның ачу тантанасы 10 нчы майга билгеләнгән. Өяздә һәм шәһәрдә училище ачылу вакытын игълан иткәннәр.

        Алпавытлар, чиновниклар алдында сыйныфларда укулар җырчылар хоры һәм симфонияләр белән танталы рәвештә ачылган. Өлкән укытучы Жданов уставтан статьялар укыган.  Шулай ук училищены ачуда ярдәм иткән кешеләрнең исемнәрен әйтеп үткән. Кичләрен алтын белән эшләнелгән “Өяз училищесы” дигән язма махсус яктыртылган.

       1865 нче елны Лаешта  училище карамагында хатын – кызлар гимназиясе һәм шәһәрнең дүрт сыйныфлы ир – атлар  училищесы ачылган. Гимназиянең беренче директоры Мельников булган.

 1917 нче елның августында янгын вакытында училище һәм гимназия биналары янып көлгә әйләнгән. Гимназия бинасы яңадан төзекләндерелгән.        

     1920 нче елда II нче  дәрәҗәле тугызъеллык мәктәп ачылган. Мәктәптәпкә Е.И. Литкенс исеме бирелгән.

        30 нчы елларда тугызъеллык урынына җидееллык укыту кертелгән, ә мәктәп “ Күмәк хуҗалык яшьләре “ исеме белән аталган.

      1935 нче елдан  урта белем бирүгә  күчү башланган һәм сигезенче сыйныф ачылган, ә 1936 нчы елда исә тугызынчы сыйныф ачылган.

     1937 нче  елның 15 июнендә беренче уньеллык белем алучыларның чыгарылышы булган.

      Мәктәпне тәмамлауга ук,  Бөек Ватан сугышына китеп, фронттан әйләнеп кайтмаган яшь егет һәм кызларыбыз шактый.

     Ватанны саклап  сугышта  һәлак булганнар: Евгений Шевчук,  Виктор Коновалов, Николай Иринархов, Аркадий Казаков, Анатолий Жедяевский һәм башкалар.

        Сугыш еллары кешеләргә күпме генә авырлыклар, кыенлыклар китерсә дә, халык бирешмәде, башын өймәде, алга таба атлады, белемгә омтылды.

      1974 нче елда мәктәптә укучылар саны бер мең егерме өч  кеше булган. Мәктәпкә Сокуры, Бима, Каип, Державин, Пальцовка  һәм башка авыллардан килеп укыганнар.

      1977 нче елда Н.Н. Воронина җитәкчелегендә мәктәп музее ачылган. Укучылар материал җыюда актив катнашканнар.  Хәзерге көндә ул эшне Нина  Николай кызының укучысы тарих укытучысы Лариса Федор кызы  Борисова башкара.  Ул үз эшенә зур җаваплылык белән карый. Музей бик матур итеп эшләнгән, анда тарихи материалларның бай булуы, эстетик яктан бизәлеше гимназиябезнең тарихын һәм якты киләчәген күрсәтеп тора.  

        1977 нче елда 25 укытучы катнашуында мәктәп беренче тапкыр аттестация узган.  

      1985 нче елда Җиңү көненең 40 еллык уңаеннан  сугыш елларында һәлак булган укытучылар һәм мәктәпне тәмамлаучылар  истәлегенә обелиск куелган. Ел саен 9 нчы  майда, 22 нче июньдә митинглар, линейкалар, хәтер кичәләре оештырыла. 1 нче сентябрьдә беренче сыйныф укучылары, 25 нче майда 11 сыйныф укучылары чәчәк бәйләмнәре куялар.

    Безнең мәктәпне тәмамлаучылар арасында күренекле шәхесләр бик күп.  Шулардан дәүләт премиясе лауреатлары: Анцыгин Виталий Александр улы, Ларионов Борис Иванович , Магсумов Наил Назип улы, Тюрикова Раиса Павел кызы.

