САХАЛЫЫ ААТТАР СУОЛТАЛАРА

Таатта улууһунааҕы муниципальнай үѳрэҕирии тэрилтэтэ

Егоров Г.В. аатынан Хара Алдан орто оскуолата

САХАЛЫЫ ААТТАР  СУОЛТАЛАРА

(тезис)

Хара-Алдан орто оскуолатын

3 кылааһын үѳрэнээччитэ

Турантаев Уйдаан

Салайааччы: Захарова Айталина Гаврильевна

2023 сыл

    Чинчийии актуальноһа: Сахалыы ааттар-норуот тѳрүт культуратын сорҕото буолар. Киһи аата омук быһыытынан уратытын кѳрдѳрѳллѳр. Биһиги омукпут – саха, онон сахалыы ааттаах буолуохтаахпыт.

Дакылаат сыала: Сахалыы ааттар суолталарын үѳрэтии

Соруктара:

1. Сахалыы аат туһунан литератураны ааҕыы, үөрэтии;
2. Нэһилиэкпитигэр сахалыы ааттары  чинчийии;
3.  Бииргэ үөрэнэр оҕолорум сахалыы ааттарын суолталарын быһаарыы;
4. Сахалыы ааттыыр үгэстэри үөрэтии

Чинчийии саҥаны арыйыыта:

   Аат суолтатын үѳрэтэн саха омук быһыытынан сахалыы ааттаах буолуутун дьоҥҥо тиэрдии.

Чинчийии  ньымалара

1. Научнай литератураны ааҕыы, үөрэтии;
2. Кэтээн кѳрүү;
3. Сахалыы ааттар суолталарын чинчийии;
4. Анкета ыытыы, ону ырытыы;

       Хас биирдии киһи кун сирин кѳрѳѳт истэр маҥнайгы тыла – кини аата буолар. Аат киһи олоҕун устата арыаллыы сылдьар. Кини хайдах ааттааҕыттан дьылҕата эмиэ тутулуктаах диэн үөрэхтээхтэр этэллэрэ.

      Ааты үѳрэтэр наука ономастика (греческэйдии onoma – аат) диэн ааттанар. Оттон киһи анал аатын үөрэтиинэн дьарыктанар ономастика салаата антропонимика (греческэйдии anthropos-киһи) дэнэр.

      Ааты сахатытыыга үлэлээбит дьоннорунан Алтан Сарын-Гаврил Васильевич Баишев, Багдарыын Сулбэ - Михаил Спиридонович Иванов,  Афанасьев Л.А.- Тэрис,  Павлов А.Н.- Дабыл  буолаллар.

     Айыы үѳрэҕэ этэринэн аат диэн киһи күлүгэ. Бу күлүккэ киһи кутун сороҕо баар. Ол иһин аат суолталаах. Киһи аатын дьоҥҥо биллэр.

     Саха норуотугар былыр былыргыттан үс суол аат баар биллэр. Бастакы аат – таптал аат. Бу аат оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн бэриллэр. Таптал аат оҕону үүннэрэр, сайыннарар, үтүөҕэ сыһыарар суолталаах.

    Иккис аат – Айыы аат. Киһи бу аата киһи быһыытынан олорон бардаҕына бэриллэр уонна киһи айыы суолунан барарыгар көмөлөһөр.

    Υһүс аат – дьүһүннүүр аат. Бу аат киһини киһиттэн дьүһүнүнэн-бодотунан араарарга анаан бэриллэр. Бу ааты биһиги хос аат диибит.

     Арыт мѳкү аат баар буолар. Бу ааты харыстыыр аат дииллэр. Былыр киһи оҕотун абааһылартан харыстаан мөкү ааты биэрэр.

     Мин Хара Алдан нэһилиэгэр сахалыы ааттаах оҕолоох дьиэ кэргэннэри үѳрэттим.

      Ефросинья, Егор Винокуровтар 10 оҕолоро бары сахалыы ааттаахтар. Бу ыал кыргыттарын сахалыы ааттарын суолталарын быһаардым:

• Сахаайа - таҥараттан төрүттээх
• Туйаара-былыргы аат. «Туйаара» диэн күөрэгэй, ол аата күөрэгэй курдук диэн суолталаах. Күөрэгэй курдук кэрэ
• Сайыына - сайыны аҕалааччы
• Дайаана - кынаттаах курдук чэпчэки, сэргэх
• Сандаара –саҥа аат. «Сандаар» диэн тылтан үөскээбит.

