Аялгата үнгэрhэн жаргалтай наhан. Алексей Бадаевай дуунууд»

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ БУРЯТИЯ

МУНИЦИПАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ «ИВОЛГИНСКИЙ РАЙОН»

ИВОЛГИНСКОЕ РАЙОННОЕ УПРАВЛЕНИЕ ОБРАЗОВАНИЕ

МБОУ «ГУРУЛЬБИНСКАЯ СРЕДНЯЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ШКОЛА»

Аялгата үнгэрhэн жаргалтай наhан.

 Алексей Бадаевай дуунууд»

Выполнил(а): Будаева Нансалма,

ученица 10  класса

Руководитель: Бадмажапова А. Н.

Секция: Песни и стихи о родной земле

2023г.

Гаршаг:

                   Оролто үгэ

1. “Дуунууд тухайгаа дурдахадам...”
2. Гимн “Ивалгамни”

Тобшолол

Хэрэглэгдэhэн литература

Оролто үгэ

Буряадай арадай поэт

Алексей БАДАЕВАЙ түрэһөөр 95 жэлэй ойдо

АЯЛГАТА ҮНГЭРҺЭН ЖАРГАЛТАЙ НАҺАН

    Алексей Данилович Бадаев (Бадмын Лэксэг) Ивалгын аймагай Олзон нютагта 1928 ондо түрэһэн. Мүнөө энэ нютагые Хурамша гэжэ нэрлэнэ.

    Буряадай арадай поэт Алексей Бадаев мэндэ ябахадаа шүлэгүүдэйнгээ 28 суглуулбари номуудые хэблүүлжэ гаргаха золтой хүн байгаа гэхэһээ гадна, шүлэгүүдынь олон янзын хэлэнүүд дээрэ Буряад орон соогоошье, ондоо хото городуудай хэблэлнүүдтэшье ходо толилогдожо, оршуулагдажа байдаг, аргагүй азатай, урагшатай байһан гэжэ тэмдэглэе.

    Шүлэгүүдыень Новелла Матвеева, Владимир Липатов, Владимир Корстров, Римма Казакова болон бусад мэдээжэ поэдүүд ород хэлэндэ оршуулһан, мүн өөрөөшье Евгений Винокуровай, Юлия Друнинагай, Ярослав Смеляковой, Расул Гамзатовай, Алексей Балакаевай шүлэгүүдые буряад хэлэндэ оршуулһан. «Би наяад наһанайнгаа дабаан дээрэ алхалан ябахадаа, ехэ һайхан, хүшэр хүндэшье һаа, баяр жаргалтай наһа наһалааб гэжэ һананаб. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилһэн жэлдэ долоон жэлэй һургуули һая дүүргээд, наймадахи класста Һуража байхадаа, ФЗО-до абтажа, дайнай жэлнүүдтэ сэрэгэй зэбсэг – самолёт бүтээдэг заводто слесарь мэргэжэлтэй хүдэлжэ гараһан хүмби. Дайнай жэлнүүдтэ шэн зоригтойгоор ажаллаһанай түлөө медальда хүртөө бэлэйб. «Буряад-Монголой үнэн» газетэдэ дайнда зорюулагдаһан түрүүшымни шүлэгүүд 1944 ондо толилогдоһон юм. Тэрэ гэһээр олон арбаад жэлнүүд үнгэршөө ааб даа. Сагаймнай ябаса угаа түргэн, тогтохо гээшые мэдэхэгүй. Сэрэгэй албанда 5 жэл соо ябаад, техник-лейтенант зэргэтэй болоод ябажа байтараа, Буряадай Уран зохёолшодой правлениин зууршалгаар албанһаа табигдажа, «Буряад үнэн» сониндо хүдэлөөд, Москвагай Максим Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдэй дэргэдэхи Дээдэ литературна курснуудта хоёр жэлэй хугасаада зохёохы мэргэжэлээ дээшэлүүлээ бэлэйб. Һүүлдэнь Буряадай телевиденидэ 26 жэлдэ ажаллаад, амаралтада гараһан намтартайб. Үнгэрһэн жэлнүүдтэ буряад, ород хэлэнүүд дээрэ шүлэг поэмэнүүдэй 25 ном Улаан-Үдэдэ, Москвада хэблүүлһэн байнаб. Мүнөө Республикын түбэй типографида шэлэгдэмэл зохёолнуудайм 2 боти ном гараад байна.Буряадай телевиденидэ 30-аад жэлдэ хүдэлхэдөө, үндэһэн буряад хэлэн дээрээ гарадаг дамжуулгануудые хүтэлбэрилжэ байгааб. Буряадай уран зохёол, соёлой хүгжэлтэдэ габьяатай байһанайнгаа түлөө Хани барисаанай орденоор шагнагдаһан, Буряадай арадай поэт, Буряадай Соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ гэһэн нэрэ зэргэнүүдтэ, Буряадай Гүрэнэй шанда хүртэһэн байнаб.Ондоошье шагналнууд байгаал даа. Бултыень тоолоод яалайб...» – гэжэ поэт мэндэ ябахадаа, 2008 ондо гараһан «Байгал» сэдхүүлэй 6-дахи дугаарта толилогдоһон «Дуун болоһон шүлэгүүд» гэһэн статья соо өөр тухайгаа хэлэһэн байдаг.