       Фән кандидатлары: Митрафанов Юрий Александр улы, Волкова Екатерина Михаил кызы, Зарипов Сергей.

      Шулай ук безнең мәктәпне язучы Анатолий Константин улы Белозёрцев тәмамлады. Хәзерге көндә  ул Россия язучылар берлегенең члены.

      Хәзерге вакытта күп кенә укытучылар үзләре шул мәктәпне тәмамлап, укучыларга белем бирәләр. Шулар арасында:  Потапова А.П., Варина В.М., Родионова Л.Н., Борисова Л.Ф., Никонорова Л.А., Каюмова Р.Р., Ефремова Н.В., Конурова Т.А, Аникина Е.В., Суханова Е.В., Закирова Э.Н., Муртазина А.З., Баляева Ю.А.

       Бүгенге көндә гимназиядә 30 укытучы  укучыларга  белем бирә.   5 укытучы  югары  категорияле, 13 укытучы беренче категорияле, 6 укытучы икенче категорияле, 4 укытучы читтән торып  югары белем ала. Гимназиядә 303 укучы укый.

         2002 нче елда безнең мәктәп Татарстан Республикасы укучыларына сәламәтләндерү программасын актив рәвештә гамәлгә ашыруда “Сәламәтлекне саклау һәм ныгытуда бронза дәрәҗәсенә ирешкән мәктәп” исеменә лаек булды.

          2008 нче елда “Сәламәтлекне саклау һәм ныгытуда көмеш дәрәҗәсенә ирешкән мәктәп” исеменә лаек булды.

          2008 нче елда мәктәпкә гимназия статусы бирелде.

        Гимназиядә төрле чаралар оештырыла һәм аларның күбесе традициягә әйләнде. Укучылар ел саен район, республика олимпиадаларында, конкурсларда, фестивальләрдә актив катнашалар һәм урыннар алалар. Балаларның иҗади сәләтләрен үстерү, спорт белән кызыксыну уятыр өчен гимназиядә төрле түгәрәкләр, секцияләр эшли. Ел саен укучылар укытучылары белән театрларга, музейларга, истәлекле урыннарга баралар.

    Гимназия укучылары мәктәп ветераннарына  ярдәм итәләр, концертлар, очрашулар оештыралар. Соңгы елларны гимназиядә Президент сайлаулары уза, анда укытучылар һәм 5-11 сыйныф укучылары катнаша.

     2005 нче елда бинага капиталь ремонт үткәрелде. Яңа җиһазлар, интерактив такта, тулысынча башлангыч сыйныф һәм химия кабинетлары  белән тәэмин ителде. Дәресләр якты һәм зур кабинетларда үткәрелә. Укытучылар дәресләрне яңа информацион технологияләр кулланып үткәрәләр.

 Без, укучылар, киләчәк буын кешеләре – тарихыбызны, киләчәгебезне үстерүдә зур өлеш кертергә тиешбез.

Мәктәп – гыйлем чишмәсе ул,

                              Изге аның исеме,

                              Караңгыдан тартып алып

                              Нурландыра кешене.

                         Укытучы төшендә дә дәрес бирә,

                                                      Балалар дип hаман җан ата.

                        Үз hөнәрен, мәктәпне hәм балаларны

                                                              Өнендә дә, төшендә дә ул ярата                                    

     Мин, Исмәгыйлова Дилә Гомәр   кызы, Лаешның беренче гимназиясендә 17 нче  ел балаларга татар теле һәм әдәбиятыннан белем бирәм.  Минем бурычым – гыйлемле, туган телен, илен, башкаларны хөрмәт итүче, заманга яраклаша белүче, рухи яктан да сәламәт шәхесләр тәрбияләү.

