Воспоминания детей переселенцев.

   Аллараа Бэстээххэ киирэн ый аҥаара кэриҥэ борокуот хантан эрэ кэлэрин кэтэһэн кумах биэрэккэ, арҕааттан-хотуттан тымныы тыал, хаһыҥнар ортолоругар олордубут.Ол олордохпутуна кыра уолбут, уон ыйдаах оҕобут, өллө...

   Бэстээхтэн борохуокка олорон хас да хонук айаннаан Таас Тумуска кумах таас биэрэгэр сүөкэннибит. Эмиэ балааккаҕа олохсуйдубут. Ол түүн баран, биир балааккаҕа сытар икки эмээхсиммит, биирдэрэ биһиэнэ, өлөн хааллылар. Эмиэ хайа хаспаҕар кистээтилэр. Итинтэн биһиги аҕыс дьиэ кэргэнтэн үспүт ордон хааллыбыт: эдьиийим Өрүүнэ уола Колятынаан уонна мин.

Екатерина Васильевна Куличкина,

 көһөрүү кыттыылааҕа, учуутал, тыыл бэтэрээнэ.

“Куокуй” кинигэттэн. 2007с.

Ити олордохпутуна «Сэрии буолбут үһү» диэн соһумар сурах кэлбитэ. Эр дьон эдэр чэгиэн өттүн армияҕа хомуйбуттара. Сэлиэнньэлэргэ кырдьаҕастар, оҕолор, дьахталлар эрэ хаалбыттара. Итиниэхэ эбии уот кураан сатыылаабыта, аччыктааһын саҕаламмыта. Күөллэрбит уолан күөх ньамаҕынан бүрүллэн сүөһүбүт да уулаабат, уутун киһи да испэт буолбута. Ити курдук иэдэээннээх балаһыанньаҕа олордохпутуна колхозпутун хоту оройуоҥҥа көһөрөр буолбуттара. Улахан дьон бэркэ аймаммыттара, онтон биһиги оҕолор, «Саҥа сири көрүөхпүт» диэн үөрэбит. Дьон-сэргэ хайдах олорорун көрүөххүт диэн агитациялыыллара. Эбэм эрэйдээх биир-бииргэ кырдьыбытын кытта төрөөбүт алааһыгар баран бырастыылаһан кэлбитэ, бука, төннүбэтин сэрэйээхтээбитэ буолуо.

Көһүү күһүн хаһыҥ түспүтүн кэннэ саҕаламмыта. Борохуотунан 4 күн айаннаабыппыт кэннэ киэһэ хараҥаҕа кумах биэрэккэ сүөкээн кэбиспиттэрэ. Маардары, үрэхтэри туораан биир ыалга тиийбиппит. Бу Иванов Гаврил Саввич дьиэ кэргэттэрэ этилэр. Биһиги эргэ хотону оҥостон олорбуппут.

Дьон хоргуйан өлүүтэ саҕаламмыта. Эбэм, ийэм уонна биир оҕобут өлбүттэрэ. Ити дьиэттэн мин бырааппынаан эрэ тыыннаах хаалбыппыт. Сүөһү тириитин ууга оргутан сиирбит. Кэлиҥ биһиги детдомҥа иитиллибиппит.

Варвара Егоровна Захарова (Гуляева)

Тыайа олохтооҕо, көһөрүү кыттыылааҕа,

Тыыл, үлэ бэтэрээнэ

   Мин оҕо сааһым сут-кураан, cэрии аймалҕана, онтон салгыы хоту көһөрүллүү иэдээннээх кэмигэр ааспыта.

   Сэрии саваламмыт сылыгар мин алталаах бэдикпин. Ыам ыйын бутуутэ сайылыкка коспуппутун учугэйдик ойдуубун. Оо, ол тутэн учугэйин, корэтин. Билигин да дууһабар баар. Ыраас куннээх маннайгы сайынны куннэртэн биирдэстэрэ этэ. Обус сыарбатыгар малбытын тиэйэн, суонулэрбитин уурэн сайылыкпытыгар киирбипит. Нолэбийон бкиэнин-куонун, кырдал кили кыайан хаампат гына араас онноох сир симбинэн сибэккинэн буруллубут. Сайылыкныт инэ ынах маныраанына, обус айаатаавына, сылгы кистиирэ, коБо этэрэ, чыычаах ырыата барыта биир дьикти музыка буолан сурэди сылаанныытара, ойу орукутэрэ. Киэһэлик остуолбут сирэйин тэлгэробит куох кырсыгар ууран тогуруччу олорон абааын бу сонунун. Ийэбит астаабыт алаадьыта бу минньигэин….

