Башҡорт телен өйрәнеүгә мотивация тыуҙырыуҙа белемдәрҙе контролгә алыу материалының әһәмиәте
материал

Харрасова Гүзәл Тимерғәли ҡыҙы

Башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы

Дәүләт бюджетлы профессиональ белем биреү учреждениеһы С.И. Кувыкин исемендәге Октябрьский нефть колледжы

Октябрьский ҡалаһы          

Башҡорт телен өйрәнеүгә мотивация тыуҙырыуҙа белемдәрҙе контролгә алыу материалының әһәмиәте

Урыҫ телле балалар өсөн башҡорт теле – колледжда өйрәнелә торған фәндәрҙең береһе, тимәк, уҡытыу-белем биреүҙең ғөмүми дидактик маҡсаттары был фән өсөн үҙ көсөндә. Урыҫ телле балаларҙы башҡорт теленә өйрәтеү өсөн, иң беренсе сиратта фәнде өйрәнеүгә ҡарата уҡыусыларҙа уңай мотивация тыуҙырырға кәрәк. Предметҡа ҡарата уңай мотивация уҡыусы башҡорт телен һәм әҙәбиәтең ғәмәли һөҙөмтәһен күргәндә, йәғни башҡорт телендә нимәлер әйтә, аңлай, башҡаларға үҙ фекерен еткерә, уҡый, уҡығанын аңлай алғанда тыуа. Уҡытыусының төп бурысы – ошо мотивацияны булдырыу һәм һаҡлау, белем биреү процесында үҙ фәнен шәхескә мәҙәни-әхлаҡи  тәрбиә биреү, шәхси мөмкинлектәрен үҫтереү сараһы булараҡ файҙаланыу.

Башҡорт телен һәм әҙәбиәтен уҡытыуҙың төп маҡсаты – урыҫ телле уҡыусыны башҡорт телендә аралашыуға сығарыу. Һәр дәрес тибы, дәрестең һәр этабы, ошо маҡсатты тормошҡа ашырырлыҡ итеп ойошторолорға тейеш. Уҡыусы һәр дәрестән, өйрәнелгән лексик һәм грамматик берәмектәрҙе ҡулланып, программала күрһәтелгән темалар буынса аралаша алып, диалогик һәм монологик һөйләм ойоштороп сығырға тейеш.

Уҡытыу процесының уңышлылығына тәьҫир итә торған  әһәмиәтле факторҙарҙың береһе – уҡыусыларҙың белемен контролгә алыу. Билдәле булыуынса, контроль уҡытыу процесын регулярлаштыра, йәғни, уҡытыусы контроль төрөнә ҡарап, үҙ эшен ойоштора. Тимәк,  урыҫ телле балаларға башҡорт теле уҡытыуҙы тейешле кимәлгә еткерәйек тиһәк, урыҫ телендә һөйләшеүсе балаларҙың башҡорт теле буйынса белемдәрен контролгә алыуҙы фәнни дәрәжәлә ойоштороу зарур. Бөгөнгө көндә урыҫ телле балаларҙың башҡорт теленән белемдәрен контролгә алыу системаһы тәрән камиллаштырыуҙы һорай. Башҡорт теленән белем дәрәжәләрен башҡорт төркөмдәрендә диктант, инша һ.б. формалар аша яҙҙырып тикшерәләр. Ә урыҫ телле студенттарҙың башҡорт телен белеүенең төп күрһәткесе  - ул студенттарҙың өйрәнелгән темалар буйынса башҡортса иркен аралаша белеүҙәре. Шуға күрә контролдең төп объекты булып студенттарҙың  башҡортса һөйләшә белеү күнекмәләре тора. Мәҫәлән,  дәрестәрҙә өйрәнелгән лексик берәмектәрҙе, грамматик конструкцияларҙы ҡулланып, бәләкәй генә булһа ла диалог төҙөүгә  йәки монологик һөйләмгә сыға алыу, өйрәнелгән материал буйынса ситуатив күнегеүҙәр, диалог төҙөү, диалогҡа төшөп ҡалған репликаларҙы өҫтәү, һөйләмдәрҙе киңәйтеү, хикәйәнең эстәлеген үҙгәртеү, уҡылған материалға ҡарата үҙ фекереңде белдереү һәм башҡа эш төрҙәре булырға мөмкин.