1. ДУУНУУД ТУХАЙГАА ДУРДАХАДАМ...

(поэдэй hүүлшын интервью-хэблэлэй яряанhаа “Байгал” сэтгүүлдэ)

    Уянгата шүлэгүүдтэнь композиторнууд Анатолий Андреев, Баир Батодоржиев, Лариса Санжиева, Пурбо Дамиранов, Юрий Ирдынеев, Баир Дондоков, Баяраагийн Наранбаатар гэгшэд хүгжэм найруулжа, шүлэгүүдынь дуунууд боложо арад зоной дунда тараһан, ходо зэдэлжэ байдаг. Дуунууд болоһон шүлэгүүд тухайгаа дээрэ дурсагдаһан статья соогоо поэт иигэжэ бэшэһэн юм: «...Тиигээд дуунууд болоһон шүлэгүүд тухайгаа өөрын һанамжа хэлэхэ гээ хүнби. Юундэб гэхэдэ, бодото уран зохёолшон гээшэ дуун болохо шүлэгөө бэшэхэ ёһогүй юм гэһэн буруу бодомжодо абтажа, ехэ оройтожо, дуу бэшэжэ эхилһэн хүнби. Дуу бэшэхэ хэрэгтэ гол анхаралаа хандуулангүй, хаа-яа хэдэгшье байһанби. Байгал-Амарай түмэр замай барилгын түлэг ябажа байха үедэ «БАМ баригшадай дуун» гэһэн туршалга бэшэһэнби:

Комсомол зоной сэдьхэлэй уряа

Огсомоор тараа орон соом

Загаһашан латыш, хонишон буряад

Золгожо бүхөөр нүхэсөөл.

Дабталга:

Һайхан манай зорилго

Байгал-Амарай түмэр зам.

Сагай мантан барилга

Сайн байна, нүхэр БАМ!

    Иимэшүү, мүнөө харахадам, яһала болохоор шүлэг байна. Хүгжэмыень Базар Цырендашиев зохёогоо бэлэй. Теэд энэ дуунай ханхинажа байхые дуулаагүйб. Хоёрдохи туршалгамни иимэ байгаа. Буряадай телевиденидэ хүдэлжэ байхадаа, Базар Цырендашиевтай ходо уулзадаг, нүхэсэдэг байгаабди. Нэгэтэ Сэлэнгын аймаг, Сэлэнгэ мүрэн тухай дуу бэшэхэ гэлсээ һэн хабди. Теэд минии бэшэһэн шүлэгые Базар голоод, энэ аймагһаа гарбалтай, ургажа ябаһан бэлигтэй поэт Даши Дамбаевта шүлэг захиһан байба. Уданшьегүй Даши Дамбаев гоё шүлэг бэшэжэ, Базар хүгжэмыень зохёобо. Иигэжэ гоё дуун мүндэлжэ, минии гаргадаг «Сэлэнгэ» гэжэ уран һайханай хүгжэмтэ журналай эхиндэ һара бүри бүри ханхинадаг болоо бэлэй. Саашадаа Буряад орон соогуур хаа хаанагүй суурхадаг болоо юм. Энэ дуунай түрэлгэдэ миниишье хубита бии юм гэжэ һанагшаб.

    Һүүлдэнь минии тоонто нютаг Олзон, Хурамша гэжэ нютагууд тухай үшөө нэгэ «Нютагаа һанажа ябанхайб даа» гэһэн һайхан аялгатай дууе СССР-эй арадай дуушан Галина Шойдагбаева ирагуу гоёор, эгээл түрүүшынхеэ нютагаархидтамни дуулажа үгэһэн юм.

НЮТАГАА ҺАНАЖА ЯБАНХАЙБ ДАА

Баян-Голойнгоо сэнхир хадаг

Заяан холоһоо дэлгээн, дэлгээн байдаг

Олзон, Хурамша, Хонгор уула –

Ород, буряадай омог, омог дайда.

Наһанайм харгыда гарганхай даа,

Нютагаа һанажа ябанхайб даа!