   Сайылык оҕолоро киэһээ аайы мустан араас оонньуу, кор-кулуу бобо буоларбыт. Оннук кун тэнэ корулуу сырыттахпыты-

на, куораттан убайым Банылай лампыыай

кэмпиот, сууска колиилоэх тиийэн кэллэ.

кини оччолорго коонолец буол техникуми,

уорзнор эго. Комканнай хамьла талланая.

хайы-уйэво байыанная хамыыныйаны би,

ран бинигини кыта о болик toraha колби

Мин ону оройдого виник бу олбагахии,

- конинго уоробии. Увиньгор 1942 с. ца.

ачыгыйга фермава

саныыыр буолбущу

Ином колхуоска капитыксыт. Кураан бодо

(уолла, аньга уорз туох сэрбуйбити ими.

ри сальыр. Сирбит-уониу т кытаран оло.

рор. Дьоммут унун, дирик бузама хаваллар,

оболор аньша уурзэччи буолабыт.

Aiia-

раа «Мунха аспыгу отоххо дьаам дьизтии

голгоноигор кургуом-кургуом злбэх дьом

массынанан, атынан залан инзи тохтоом

токуоруаллар. Ону билиги, оболор, туох

эрэ быраанынныык курдук саньтырбыт. Оду

билигин санаагажха, Чурапчы, Таатта вічча-

та фронна внырыллан баран изн сынньа.

нан, анаан ааналлар эбит.

Кунуору эмиско холорук туспутун кур-

дук тункол-танхал тупуу буоллубут. Кыра

околору обус тэлиоготигэр олордон баран

ханна эрэ ор да ор айанныыбыт. Хас да хонон баран уйаара -кэйээрэ биллибэт киһи подемон дойдуга, Өлүөнэ өрус кытылы-

гар Бэстээххэ киирэбит. Хальнаах тым-

ньыі туунноргэ абазас халлаан анньар, та-

тах быыныгар утуйабыт, тонобут. Итинтоя

салгыы наар тонуу-хаты, адыктааны,

будук-бадык мин инигор сылдьар курдук

ойдуубун. Онтон салгыы борокуотунан,

оночонон айанныыбыт. Кэмниз-коновос

кыстыыр сирбитин «Аалгыма» диэн урук-

ку ферма бырабылыбыт хотонун кыс-хаар

аннынан булбуппут. Ол хотону дьон оло-

рор тына дьоммут тололоох сыраланан

опорбуттарын ойдуур колиз дуо? Онно

акам, саарырбыт кили, тиийон улаханнык

ыарыйбыта: илиилэрэ-атахтара суулэ илэн

хаалбыттара, суоркан-тэллэх кипито буол-

бута, ол инин сотору оройуон балылатыгар

илдьибиттэрэ. Ийэм мунхава хоно сылдьан

бочимэ тардара.

Колхуоспут арыычча канар дьоно КЭ-

боэйилор биир аатырбыт Таакыма диэн

куоллэригор мунхальыллар эбит. Дь,

ол коллэригор икки-ус улахан собонудралахтарыарыттан сизно буолара. Хан-

тык эмо бутарыта ам онирго диэн олох он-

продтор. «Барына «оронига» - дизи суи-

лар. Бивиги д-на сахсалая иномар туорг одо,

зднийбит 10-та саастаах Настаа илиитно.