     Уолаттарын сахалыы ааттарын суолталара:

• Мичил - үөрүү-көтүү аргыстаах
• Ньургун - олоҥхо бухатыырын аата. «Ньургуй» диэнтэн бастыҥ үөскээбит. Элбэх быйаҥы бастыҥ, чулуу диэн суолталаах.
• Эрхан - эр киһилии кытаанах майгылаах, үтүө санаалаах
• Эрчим - күүстээх-уохтаах
• Чаҕыл – «чаҕылый» диэн туохтууртан үѳскээбит. «Сырдаа, күлүмүрдээ» диэн суолталаах

Мин Юлия, Владимир Турантаевтар дьиэ кэргэннэригэр үһүс оҕонон кун сирин көрбутум. Биһиги дьиэ кэргэммитигэр бииргэ төрөөбүт ахсыабыт.  Бары сахалыы ааттаахпыт. Уолаттар алтыабыт:

• Эрчим - күүстээх-уохтаах

• Мичил - үөрүү-көтүү аргыстаах
• Уйдаан - уйгулаах, дэлэй астаах-үѳллээх
• Айхал - айыы кэл диэнтэн, таҥараттан төрүттээх
• Сандал – ыраас, чэбдик
• Айыллаан – таҥараттан анаан айыллыбыт. 

Кыргыттар иккиэлэр:

• Мичийэ - үөрүү-көтүү аргыстаах
• Сайаара- аһаҕас, үтүө, аһыныгас майгылаах.

            Сахалыы ааттаах бииргэ төрөөбүттэрбинэн  киэн туттабын.

             Мин аймахтарбар сахалыы ааттаах эдьиийдэрим, убайдарым, балтыларым, бырааттарым элбэхтэр. Кинилэр ааттарын суолталарын эмиэ быһаардым.

     Ханнык баҕарар тѳрѳппүт оҕото кыраһыабай, баай дууһалаах, үтүѳ майгылаах буолуон баҕарар. Ол иһин оҕотугар саамай кэрэ ааттарын биэрэр.

    Биһиги оскуолабытыгар 8 оҕо сахалыы ааттаах. Мин кинилэр ааттарын суолталарын эмиэ быһаардым.

      Мин оҕолор ааттарын тѳһѳ сөбулууллэрин билээри анкета ыытан көрдүм. Анкетаны барыта 20 оҕо толордо. Анкетабыт бастакы боппуруоһа «Эн бэйэҥ ааккын сөбулуугун дуо?» диэҥҥэ 18 о5о (90%) сөбүлүүрүн биллэрбит, онтон 2 (10 %) оҕо аатын сөбүлээбэт эбит.

    Мин ааттарын сөбулээбэт хас да оҕоттон тоҕо сөбулээбэттэрин ыйыттым. Онуоха, оҕолор саамай сүрүн биричиинэнэн оҕолор үөннүүллэрэ, ыыстыыллара буолар эбит. Онон, оҕолоор, бэйэ-бэйэҕитин ыыстаһымаҥ диэн ыҥырабын.

     Иккис боппуруоспут маннык этэ: «Эн сахалыы ааттаныаххын баҕараҕын дуо?». Маннык 16 (85%) оҕо сахалыы ааттаныаҕын баҕарарын туһунан эппит, өссө сорохтор сахалыы ханнык ааты талалларын суруйбуттар. 4 (15%) үөрэнээччи толкуйдуур эбит.

      Мин бу анкета ыытаммыт, оҕолор сахалыы ааттары сөбүлүүллэрин уонна сахалыы ааттаныахтарын баҕаралларын биллим.  

             Мин нэһилиэкпэр, аймахтарбар уонна оскуолам оҕолоругар барыта 51 киһи сахалыы аатын суолтатын быһаардым. Ити чинчийиим түмүгэр сахалыы ааттааһын үгэстэрин быһаарарга холоннум.

      1. Сахалыы ааттар уус-уран айымньылар геройдарын ааттарыттан таһаарыллаллар. Холобур, олоӊхо геройдарын ааттара - Туйаарыма (Туйаара), Ньургун — киэҥник тарҕаммыттар.

        2. Сахалыы ааттар үүнээйилэр ааттарыттан үѳскээбиттэр. Холобур: Сардаана, Ньургуйаана.