Солгёон ажалаар, хонгёо дуугаар

Сэдьхэл, зүрхыем хүлгөөн, хүлгөөн байдаг

Хангай, Гэльбэрэ, Шэнэһэтэ –

Халюун захатай сэлюун, сэлюун дайда.

Наһанайм харгыда гарганхай даа,

Нютагаа һанажа ябанхайб даа!

Хуһан сэргэдээ мориим уяад,

Хонин төөлэйгөөр угтан, угтан байдаг

Домтой аршаантай Ухаа-Толгой –

Домог болонхой һайхан, һайхан дайда.

Наһанайм харгыда гарганхай даа,

Нютагаа һанажа ябанхайб даа!

    Дуун боломоор шүлэгүүдые зохёохо гээшэ тиимэ хүнгэн бэшэ юм байна гээд мэдэжэ абабашье, саашадаа олон буряад композиторнуудтай хүдэлжэ эхилээ һэм. Монголой композитор Бадамгарабын Наранбаатар «Байгал» ансамбльда һаяшаг хүдэлдэг боложо байһан юм. Тиигэжэ Буряадай олон нютагууд тухай «Оронго», «Ошор булаг», «Ярууна» гэхэ мэтын дуунууд мүндэлжэ эхилээ һэн.

    Хэдэн арбаад жэлэй саана Алма-Ата хотодо уласхоорондын фестиваль дээрэ суута дуушан Намгар Лхасаранова «Хабарай дууемни» хангюурдан, совет аха дүү республикануудай, Зүүн Зүгэй гүрэнүүдэй түлөөлэгшэдэй дундаһаа шалгаржа, магтаал, шагналда хүртэһыень дурдангүй аргагүй.

ХАБАРАЙ ДУУН

Хабар ерээл, нугамнай сэсэглээл –

Хаба шэдеэ харуулнал хабарнай.

Жэгтэй юумэн болодог хабартаа,

Жэгүүр дали ургадаг зүрхэмнай.

Дабталга:

Хабар ерээл, дурам – шамдаа.

Ханил гансам, ерыш намдаа!

Хабар ерээл, аялга хэшэглээл –

Хаба шэдеэ харуулнал хабарнай.

Хүхюу юумэн болодог хабартаа:

Хүгжэм дуугаар дүүрэдэг зүрхэмнай.

Дабталга.

Хабар ерээл, зол жаргал бэлэглээл –

Хаба шэдеэ харуулнал хабарнай

Һайтай юумэн болодог хабартаа:

Һайхан дураар халидаг зүрхэмнай.

Дабталга

    Яруунын аймагай Шэрэнги һууринай ажалшад нютаг тухайгаа дуу захиһан байгаа. Энэ нютаг минии наһанай нүхэр Цэжэб Очировнагай тоонто нютаг юм. Тиигэжэ энэ дуун ехэ түргөөр мүндэлжэ, шүлэг, аялгань ехээр зондо ехэтэ һайшаагдажа, бидэ – авторнууд, баяр баясхаланда хүртөө һэмди. Аялгынь композитор Наранбаатар найруулжа, республикын суута дуушан Аюша Данзанов хонгёо гоёор хангюурдажа, удаан альга ташалганда хүртэжэ, хожомынь нютагай зон ехэ багагүй энэ дуу дуулалдажа байдаг һэн.

ШЭРЭНГИМНАЙ ҺАЙХАН ДАА

Элһэтын тала, Баян-Үндэр,

Элдин уужам Бага Ярууна –

Эхин дуранайм үлгы тоонто

Эгүүридэ мүнхэ Шэрэнгим.

Дабталга:

Сэнхир нууртай Яруунын

Сэлгеэ номин дайдаһаа

Эртын ягаан шэрэнгеэр

Эмнин дуудааш Шэрэнгим!

Аялга һайхан хатар, дуугаар

Алаг зүрхым шэмхээд абадаг

Ажалша зоной амин тоонто –

Алдартай, омогтой Шэрэнгим!

Дабталга.

Зандан-Жуугай адиста хүртөөд,

Буурал баабайдаа шүтэн байдаг,

Аба, эжымнай нангин тоонто –

Алтанхан домогтой Шэрэнгим.

Дабталга.