зазы котиибит. Кипи пуорма бурдук-

ан кончилузн вімдаан хааны буваран сиз-

Тр. Куну была ороммутугар токуллан ба-

ран олоробут, сытабыт. Ити кывыш аччыкта-

дн. сыстаран валдьан убайым Асан, онтод

сотору бальм окорина олбуттэро. Хай-

дах харайбытарын ойдообошун

Сааныары халтаан сылыйан эрдодино

биир сарсыарда эрдэттэн ийэм миигин алта

пар костоох сирго - Кобзйи болуологин

цугалыгар таайым Баншев Серафим Ни-

кифоровичтаахха «айах тарата» салааска-

пан сопон издьибиго. Тодо миитин? Ула-

хан кыс Настаа, уончалаах кини тутаах

комолонооччу этэ. Кыра икки анар саастаах

васятын бэйэто коро-истэ сылдьан наада.

Таайьім аахха икки анар ый кориго

сурдээнин

коммутум, сэниэломмитим.

Онон билиги дьоммут баар сиринон -Лунха

урэх устун оточонон миигин издь кии-

рэн инэн урэх бирэгэр тупэрэн «бу ыллык

устун суур, сотору дьонуп олорор дьиэлэрэ

костую» дион баран кохсубуттон анньан ко-

бистилэр. Мин бэйэм тиийбитим.. Кор, он-

нук, саатар адыйах мунуут озону издь,

донун кытта бырастыыланан барар тугэн

конгуллэммэт улугэрэ буоллака.

Иккис кырынын аччыгый таайбыт Ба-

ишев Петр Петрович Кобээйигэ конорон,

ийобитин оскуолана остуоранынан кэнсо-

тон улаханнык абыраабыта. Ийом оскуолака

опохторун отторугар кунното мас боготун

кыстаан комолоспутэ буолаахтыырым.

Инчэкой тирбэко быстыбатынан кыстаан

саас колхуоспутугар тоттору копон киир-

биппитигэр «дойдубутугар теттору коор

уубут» диэн уоруулээх сурах коллэ. Yehs-

аллараа турэн хомунуу буолла. Лунха урэх

устун огочонон Таас Тумуска- Олуонэ биз-

рэгэр киириэхтээхнит. Онтон-манган булбут

огочолорбутугар малбытын-салбытын кы-

Та оилиги, околор уонна кыаммат, ыарылах

кырдьавае двон олордубут. Эдэр отто кЫть

уступ сатыы бардылар. Бинизхо кынайбыт

курдук эргэ, сахсайбыт оточо туборзи уу

кууско киирэрэ. Инньэ гынан дьоммут субу-

субу тохтоон уутун суокууллэрэ. Ол курдук,

икки оночо атыттартан халан хааллыоыт.

Комниз-коновос сордонон-мунанан урэх

тордун булан оруско киирдибит. Онно муус

маган остуоруйа хараабыла буруота бургу-

чуйан баран эрэр обит. Улахан дьоммут ону

корон: «Бу сорбутун корбоккуон, дьоммут

дойдуларыгар бардахтара, билиги хааллах-

ныт», - дии-дии маккыраччы ытастылар.

Эго, оболор хаалсыахныт дуо? Ол улуу хо-

молто айдаана билигин да ойбор баар. Кор, бары дойдубутун оннук кууско ахтыбып-

пыт. Дьоммутуттан хаалыы биниохо тугонэ

биллибэт издоэн это.

Ол сайын ойдуурбунон атырдьах ыйын

бутэнитэр диори Таас Тумуска кумахха ба-

лааккаларга

комнио-конэкос грузовой борохуот баржа-тынан дойдубутугар айаннаабышныт. Убун

унньуктаах айан конниттэн кэмниз-кэнэпэс

Даркылааны булбушут. Бэстээххэ тиий-

биппитигэр улахан доммут ыта-braha:

«Оо, дойдубутун тыннаах булар куннээх

эбишит», - диэн баран куох кырыска

сутуруйээхтииллэрэ. Онно, бальнава кии-

рэн утуерэн баран дойдубутугар эрдо кэлбит

акабыт минньигэс да минньигэс дьонимион

попиэскотэ акалан биэрбитин бу баардыы

ойдуубун.

Дь, итинтэн ыла, тобе да кырыымчык

буоллар, хайдах эрэ харана нинтон сырдык-ка тахсыбыт эбэтэр кыыдааннаах кынын

кэнниттэн куох саас колбитин курдук, утуо

комнор кэлбитторэ.

