Сценарий Шагаа

Эге школанын 1-4 класстын оореникчилеринин аразынга Шагаа байырлалын эрттиреринин сценарийи «Шаг чаагай, Шагаа чаагай!»

Сорулгазы: 1. Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, сонуургак эки чанчылдарынга уругларны кижизидери;

                      2. Сагынгыр-тывынгыр чорукка  база улустун аас чогаалынга даянмышаан, уругларнын сос курлавырын, аас чугаазын сайзырадыры.  

Чорудуу:

Башкы:
- Шагаа деп чул, соглеп корем?
- Шагаа дээрге тыва чоннун
Чаагай сузук чанчылы-дыр.
Айнын чаазын, хуннун эртезин
Алгап –йорээр байырлал-дыр.
Кузеп манаан чылывыс
Чаа чылды уткуулу.
Хамык чоруун чогуткан
Эрги чылды удээли.
Ойнап-хеглеп алыр дээштин
оолдар-кыстар чыылган-дыр бис.
- Бис Шагаа оранынче аян-чорук кылыр бис. Аян-чорукче баарда «Алдыы», «Устуу ийи аалдын» уруглары болуп, аравыста маргыжып ойнаалынар. Кымнар чечен-мерген эвес?
1. Башкынын тайылбыры:

Баштай Шагаа байырлалын эрттирип турган  тоогузун силерге таныштырайн:

- Шаанда Чингис-Хааннын уезинде Шагааны куску уеде  - сентябрь 22 –де демдеглеп турган. Ынчан куску хун-биле дун деннежи бээр. 1267 чылда Чингис-Хааннын оглунун оглу Хубилай хаан байырлалды февраль айже шилчиткен. Амгы уеде Шагаанын эртер хунун астролог-чурагачы лама башкылар санаар.
1920 чылда Тывага Шагааны чудулге хурээ-хиит-биле холбашкан дээш хоруп каапкан. Бистин огбелеривис 70 чылдар иштинде Шагааны эрттирбейн чораан.
Тыва АССР-нин Дээди Совединин Президиумунун 1991 чылдын февраль 8-те № 104 доктаалы-биле Шагааны тыва чоннун национал байырлалы кылдыр доктааткан соонда катап байырлап эгелээн.

2. Башкы:

 Айнын чаазы, хуннун эртезинде
Ужур ындыг, чанчыл ындыг
Улуг-биче чолукшушсун
Уруг-дарыг амыразын.
Чаа унген Чаа чылым
Ажы-толге, арат чонга
Амыр-менди моорлап кээп
Эки чуулду элбекшидип,
Бар чуулду байлакшыдып,
Бак чуулду базып кор.

3. Уругларнын шулуктери

Шагаа-биле!
автору: Оюмаа Дыртык
1-ги уруг:
Огбелерден дамчып келген
Олчей-чолдуг кежик бургээн
Шагаавыстын хуну келди.
Самнап, хоглеп уткуулунар!
Шагаа-биле, Шагаа-биле!
Шагнын чаагай хуну-биле!

2-ги уруг
Аай-дедир торел-доргул
Аалдажып чалажыылы.
Аъш-чемден делгеп алгаш,
Аравыста чолукшуулу.
Шагаа-биле, Шагаа-биле!
Шагнын чаагай хуну-биле!

3-ку уруг

Чоннун  чаагай чанчылдарын
Черле утпайн сагыылынар.
Арыгланып, кактаныылы,
Амыр  солчуп хундулежиил.
Шагаа-биле, Шагаа-биле!
Шагнын чаагай хуну-биле!
4-ку уруг
Кажык, тевек оюнун
Кады шупту ойнаалы.
«Эзир самын» коргузуп,
Ээргииштелдир девиили.
Шагаа-биле, Шагаа-биле!
Шагнын чаагай хуну-биле!

5-ки уруг
Тыва чоннун кожамыын
Тааланчыг бадыраал.
Денге шупту четтинчипкеш,
«Декей-оону» самнап тевээл.
Шагаа-биле, Шагаа-биле!
Шагнын чаагай хуну-биле!
3.Чеченнернин маргылдаазы

1-ги аалдын уруу:
Чечен сен бе? Мерген сен бе?
 2-ги аалдын уруу:
Чечен-не мен, мерген-не мен.
1-ги уруг:
Мерген менде,
2-ги уруг:
Мезил хемде.
1-ги уруг:
Чечен менде,
2-ги уруг:
Чечек черде.
1-ги уруг:
Бодал менде,
2-ги уруг:
Богда дээрде.
1-ги уруг:
Уран менде,
2-ги уруг:
Улар дагда.
1-ги уруг:
Карак-ла бо! Хайым-дыр бис,
Катап база кагжыптаалы.
2-ги уруг:
Ынчангай-ла. Ынчаарга чул,  чок боорда чок чуве чул?