Программала бирелгән ниндәй ҙә булһа теманы үтеп бөтөргәндән һуң белемдәрҙе контролгә алыуҙы мин ике дәрестә үткәрәм. Беренсе дәрестә контроль төрө – студенттарҙың башҡортса һөйләшә белеүен телдән тикшереү. Бындай дәрестәрҙә киң ҡулланыла торған эш төрҙәре түбәндәгеләр:

-         Ситуатив күнегеүҙәр (узнай, спроси, предложи, сообщи, попроси, дай совет). Бындай күнегеүҙәр өйрәнгән лексик һәм грамматик берәмектәрҙе ҡулланып, уҡыусының үҙенең уй-фекерҙәрен әйтә алыуын тикшерә. Мәҫәлән, попроси друга помочь тебе решить задачу. (бойороҡто, инфинитивты, алмаштарҙың килештәрҙә үҙгәрешен контролгә ала). Узнай,в каком классе учится девочка, которая пела на концерте? (һорау һөйләм төҙөлөшө).

-         Бирелгән һөйләмгә һорауҙар ҡуйыу. Кем күпме һорау ҡуя ала? Был эште төркөмдәрҙә эшләргә мөмкин. Мәҫәлән, Беҙ әсәйем менән ҡар өҫтөндә бәләкәй генә ҡошсоҡто күрҙек.

-         Һөйләмдәрҙе дауам итеү. (Буш ваҡытым булһа,  ... ... . Бөгөн буш ваҡытым бар, шуға күрә .... . Минең буш ваҡытым әҙ, сөнки .. .)

-Ниндәй ҙә булһа әлаҡи мәсьәлә буйынса бер-береһенә кәңәштәр биреү. (Китапҡа һаҡ ҡараш, яҡшы уҡыу өсөн тәбиғәтте һаҡлау, ваҡытты файҙалы үткәреү һ.б.)

Һөйләм дәрәжәһен контролгә алыуҙа диалогик формалағы эш төрҙәре лә бик отошло һанала. Әйтәйек:

а) Төшөп ҡалған репликаларҙы өҫтәп яҙығыҙ.

б) Диалогтарҙы дауам итегеҙ (6-7 реплика өҫтәргә).

в) Схема буйынса диалог төҙөгөҙ.

г) Репликаларҙы дөрөҫ урынлаштырығыҙ.

д) Әҫәрҙе сәхнәләштерегеҙ (иң оҫта уйнаусыларға конкур)

е) Һүрәт йәки һүрәттәр серияһы буйынса диалог, хикәйә төҙөү.

ж) Диалогтан монолог төҙөп яҙығыҙ.

з)  Монологтан диалог төҙөгөҙ һ.б.

Белемдәрҙе контролгә алыуҙың икенсе дәресендә яҙма һөйләмде баһалау күҙ уңында тотола. Күнегеүҙәрҙе һайлағанда шулай уҡ төп маҡсат һөйләмгә сығыуҙы баһалау.

Мәҫәлән: 1 курс өсөн төҙөлгән үҙаллы эш варианты.

1. курс              1семестр

        1.Һөйләмдәрҙе яҙып бөтөрөргә.

Үткән дәрестә беҙ ... . Мин көндәлегемде ... . Беҙгә математиканан ... . Яҡшы уҡырға теләһәң ... .

2. Как ты скажешь, что

-         закончился урок математики;

-          учитель сегодня тебя не спросил;

-         после возвращения из колледжа нужно отдохнуть 1 час;

-         если хорошо сделаешь домашнее задание, то получишь пятерку.

3.Спроси у друга:

-         где его дневник;

-         какие оценки он получил на этой неделе;

-         он сам решил задачу;

-         какую тему они проходили сегодня по математике?

          4.Төшөп ҡалған репликаларҙы ҡуйып яҙ.

                  - Һинең көндәлегеңдә ниндәй билдәләр бар?

                  - ...

                 -Һин өслөләр алаһыңмы?

                  - ...

                 -Ә ниңә улар көндәлектә юҡ?

                 - ...

                 - ...

                 - Сумкала.

                 - Миңә күрһәт әле.

                                - ...

Бөгөн методик стандарт итеп ҡабул ителгән коммуникатив технология студенттарҙың фекерләү дәрәжәһен, һөйләм дәрәжәһен конролгә алыуҙа ижади характерҙағы эштәрҙе ҡулланыуҙы тәҡдим итә.  Уларға беҙ төрлө темалар буйынса иншаларҙы, студенттарҙың үҙҙәренең ҡыҫҡа ғына хикәйәләр төҙөп яҙыуҙарын кертә алабыҙ. Бындай характерҙағы эштәр төп фекерҙе һайлап ала белергә, логик рәүештә хикәйәләргә өйрәтә. Ә иң мөһиме – студент үҙ фекерен еткереү өсөн башҡорт телендә тел сараларын үҙе йыя, унда эске һөйләм эшмәкәрлеге бара. Ә был аралашыу процесына өйрәтеүҙә бик мөһим алым.