А.Пермяков,

физио-рефлексотерапевт врач.

Чурапчы 2002сыл.

   Өссө биир суол арыый тулуктаах аһылыгынан титирик уонна бэс субатын кыһыйан үөрэ оҥостон, ууга илдьиритэн буһарынарбыт. Ohox билиитэтин

урдугэр таах халыччы кутан бунаран, «хаһытыы» диэни огостон сиирбит. Онтон да атын кили сизбэт суолуш булан ас опостор кыналца тирээн колорэ. Быразыллыбыт хаппыт тирии, конньунон олбут собула, хаары буолбут сылгы эта, сытыйбыт балык энин. Дьэ, ити курдук тыннаах буолар тубугар ону-маны араан, оттон-мастан тардыан син ордон испишит. Билигин санаатахха барахан да суол эбит.

   Иккис сылбытыгар олохпут син-биир

тупсубатава. Оссо эбии аччыктааны, хор-

гуйуу кууурбуто, хас да обо залдьан, хор-

гуйан олбуттэрэ. Мин билэрбинон биирдэ

курун Дьячковскай Вася диэн обо аччыкта-ан уут омурабар киирэн колхоз уопсай су-

оратын уймаан, нанаа элбэби сиэн олбутэ.

Никифоров Митя- билиги кылаас бастын уорэнээччитэ олбутэ. Ити курдук элбэх обо

валдьан, оло сыв-cha нэпиило оруттэн,

колин ыгарынх буолаллара. Хоргуйбут дьон эттэрэ-сииннэрэ дарбаччы инэн хаалар этэ.

Оннук буолбут кини ор барбакка олоро.

Билиги ус бырааттыылары иитэн-абатан ил-

дь сылдьар убайбыт Ньукулай (Олонхонут

Челес) ити курдук илэн баран олбутун, чы-

чаас ииннэ таах быраван компуттэрэ. Мин

биирдэ ампаар инигэр оронно кайан тур-

бат буола сыгтахнына, биригэдьиир Да-

рыбыаска Макаров корон: «Тыый, бу уол олеору гыммыт, ылы маны сиэтин», - диэн

баран убайбар Бутургэ тыланас тоботун

биорэн, онон абан дь, тыын ылан, олор

суолтан быыаан турардаах. Кили олого

дь, ити курдук кыраттан да саланар буо-

лар эбит. Барка-махтал дьиннэб дь, ити-

ниэхо буоллака. Ити курдук сап садаттан

салданан, эрэй-буруй энэрдэнэн, сору-муну

суолланан икки тогурук сылы этэнно аа-

спьгт, тыннаах эрэ хаалбыт дьоммут тобох-

торо дойдубутугар тоннор буолбуппут.

В.Дьяконов.

Mин кеьуу сагана 5-6 саастаагым, онон

ого туох хатанан хаалбытын кылга-

стык суруйдахнына маннык: Биьиги дьиэ

кэргэн тордуо этибит. Агам Чичигинаров

Яков Федорович, ийэм Чичигинарова Ирина Александровна 44-45 саастаах колхоз улэьиттэрэ этилэр. Убайым Чичигинаров

Илья Яковлевич Бастаан 1942 с. сайын ортото бадахтаах

Куп Алданыгар (Нуотара урэх тердугэр) мин

дьоммун уонна «Кыныл Сиэмэ» колхону ба-

лыктата кенербуттэрэ. Онтон ыла билиги

дьмэ кэргэн, Кэбэйи, Ньидьили таныгар

«Арыктаах» диэн дэризбинова олохпутун

булуохпутугар дылы сындыланнаах упун

коубут садаламмыта. Онуоха дылы Ханас

Эбэ кулун урдугэр бэйбит дьизбитигэр

быр курдук олорбуппут. 1941-42сс алдьар-

хайдаах уот кураан сыллара. Аны Аркаа сэрии сапаламмыта. «Кыныл

Сиэмэ» колхоз сага туран эрэр бастын

вічаттара сэриигэ барбыттара. Мин оБо

ейбунэн ойдуурбунэн, бастаан Ханас Эбэт-

тэн кепен Бестээх биэрэгэр талах анны-

гар суекэммишит. Онно ерускэ аны санаа-

тахха, баржалар тураллара. Онтон биирдэ-

стэригэр симиллибиппит. Орупунэн устар-

бытын чуолкайдык ойдуубун, борохуот-

тар керустэхтэрин аайы хальтытаналлара.