1-ги уруг:
Дээрнин тепкиижи чок,
Агаарнын чузуну чок,
Чернин баганазы чок.
Чуу чуве эн бергел?

Чунун-биле бадыткаар сен?
2-ги уруг:
Эриин ашкан далай берге,
Эзер алган аът берге,
Эзим чиген орт берге,
Эрбег унген аал берге.

1-ги уруг:
Туларын чок кижи-дир сен
Аштырганым айыткап каайн.

 Адыр, сени шенеп корейн,
Чуу чуве туттунмазыл?

2-ги уруг:
Коску-даа болза холеге туттунмас,
Бустуг-даа болза булут туттунмас.

Чуу чуве коорге козулбезил?
1-ги уруг:
Сактып келдим – салгын дийин.

Халап чежел, харыылам че?
2-ги уруг:
Орт халап, суг халап, хат халап, чер шимчээр халап.
Ийилээн денге:
Хайым-дыр бис,
кайывыс-даа чечен-дир бис!

4. Дурген чугаага кагжыр бис бе?

1-ги оол
Билдим-билдим бистин класс
Класстаза кымны чок дээр.
Дээрлезе дендии шупту,
Шуптулаза дедир барба.
Барбалаза баарын кадар.
Баштыг оолдар бисте деп бил.

2-ги оол
Чугаалаза шуут солун
Солунназа соон бодаар
Бодаарлаза боду эрес
Эрестезе эвилен-даа
Эрнин эри чораан иргин.

5. Узун тынышка улегер:
Бир бала, ийи бала, уш бала….( дээш бир киир тынып алгаш. тынмайн чугаалаары)

6. Кожамыктажыры
1.Кожамыкка  кончуг –ла бис
Кожа тыртып салыр –ла бис.
Кожавыстын уругларын
Кожамыкка ажар-ла бис.
2.Тывызыкка кончуг-ла бис
Тыва тыртып каар-ла бис.
Тывавысты чуртувусту

Алгап, йорээп ырлап каар бис.
3.Чаа унген Куске чылы
Чаагай чылдан хайырлазын.

Чаа чылда чедиишкиннер
Чаштар биске ковей болзун.
4.Ак-ла харын эрээлекте
Андаштанып кактанып аайн.
Эрги харын эрээлекте
Эдээм силгип, кактанып аайн.
5..Ажы-чеми элбек болзун,
Арбай-тараа чаагай болзун!
Эки чуве элбек болзун !
Багай чуве чайлап чорзун.
6.. Тыва чурту мээн чуртум,
Тынып чорда хостуг чуртум.
Топтап бодап сактып кээрге
Даглыг, шолдуг чаагай чуртум.
7. Челер-ле дээр, маннаар-ла дээр
Челер-Ойга чедер аът чок.
Чечен-не дээр, мерген-не дээр
Чечен менээ чедер сен бе?

8. Чадаганым холумайда
Ону ойнаар шаан бар бе?
Чараш-Оюм баглаажында
Ону мунар шаан бар бе?

9. Дошпулдуурум холумайда
Ону кагар шаан бар бе?
Доруг-Доюм баглаажында
Ону мунар шаан бар бе

Кожамыкка кончуг-дурлар
Кожа тыртып салыр-дырлар.
7.Тывызыктажыры:
Тывызыкка кандыг силер
Дыннанар че, салып корейн:
1.Кулугурнун кулаан долгаар
Барасканнын баарын суйбаар. (игил)
2. Кадын кыстын караа чараш. (диш)
3. Ковей хемниг мунгаш хол,
Козур ыяштыг мугур тей. (баш, дамыр, хан)
4. Чурум-чыскаалдыг,
Шупту демниг. (салаалар)
5. Адын адаарга боду,
Арнын коорге боду( тывызык)
6. Оглу опчок,
Адазы кадыг,
Авазы чымчак.(хомур, от, чалбыыжы)
7. Хаан кызы
Кара  монгун сыргалыг.(кодан кулаа)

8. Улегер состер билиринге маргыжары

1.Улегер состе нугул чок,
Уер суунда балык чок.