Шуны ла иҫкәртергә кәрәк, студенттарҙың ижади эштәрен баһалағанда төп иғтибарҙы улар яһаған орфографик хаталарға түгел, ә һөйләм бурысын аңлап, уны үтәү өсөн кәрәк булған тейешле лексик-грамматик материалды студеттың һайлап алыу дәрәжәһенә йүнәлтергә һәм шуға ҡарап баһа ҡуйырға кәрәк.

Тағы ла бер күнегеүҙең бер варианты:

1. курс                                         Яҙма эш

Бер мажара

1.Определите, какие из приведённых утверждений   1-8 соответствуют содержанию текста (1 – текстҡа тура килә), какие не соответствуют (2 – текстҡа тура килмәй).

1.Надир  дуҫынан аҡса алды.     1 – текстҡа тура килә        2 – текстҡа тура килмәй

2.Ҡарбуздарҙы бушатып бөтөргәс, хужа малайға аҡса бирҙе.         1 – текстҡа тура килә        2 – текстҡа тура килмәй

3.Надирҙың аҡсаһын ике малай тартып алды. 1 – текстҡа тура килә        2 – текстҡа тура килмәй

4.Надирҙы талаусыларҙан Азат яҡланы.     1 – текстҡа тура килә        2 – текстҡа тура килмәй

5.Азат Надирға үҙенең курткаһын һалып бирҙе.    1 – текстҡа тура килә        2 – текстҡа тура килмәй

         6. Нәфисә апай трамвай йөрөтөүсе булып эшкә урынлашты.      1 – текстҡа тура килә        2 – текстҡа тура килмәй

7.Надир эшләп тапҡан аҡсаһын әсәһенә бирҙе. 1 – текстҡа тура килә        2 – текстҡа тура килмәй

8.Башта колледжда яҡшы уҡырға кәрәк, унан һуң аҡса эшләргә мөмкин.  1 – текстҡа тура килә        2 – текстҡа тура килмәй

2.Преобразуйте слова, написанные заглавными буквами в конце строк, обозначенных номерами 9-16 так, чтобы они грамматически соответствовали содержанию текста. Заполните пропуски полученными словами. Каждый пропуск соответствует  отдельному заданию 9-16.

3.Написать реплики в соответствии с заданной речевой ситуацией.

-         Сообщи другу, что в колледже скоро начнутся уроки.

-         Узнай у друга откуда он взял эти деньги.

-         Предложи другу свою помощь разгружать машину.

-         Сообщи маме, что ваша соседка устроилась на работу в магазин.

-         Скажи другу, что эти деньги ты принесешь домой и отдашь маме.

1курс

Яҡшы уҡыу ҡағиҙәләре.

Прочитай предложения  и определите, какие выражения соответствуют текстам (текстҡа тура килә) , какие- не соответствуют (текстҡа тура килмәй)

1.1- се сентябрь – күңелле көн, йырлы көн.

1)      текстҡа тура килә              2) текстҡа тура килмәй.

2.1 -се сентябрҙә сумка бик еңел, сөнки унда дәреслектәр юҡ.

                     1)      текстҡа тура килә              2) текстҡа тура килмәй.

3.Яҡшы уҡыу өсөн, көндәлеккә өй эштәрен яҙырға кәрәкмәй.

                     1)      текстҡа тура килә              2) текстҡа тура килмәй.

4.Галимов Илнарҙың көндәлеге бик яҡшы, унда өй эштәре, расписание яҙылған.

                     1)      текстҡа тура килә              2) текстҡа тура килмәй.

5.Беҙҙең көндәлектәребеҙҙе синыф етәксеһе аҙна һайын тикшерә.

                       1)      текстҡа тура килә              2) текстҡа тура килмәй.

Төшөп ҡалған һүҙҙәрҙе дөрөҫ формала ҡуйып яҙ.

Репликаларҙы яҙ.

13.  Дай совет другу  не бросать учебники куда попало.

14. Спроси у друга, какие оценки есть у него в дневнике.

15.  Сообщи маме, что ты по математике получил “5”, потому что примеры решил без ошибок.

16.  Скажи другу, что тебе надо приготовить уроки, поэтому ты не выйдешь на улицу.

17. Посоветуй однокласснику внимательно слушать учителя на уроке.

 Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, тест формаһындағы күп кенә контроль эштәр уҡыусыларҙың һөйләм дәрәжәһен тикшермәй, ә айырым бер грамматик ҡағиҙәне белеүҙе генә баһалай.

Ғөмүмән, урыҫ телле балаларҙа башҡорт телен дәүләт теле булараҡ уҡытыуҙы контролгә алыу мәсьәләһе мөһимдер. Ул контролде ойоштороуҙағы дидактик, методик талаптарға яуап бирергә, программаға нигеҙләнергә тейеш.