Аара Таас Тумуска тохтоон билиги оболор дьону батыран биэрэккэ тахса

сЫЛДЬЫ-

бытыт. Кэнники сурацын илиттэххэ аара

елбуттэри онно танааран кемпут сурахта-

ахтара. Онтон салгыы Булууну ере ексейен

билигини Ньидьили табыгар Хатырык хо-

мотугар суекзэбитторэ, эмиз абда хал-

лаан анныгар.

Сиргэ утуйартан уонна

курунгу тымныы тыалга урдэрэн оболор

испит ыалдьан сордоммуппут, сорох оболор

елутэлозбиттэр этэ. Кэбээйигэ Арыктаахха 2 кыһыны, 1 сайыны туораабыппыт. Улахан балаҕаҥҥа 4-5 дьукаах буолан олорбуппут. Хоргуйуу улахан этэ. Мин ийэлээх аҕам оччоҕо саамай үлэни кыайар төһүү үлэһиттэр буолан, ону-маны аһаан тыыннаах хааллым быһылааҕа.

   Хоргуйуу бириэмэтигэр өр буола-буола хааһы сиирбит уонна оту-маһы барытын сиэн боруобалыыр быһыылаахпыт. Ийэм, аҕам син доруобай буоланнар хоту хаалбаккалар биһигини эмиэ тыыннаах, кыл тыыммытын эрэ дойдубутугар булларбыттара.

Чичигинаров Константин Яковлевич

ахтыыта.

   Мин Аччаҕар нэһилиэгэр «Төҥүргэстээх» диэн колхозка 1935 сыллаахха төрөөбүтүм. Бииргэ төрөөбүттэр төрдүө этибит. Ийэбит Жиркова Татьяна Кузьминична аҥардас дьахтар кыһыл оҕотун көтөхпүтүнэн, биһгини батыһыннаран 1942 сыл күһүнүгэр колхоһун кытта Кэбээйигэ көспүтэ.

   Баржанан тиийэн Таас Тумустан чугас Аппаайы диэн сиргэ тохтоппуттара. Хас да ыал буолан биир балаҕаҥҥа симиллибиппит. Биһиэхэ туох да үлэни биэрбэтэхтэрэ, таах кыстаабыппыт. Элбэх киһи хоргуйан өлбүтэ. Быраатым Вася кырата бэт буолан, ити астарын кыайан аһаабат этэ. Ити курдук күн сирин саҥа көрөн иһэн хоргуйан тыына быстыбыта. Убайым бөһүйэ тоҥмут этэ. Арыый хойутаабыта буоллар өлөрдөөх этэ. Сааһыары сайын үөрэ отун үргээн сии сырыттахпына, убайдарым кэпсэтэннэ интернакка илдьэ сылдьыбыттара, онно бэйэлэрин өлүүлэриттэн бэрсэннэр киһи оҥорбуттара, тыыннаах хаалларбыттара.

   Биэс оҕолоохпун, кэргэним өлөн , кинилэри бэйэм атахтарыгар туруродум. Билигин пенсияҕа олоробун. Биһиги оҕо сааспыт ыарахан, элбэх харах уулаах этэ. Мин убайдарым суохтара буоллар, ити өлүү-сүтүү кэмин хайдах мүлчү көтүөм эбитэ буолла. Суох, арааһа, үгүс элбэх биир дойдулаахтарбын кытта онно сор суолланыам этэ. Ол иһин мин туспар күн-ый буолбут убайдарюар махталым улахан. Кинилэр баар буоланнар өлүү старыттан, дууһаларын сылааһыттан бэрсэн тыыннаах хаалан, олох олордоҕум, ыал буолуу, ийэ дэтии үөрүүтун биллэҕим. Норуот муударай өһүн хоһооно итини этэн эрдэҕэ «ойуурдаах куобах охтубат» диэн.

В.Сергеева