       Татар теле һәм әдәбияты укытучысы буларак,  мин укучыларның иҗади фикерләү сәләтен, бәйләнешле сөйләм телен камилләштерү юнәлешендә эшлим. Балага белем алу шатлыгы бирү, аның белемгә омтылышын, танып – белү активлыгын үстерү,  һәр дәрестә иҗади эшләвенә ирешү – иң мөһим мәсьәләләрнең берсе.

      Мәктәптә һәр предмет, һәр фән әһәмиятле, әмма иң авыры, иң җаваплысы  - әдәбият укыту.  Бүгенге телевизор, компьютер заманында укучыны үз фәнеңә җәлеп итү өчен көч тә, белем дә, түземлелек тә кирәк.

   Әдәбият – тормыш дөреслеге ул. Шуңа күрә, яшь буынны тәрбияләүдә, аның дөньяга карашын киңәйтүдә матур әдәбият әһәмиятле урын тота. Иң мөһиме – укучыларга татар әдәбияты аша изге әхлакый кыйммәтләрне төшендерү. Безнең иге – чиге булмаган әдәбият дәрьябыз, шигъриятебез, туган телебез бар.  Халкыбызның гореф – гадәтләре, күңел җәүһәрләре, тәрбия йолалары бар . Укучыларны шулар белән ничек кызыксындырырга ?

Укучыда  күбрәк белергә тырышу омтылышы уянсын өчен, актив методлар куллынып үткәрелгән дәресләрдән тыш, традицион булмаган дәресләр   ( дәрес – диспут, дәрес – сәяхәт, дәрес – бәйге, китапханәгә экскурияләр, бергә уку сәгатьләре уздырам.

     Төпле белем бирү максатыннан  төрле методлар, уку – укыту алымнарыннан файдаланырга тырышам, еш кына сингапур методикасын кулланам

       Дәресләрдә төркемләп эшләү алымын куллануны да отышлы дип саныйм. Әлеге алым укучыларда бердәмлек, бер – береңә ярдәм итү, коллективизм кебек күркәм сыйфатлар тәрбияләргә ярдәм итә.

   Татар теле һәм әдәбияты дәресләрендә компьютер куллану да дәресләрне тагын да үтемлерәк, кызыклырак, сыйфатлырак итә. Сер түгел,  дәресләрдә материалны китаптан гына биреп, дәреслектәге күнегүне эшләп кенә үз фәнеңә карата балаларның игътибарын җәлеп итеп булмый. Шуңа күрә мин төрле интернет ресурслар кулланам. Электрон кушымталар, онлайн китапханәләр белән эш итәбез.  Мәсәлән: әдәбият дәресләрендә язучы биографиясен өйрәнгәндә аңа багышланган музейга “кереп”,  язучы турында күбрәк мәгълүмат алып була. Класстан тыш укылырга тиешле әсәрләрнең күбесен шулай ук интернеттан табарга була. Татар телендә яңа темалар аңлатканда, тулы бер бүлекне системага салып, схемалар төзегәндә, мөстәкыйль эшләр эшләгәндә, балаларның белем дәрәҗәсен тестлар ярдәмендә тикшергәндә (мәсәлән, кечерәк  сыйныфларда һәр сүз төркемен, җөмлә  кисәкләрен өйрәнгәннән соң куллансам,) югары  сыйныфларда имтиханнарга, арадаш аттестациягә хәзерләнү өчен  кулланам.

     Балалар үзләре дә дәрескә язучыларның тормыш юлы, иҗаты буенча проектлар төзиләр. Мондый дәресләр балаларда предметка карата билгеле бер дәрәҗәдә кызыксыну тудыра.

      Шулай ук дәресләремдә предметара  бәйләнеш тә булдырырга тырышам. Бу бигрәк тә әдәбият дәресләрендә киң чагылыш таба, чөнки әдәбият белән тарих нык бәйләнгән, язучылар иҗатын өйрәнгәндә рус әдәбияты, рус шагыйрьләре һәм язучылары иҗатлары белән чагыштырырга тырышам.