        3. Дьыл кэмнэрин, айылҕа кѳстүүлэрин ааттарынан ааттыыр үгэс эмиэ баар. Манна киирэллэр: Сайыына, Күннэй.

       4. Саха кыыһа сайа5ас санаатынан, үтүө-мааны майгытынан  биллэр. Кыыс үөрэ-көтө, мичилийэ сылдьара көрүөххэ кэрэ. Биһиги бу үгэскэ Нарыйаана,  Мичийээнэ, Сандаара,  Дайаана диэн ааттары киллэрдибит.

      5. Уолаттарбыт дьулуурдаах, ылыммыт дьыалаларын тиһэ5эр тиийэ толорор, моһоллортон иҥнибэт буоллуннар диэн Дьулус, Эрхан, Эрсан, Эрчим диэн ааттары биэрбиттэр.

      6.  Уйгуну - быйаҥы кытта ситимнээх ааттар бааллар. Холобур: Уйгууна, Уйгун.

      7.  Айаал, Айсиэн, Айхал, Айта диэн ааттар «ай» диэн олохтон үѳскээбиттэр. Айааччы, үчүгэйи оҥорооччу диэн суолтаҕа туттуллубуттар.

      Ону таhынан, сахалар ааты оҕо төрөөбүт күнүнэн-дьылынан көрөн эмиэ биэрэллэр. Аныгы кэмҥэ аат талар кинигэлэр киэҥ эйгэҕэ тарҕаннылар: «Айыы ааттара» Тэрис –Афанасьев Л.А., Дабыл- Павлов А.Н., «Аатта тал» Багдарыын Сүлбэ- Иванов.  Холобур,  оҕо тохсунньу ый 1 күнүгэр күн сирин көрбүт буоллаҕына, кинини Тускун, Кэскилээнэ диэн ааттыахха сөп. 

     Сахалыы ааттары үөрэтэммин, төрөөбүт нэһилиэкпитигэр чинчийии үлэтин ыытан элбэҕи биллим уонна маннык түмүккэ кэллим.

1. Чинчийии түмүгүнэн, сахалыы ааттаах оҕо ахсаана элбээн иһэрэ бэлиэтэнэр.
2. Мин нэһилиэкпэр, аймахтарбар уонна оскуолам оҕолоругар барыта 50 киһи сахалыы аатын суолтатын быһаардым. Ааттар үксүлэрэ үтүѳнү, кэрэни оҥорууну кытта сибээстээхтэр эбит диэн тумуккэ кэллим. Ханнык баҕарар тѳрѳппүт оҕото кыраһыабай, баай дууһалаах, үтүѳ майгылаах буолуон ба5арар. Ол иһин оҕотугар саамай кэрэ ааттарын биэрэр.
3. Уолаттар сахалыы ааттарыгар саамай тарҕаммыт аат – Эрчим (5 уол), Мичил (3 уол) буолаллар. Кыргыттар ааттарыгар саамай элбэх Туйаара (4 кыыс), Дайаана (3 кыыс)
4. Мин нэһилиэгим, аймахтарым уонна оскуолам оҕолорун сахалыы ааттарыгар саӊа ааттар баар буолбуттар. Холобур: Минтимир, Уйсиэн, Уйгун, Уйдаан, Дуолан.
5. О5олор ортолоругар кыргыттар уонна уолаттар сахалыы ааттаныылара кыратык араастаһар. Барыта 32 ааттан 18 уол, 14 кыыс сахалыы ааттаах. Уонча сыл анараа ѳттүгэр уолаттарга сахалыы ааты биэрии а5ыйах этэ.
6.   Анкета ыытаммын, о5олор сахалыы ааттарын сөбүлүүллэрин, сахалыы ааттаныахтарын баҕаралларын быһаардым.

        Сахалыы ааттаах оҕо саха тыыннанан улаатар. Төрөөбүт дойдутун таптыыр патриот буолар. Оҕо саха буолан баран сахалыы ааттаныахтаах. Сахалыы аат оҕоҕо харысхал буолар. Улааттахтарына, саха омук буолалларынан киэн туттуу баар буолуо. Багдарыын Сүлбэ «Аатта тал» диэн кинигэтигэр киирбит сахалыы ааттар ааты талыыга улахан көмө буолаллар.