проект "Тыва календарь"

Министерство образования и науки РФ

МБОУ Кара- Чыраанская СОШ

Выполнила: ученица 4класса

Монгуш Долума

Научный руководитель: Ондар В. С.

Допчузу

1.        Эге сос.

2.        12 дириг амытан кирген тыва календарь.

3.        Тыва календарьнын өске чоннарнын календары-биле харылзаазы

4.        Туннел сос.

5.        Ажыглаан литературазы

1. Эге сөс

 Мээн шинчилел темам - Тыва календарь.

Темамнын кол сорулгазы: Календарьнын  тыва чоннун амыдыралында ужур утказын билип алыры.  

Календарь ай, хунну, чылдарны тодарадыр билиринге эргежок чугула. Шаанда шагда улуг-биче аймак  кижилер боттары тус-тус календарьлыг тургулааан. Календарь бурузу анаа хоозун тыптып келбээн. Ол ук чоннун ажыл-агыйы, амыдырал - чурталгазы – биле холбаалыг . Календарьны чамдыкта «үенин машиназы» деп адап турары чөп. Календарь чыл санаашкынынын кол онзагай системазы  турган болгаш артар-даа. Чогум ылап шын календарьны чогаадып тургузарын шиитпирлээри нарын айтырыгларнын бирээзи болур.

2. Тыва чоннуң календары

Шаандагы тыва календарь бодунун тургузуу – биле кыдат,  моол, тибет, түрк чонарнын календары– биле чоок төрел бооп турар. Тывалар 12 дириг амытаннардан тургустунган календарьны ажыглап турган. Чыл бурузу тускай аттарлыг- куске,инек, пар, тоолай, улу, чылан,аът, хой, сарбашкын, дагаа, ыт, хаван, чурум езугаар санаар он ийи эргилделиг чыл санаашкынын ажыглап турганнар (чурук 1). Чыл санаашкынын ынчаар чорудары, тываларга тоогу болуп , ада огбелерден дамчып келген. Ук календарьнын хереглетинип турган уези  1757 чылдан 1911 чылга чедир уези болур.

Ынчалза-даа ол календарьнын оонда эрте турганын профессор Н. Ф. Катанов эртем ажылында бадыткаан.

Бо херечилер болза, шаанда тывалар дириг амытаннар аттарындан тургустунган 12 чыл эргилделиг календарьны ажыглап, чыл санашкынын чорудуп келгенин бадыткап ол  календарьнын кыдат, турк, моол, тибет календарьларга төрелдээшкээн көргузуп турар. (Чурук 2)

Ынчангаш шаанда тываларнын ажыглап чорааны 12 дириг амытаннар аттарындан тургустунган календары, үстүнде календарьлар дег ай,хун календары болуп турар.

Шаанда тывалар 60  чыл эргилделиг дириг амытаннар аттарындан тургустунган , чыл бурузун 5 халаптар – ыяш, от, чер, демир, суг болгаш 5 өң-чузуннер – биле – көк, кызыл, сарыг, ак, кара онзагайлап ылгаар календарны ажыглап чораан. Эргилдеде киржип турар чыл бурузу тускай аттыг, оларнын аттары эргилденин ишитинде кажаандаа катаптавас, ол катаптаашкын чугле дараазында эргилдеге таваржыр. Чижээлээрге: бир дугаар чылда «эр ыяш халаптың көк куске чылы», ийи дугаар чылды «кыс ыяш халаптың  көксумээр инек чылы» дээр болгаш оондаа ынай уламчылап болур.ындыг чылдарнын саны 60 болур, оларнын шуптузун таблицаны барымдаалап тып ап болур.

Тывалар ай дуртун дээрде айнын өскерлир хевирин барымдаалап 29,53 хонук кылдыр хулээп ап, чыл дуртун хүнну барымдаалап санап турганынын ужурунда, бир чылдын иштинде он ажыг хонуктар артыкталып келирге, ай, хүн календарын дүүштүрери –биле уш чыл болгашла чыл тончузунде  чартык ай деп адаар бир айны немеп турган.бир  

 Бир чылда он ийи айлар  азы 354 хонук бар кылдыр санаашкынын чорудуп, чылды час, чай, кус, кыш деп 4 уелерге чарып, уе бурузунге – үш-үш айларны онаап турган. Айлар тускай ат чок: башкы, ортаа, адак деп сөстер – биле илеретинер. Чижээ: частын башкы айы (март), чайнын ортаа айы (июль,) кустун адак айы (ноябрь).

Хун, дун дуртунун узап,деннежип, кыскалап эртер уелерин тывалар эки билир чорааннар: частын башкы айынын мартын 21 де часкы хүн дурту дүн дурту-биле деннежип эртер. Чайнын башкы айы июнь 22 де хүн дурту эн-не узун, а дун дурту эн кыска. Күстуң башкы айында сентябрь 23те куску хүн, дүн дурту деннежи бээр. Кыштын башкы айынын декабрьнын 22 де хүн дурту эн кыска, а дүн дурту эн узун дээрзин тывалар чазыг чокка билип чораанар.

Бо календарьны айны неделяларга улээн чогум ындыг барымдаалар чок. Ынчалзадаа он-он хонуктарга узуп турганын ай чаазы(эгези), ай ортузу, ай адаа (эргизи) дээн состер херечилеп турар.

Ажыл-агай аайы-биле чылдын айларын улам бичии кезектерге чарып, ону үе-шаанче шын ажыглап турганынын чижектерин коруп танышкаш, тыва улустун календарынын ажыл-агый, амыдырал-чуртталга –биле тудуш, харылзаалыг чораанынга бузуревес арга чок

Тыва календарьда кирип турар 12 дириг амытаннар аттарын, беш халаптарны, он өңнерни барымдаалап, 60 чыл эргилделиг календарнын чыл бурузунге тускай характеристиканы берип турганнар.

Чурук 1

Чурук 2