     Эшемнең нәтиҗәсе булып, укучыларымның  төрле  конкурсларда, фестивальләрдә, олимпиадаларда  призлы урыннар алуын саныйм. Шулай ук балалар белән бергә төрле акцияләрдә, бәйрәмнәрдә катнашабыз.

      Укытучы үзен төрле өлкәдә сынап карарга тиеш. Мин дә төрле һөнәри, дистанцион конкурсларда  катнашырга тырышам, тәҗрибәм белән төрле сайтларда уртаклашам.

     Укытучы ул иҗади кеше, шуңа күрә мин төрле бәйрәмнәрдә, ярышларда катнашырга тырышам.

      Әлегә кадәр балачактан килгән әйдаманлык сәләтен дә, активлыгымны да югалтмадым. Үзалдыма куйган максатларга, мең шөкер, ирешә киләм. Тик ничек кенә булмасын ирешәсе максатларыбыз әле шактый. Бирегә К.Ушинский сүзләрен китерәсем килә:”Әгәр кешенең барлык теләкләрен үтәп, аңардан тормышның максатын тартып алсаң, ул бәхетсез һәм мәхлук җан иясенә әверелә...” Кеше һәрвакыт үзалдына максат куя белергә тиеш, шул вакытта гына нәрсәгә дә булса ирешү һәм үзеңне бәхетле итеп тою мөмкин.

         Кызганычка каршы, бүгенге көндә татар телебезне кысалар, ләкин без көчле халык, без бирешмәскә тиешбез.  Сүземне элеге шигырь юллары  белән тәмамлыйсым килә.

Сабыр холык,

Тыйнак акыл белән,

Саклап Телне,

Сакла безне,

Татар теле

Мөгаллиме!

 Игътибарыгыз өчен бик зур рәхмәт!

Эзләнү карточкасы

              Исеме:___________________________________________________________

Билгеләмә: ______________________________________________________

    Сораулар:_________________________________________________________

Кайда очратырга мөмкин:_________________________________________

Мисаллар______________________________________________________

Эзләнү карточкасы

              Исеме:___________________________________________________________

Билгеләмә: ______________________________________________________

    Сораулар:_________________________________________________________

Кайда очратырга мөмкин:_________________________________________

Мисаллар______________________________________________________

Эзләнү карточкасы

              Исеме:___________________________________________________________

Билгеләмә: ______________________________________________________

    Сораулар:_________________________________________________________

Кайда очратырга мөмкин:_________________________________________

Мисаллар______________________________________________________

Эзләнү карточкасы

              Исеме:___________________________________________________________

Билгеләмә: ______________________________________________________

    Сораулар:_________________________________________________________

Кайда очратырга мөмкин:_________________________________________

Мисаллар______________________________________________________

Сүзләрне тиешле сүз төркемнәренә бүлегез

   Кыш, салкын, ике, урам, матур, кояшлы, унынчы, кар, биш, йомшак, сигезенче, мәктәп

              Исем                                               Сыйфат                                          Калган сүзләр                    

Сүзләрне тиешле сүз төркемнәренә бүлегез

   Кыш, салкын, ике, урам, матур, кояшлы, унынчы, кар, биш, йомшак, сигезенче, мәктәп

              Исем                                               Сыйфат                                          Калган сүзләр                    

Сүзләрне тиешле сүз төркемнәренә бүлегез

   Кыш, салкын, ике, урам, матур, кояшлы, унынчы, кар, биш, йомшак, сигезенче, мәктәп

              Исем                                               Сыйфат                                          Калган сүзләр                    

Сүзләрне тиешле сүз төркемнәренә бүлегез

   Кыш, салкын, ике, урам, матур, кояшлы, унынчы, кар, биш, йомшак, сигезенче, мәктәп

              Исем                                               Сыйфат                                          Калган сүзләр                    