2.Чечен менде-чечек черде.
3.Чепти эжип ооренир, чеченни сактып ооренир.
4. Чалбыыш ону кызыл, сагыш ону шокар.
5. Хуннугде чылыг, Кузелдигде будунгур.
6.Адааргак шаптыктаар,
Дузааргак деткиир.
7. Шынчы сос чидиг,
Чырык хун херелдиг.
8. Чаш ыяш кеспес,
Чараш чечек чулбас.
9.Азыраарга мал озер,
Ажылдаарга чурт байыыр.
 9. Чаа чылда кузээшкиннерге чижири

Чаа унген  Инек  чылым
Чаялганар будер болзун.
Ада-иеэ, ажы-толге
Ачы-чолдуг башкыларга
Аарыг-аржык чагдавазын!
Ооредилге, ажылынга
Оорушку долуп турзун!
Эртем оруу ажык болзун,
Амыдырал экижизин!
Курай! Курай!
Ом ара баца нади!
Оореникчи ажы-толдер
Ооредилгээ, ажыл-ишке кежээ болзун!
Чаагай чанчыл нептерезин,
Башкыларын дыннап чорзун!
Ом тара дуу тари туре суу хаа
Ом ваджра пани суу хаа.
Шагаа байырлалынын туннели:

 - Кайывыс-даа мерген-дир бис, чечен-дир бис!
  Халап болган улус-тур бис!
  Шагаа-биле, Шагаа-биле!
  Чаа чыл-биле!

 Шупту уруглар шайлап, чемненир, шагаа оюннарын ойнаары.

Республиканский конкурс на лучшую методическую разработку
внеклассного мероприятия

«Шаг чаагай, Шагаа чаагай!»

для 1-4 классов общеобразовательных организаций Республики Тыва

Сат Оюмаа Кара-ооловна,
МБОУ «Солчурская СОШ», педагог-библиотекарь
Стаж работы: 33 л, библиотекарем 10
Первая квалификационная категория
1964 г.р
Образование: высшее, ТГУ-2015

2021 г

Шагаа деп чул, соглеп корем?
Хамык чылдар тончузу боор
Хаван чылы унуп келди.
Уе-шагнын база бир чаа
Ужуур эргип эгеледи.
Чаа чыл келди,
Шагаа хуну унуп келди.
Сандан чажып, чажыг чажып
Чаламавыс баглаалы,
Чаржып, ойнап хоглээли.
Шагаа-найыр будуузу боор
Шак бо ойде магаданчыг:
аалдар одээн аштап-ширбиир,
Артыш-шаанак чытталып кээр.
Ажыл-ишчи улус чон-даа
Анаа шагда белеткенир,

Аъш-чемнин дээжизин
Ам бо хунде делгеп салыр.
Кузеп манаан чылывыс
Чаа чылды уткуулу.
Хамык чоруун чогуткан
Эрги чылды удээли.
Ойнап-хеглеп алыр дээштин
оолдар-кыстар чыылган-дыр бис.
Кажык-тевеке, даалы-чинчи
Хамык чуулдер четчир санныг.
Аалчылар моорлап келзе,
Аажок-ла хундулээр бис.
Шагаа дээрге тыва чоннун
Чаагай сузук чанчылы-дыр.
Айнын чаазын, хуннун эртезин
Алгап –йорээр байырлал-дыр.
Ада-огбе бурун шагдан
Айнын чаазын уткуп аарда
Оран-тандаа чалбаргылаар,
Одун-козун арыгладыр.
Айнын чаазы, хуннун эртези
Ужур ындыг, чанчыл ындыг
Улуг-биче чолукшушсун
Уруг-дарыг амыразын.
Чаа унген Чаа чылым
Ажы-толге, арат чонга
Амыр-менди моорлап кээп
Эки чуулду элбекшидип,
Бар чуулду байлакшыдып,
Бак чуулду базып кор.
Чаагай сарыг шайын сонне,
Чаглыг эъдин салып сонне.
Боова-боорзаан салып, сонне,
Бодун чазык эвилен бол.
Уругларга Шагаа хуну
Уттундурбас байырлал-дыр,
Улуг улус ону деткип,
Улам солун болдурунар.
Чарлып болбас ыдыктыг
Чанчылывыс кагбаал.
Сагыызын дег камнаал,
Салгалдарга дамчыдаал.

Кожамыкка кончуг сен бе?
Кожа тыртып салыр сен бе?
Чаа келген Хавани чылы
Чаагай чылдан хайырлазын.

Ак-ла харын эрээлекте
Андаштанып кактанып аайн.
Эрги харын эрээлекте
Эдээм силгип, кактанып аайн.
Ажы-чеми элбек болзун,
Арбай-тараа чаагай болзун!
Хайыралыг шак бо чаштар
Каас-шиник чурттазыннар.
Уткуп турар чаа чылым
Ууттунмас кежиктиг бол.
Эки чуве элбек болзун
Багай чуве чайлап чорзун.
Башкыларнын чагыг-созун
База уттуп чордунар бе?
Парталарга состер оюп,
Эт-сеп уреп чордунар бе?
Карак-ла бо, хайырланар,
Канчап ынчап баар-ла бис.
Сарыг шажын номналдарын
Сагый берген уруглар бис.