Эзләнү карточкасы

              Исеме:___________________________________________________________

Билгеләмә: ______________________________________________________

    Сораулар:_________________________________________________________

Кайда очратырга мөмкин:_________________________________________

Мисаллар______________________________________________________

Эзләнү карточкасы

              Исеме:___________________________________________________________

Билгеләмә: ______________________________________________________

    Сораулар:_________________________________________________________

Кайда очратырга мөмкин:_________________________________________

Мисаллар______________________________________________________

Эзләнү карточкасы

              Исеме:___________________________________________________________

Билгеләмә: ______________________________________________________

    Сораулар:_________________________________________________________

Кайда очратырга мөмкин:_________________________________________

Мисаллар______________________________________________________

Эзләнү карточкасы

              Исеме:___________________________________________________________

Билгеләмә: ______________________________________________________

    Сораулар:_________________________________________________________

Кайда очратырга мөмкин:_________________________________________

          Мисаллар______________________________________________________

Эзләнү карточкасы

              Исеме:___________________________________________________________

Билгеләмә: ______________________________________________________

    Сораулар:_________________________________________________________

Кайда очратырга мөмкин:_________________________________________

Мисаллар______________________________________________________

Эзләнү карточкасы

              Исеме:___________________________________________________________

Билгеләмә: ______________________________________________________

    Сораулар:_________________________________________________________

Кайда очратырга мөмкин:_________________________________________

Мисаллар______________________________________________________

Эзләнү карточкасы

              Исеме:___________________________________________________________

Билгеләмә: ______________________________________________________

    Сораулар:_________________________________________________________

Кайда очратырга мөмкин:_________________________________________

Мисаллар______________________________________________________

Эзләнү карточкасы

              Исеме:___________________________________________________________

Билгеләмә: ______________________________________________________

    Сораулар:_________________________________________________________

Кайда очратырга мөмкин:_________________________________________

          Мисаллар______________________________________________________

Сүзләрне тиешле сүз төркемнәренә бүлегез

   Кыш, салкын, ике, урам, матур, кояшлы, унынчы, кар, биш, йомшак, сигезенче, мәктәп

              Исем                                               Сыйфат                                          Калган сүзләр                    

Сүзләрне тиешле сүз төркемнәренә бүлегез

   Кыш, салкын, ике, урам, матур, кояшлы, унынчы, кар, биш, йомшак, сигезенче, мәктәп

              Исем                                               Сыйфат                                          Калган сүзләр                    

Сүзләрне тиешле сүз төркемнәренә бүлегез

   Кыш, салкын, ике, урам, матур, кояшлы, унынчы, кар, биш, йомшак, сигезенче, мәктәп

              Исем                                               Сыйфат                                          Калган сүзләр                    

Сүзләрне тиешле сүз төркемнәренә бүлегез

   Кыш, салкын, ике, урам, матур, кояшлы, унынчы, кар, биш, йомшак, сигезенче, мәктәп

              Исем                                               Сыйфат                                          Калган сүзләр                    

Сүзләрне тиешле сүз төркемнәренә бүлегез

   Кыш, салкын, ике, урам, матур, кояшлы, унынчы, кар, биш, йомшак, сигезенче, мәктәп

              Исем                                               Сыйфат                                          Калган сүзләр                    

Сүзләрне тиешле сүз төркемнәренә бүлегез

   Кыш, салкын, ике, урам, матур, кояшлы, унынчы, кар, биш, йомшак, сигезенче, мәктәп

              Исем                                               Сыйфат                                          Калган сүзләр                    

Сүзләрне тиешле сүз төркемнәренә бүлегез

   Кыш, салкын, ике, урам, матур, кояшлы, унынчы, кар, биш, йомшак, сигезенче, мәктәп

              Исем                                               Сыйфат                                          Калган сүзләр                    

Сүзләрне тиешле сүз төркемнәренә бүлегез

   Кыш, салкын, ике, урам, матур, кояшлы, унынчы, кар, биш, йомшак, сигезенче, мәктәп

              Исем                                               Сыйфат                                          Калган сүзләр                    

Юл чатында ялгыз гына 
Үсеп утыра бер карт имән. 
Тирә-ягы яшел чирәм, 
Ботаклары җиргә тигән. 
Мең ел элек кемдер монда 
Җир казыган, тир тамызган. 
Һәм беренче кат имәннең 
Яшәү иртәсен кабызган. 
(М. Җәлил “Имән”)

Юл чатында ялгыз гына 
Үсеп утыра бер карт имән. 
Тирә-ягы яшел чирәм, 
Ботаклары җиргә тигән. 
Мең ел элек кемдер монда 
Җир казыган, тир тамызган. 
Һәм беренче кат имәннең 
Яшәү иртәсен кабызган. 
(М. Җәлил “Имән”)

Юл чатында ялгыз гына 
Үсеп утыра бер карт имән. 
Тирә-ягы яшел чирәм, 
Ботаклары җиргә тигән. 
Мең ел элек кемдер монда 
Җир казыган, тир тамызган. 
Һәм беренче кат имәннең 
Яшәү иртәсен кабызган. 
(М. Җәлил “Имән”)

Юл чатында ялгыз гына 
Үсеп утыра бер карт имән. 
Тирә-ягы яшел чирәм, 
Ботаклары җиргә тигән. 
Мең ел элек кемдер монда 
Җир казыган, тир тамызган. 
Һәм беренче кат имәннең 
Яшәү иртәсен кабызган. 
(М. Җәлил “Имән”)

Юл чатында ялгыз гына 
Үсеп утыра бер карт имән. 
Тирә-ягы яшел чирәм, 
Ботаклары җиргә тигән. 
Мең ел элек кемдер монда 
Җир казыган, тир тамызган. 
Һәм беренче кат имәннең 
Яшәү иртәсен кабызган. 
(М. Җәлил “Имән”)

Юл чатында ялгыз гына 
Үсеп утыра бер карт имән. 
Тирә-ягы яшел чирәм, 
Ботаклары җиргә тигән. 
Мең ел элек кемдер монда 
Җир казыган, тир тамызган. 
Һәм беренче кат имәннең 
Яшәү иртәсен кабызган. 
(М. Җәлил “Имән”)

Юл чатында ялгыз гына 
Үсеп утыра бер карт имән. 
Тирә-ягы яшел чирәм, 
Ботаклары җиргә тигән. 
Мең ел элек кемдер монда 
Җир казыган, тир тамызган. 
Һәм беренче кат имәннең 
Яшәү иртәсен кабызган. 
(М. Җәлил “Имән”)

Юл чатында ялгыз гына 
Үсеп утыра бер карт имән. 
Тирә-ягы яшел чирәм, 
Ботаклары җиргә тигән. 
Мең ел элек кемдер монда 
Җир казыган, тир тамызган. 
Һәм беренче кат имәннең 
Яшәү иртәсен кабызган. 
(М. Җәлил “Имән”)

Юл чатында ялгыз гына 
Үсеп утыра бер карт имән. 
Тирә-ягы яшел чирәм, 
Ботаклары җиргә тигән. 
Мең ел элек кемдер монда 
Җир казыган, тир тамызган. 
Һәм беренче кат имәннең 
Яшәү иртәсен кабызган. 
(М. Җәлил “Имән”)

Исем сүз төркеменә синквейн (үрнәк)

1. Исем
2.  Ялгызлык, уртаклык
3. Атыйбыз, язабыз, төрләндерәбез
4. Исем сүз төркеме һәрвакыт кирәк
5. Кызыклы сүз төркеме

Исем сүз төркеменә синквейн (үрнәк)

1.Исем

2. Ялгызлык, уртаклык

3.Атыйбыз, язабыз, төрләндерәбез

4. Исем сүз төркеме һәрвакыт кирәк

5. Кызыклы сүз төркеме