    Буряад Республикын байгуулагдаһаар 80 жэлэй ойдо зорюулагдаһан түрэл нютаг тухай дуунуудай конкурсдо бэлигтэй композитор Пурбо Дамирановтай хамта найруулһан «Буряад һайхан оромнай» гэһэн дуумнай шалгаржа, нэгэдэхи һуури эзэлээ һэмнай даа. Үшөө дурдаха болоо һаа, хэдэн жэлэй урда энэ нүхэр бэшэһэн дуумнай Буряад Республикын гимн конкурсдо хоёрдохи һуурида гараа бэлэй. Мүн лэ Улаан-Үдэ тухай дуунай конкурсдо композитор Юрий Ирдынеевтэй зохёоһон дуумнай түрүүшын шанда хүртэһэн юм. «Хит-Парад – мүнгэн хун шубуун» гэһэн конкурсдо хоёр дахин хүндэтэ һуурида гаһан хүм. Буряадай мэдээжэ Юрий Ирдынеевтэй хэдэн дуу бэшэһэн байхабди. Хэдэн арбаад жэлэй урда Хоридо болоһон конкурсдо Юра бидэ хоёрой бэшэһэн «Хориин вальс» , «Хорин тохой Хоримни» гэһэн дуунууд шалгаржа, шагналда хүртэһэн юм.

ХОРИИН ВАЛЬС

Хүгжэмынь Ю. Ирдынеевэй

Жабхалан наранай дулаан элшэ

Жаргалтай бэриин хасарта нэнгээ.

Үдэеэ зубшанхай Хориин аймаг

Үндэһэн Буряадайм шэмэг юм гээ.

Дабталга:

Эхын дуунай уянга

Элдин Хориин аялга

Энээхэн зүрхым буляагаа,

Эдирхэн дурыем заяагаа.

Аажамхан талын зэрэлгээн соогуур

Айдар нүхэднай айлшалыт мандаа.

Абдараар баянхан Хориин аймаг

Айраг, зөөхэйгөө барихал тандаа.

Дабталга.

Бардамхан ажалдааш, нааданш дээрээ

Басагад, хүбүүднай тэгшэ һайхан

Хоолойгоор урихан Хориин аймаг

Хонгёохон дуугаараа угтан байхал.

Дабталга.

ҮДЭШЫН УЛААН-ҮДЭ

Хүгжэмынь Ю.Ирдынеевэй

Танил болоһон сонходоо

Тангил гансахам нэнгэс гээ.

Хүхюу ирагуу согтойгоор

Хүлеэ! – гэхэдэм, эмнис гээ.

Дабталга:

Улаан-Үдэм,

Улаан-Үдэм!

Халуун дурым

Бэлэглыш,

Хамаг наһым

Шэмэглыш!

Гарыш, дангинам газаашаа –

Гарһааш хүтэлэн абахаб.

Шамдаа зорюулан аялгаа

Шамдаа дахинаа дабтахаб.

Дабталга.

Уран дууханайм ургыхан

Урал дээрэхэнэш задарһай.

Зулгы хоёрой жаргалай

Зула боложо бадарһай.

Дабталга.

    Пурбо Дамирановтай «Буряад һайхан оромнай» ба «Элдин хонгор Улхасаамни» гэжэ үшөө хоёр дуу зондоо бэлэглээ һэмди. Буряад Республикын байгуулагдаһаар 80 жэлэй ойдо зорюулагдаһан конкурсдо хабаадалсажа зохёоһон «Буряад һайхан оромнай» гэһэн дуумнай нэгэдэхи һуури эзэлжэ, 1-дэхи шатын дипломдо хүртэһэн.

БУРЯАД ҺАЙХАН ОРОМНАЙ

Байван долгёор салгидаа

Тайбан мүнхэ Байгалнай.

Булга, алтаар дэнзэлһэн

Буряад һайхан оромнай.

Дабталга:

Баабай, эжын буянтай

Буряад һайхан оромнай,

Буряад һайхан оромнай!

Домтой аршаан сасаргаа

Дорюун үндэр Саяамнай.

Буурай малша,таряаша

Буряад һайхан оромнай.

Дабталга.

Хүгжэм шэнгеэр ханхинаад,

Хүгжэн бодоо Россида,

Эбээр холбоол хүн зоноо

Буряад һайхан оромнай!

Дабталга.

ЭЛДИН ХОНГОР УЛХАСААМНИ

Хүгжэмынь П. Дамирановай.

Сэлгеэхэн Улхасаам үргэн лэ

Сэсэгтэ хоймороорш нааданхайб.

Улхасаа баабайнгаа үргэмжөөр

Алхасаа эршэдхэн ябанхайб.

Дабталга:

Аба, эжын заяаһан

Арюун замдам адислаад,

Эльгэ зүрхым буляаһан –

Элдин хонгор Улхасаам!

Уняарта Гоондынгоо уудамда

Улаанхан нараяа угтанхайб.

Уранхан гараараа суутайхан

Уладхан зонхоноо магтанхайб.

Дабталга.

Домогоор һэбхүүлтэм һайхан лэ –

Домтойхон аршаанһааш хүртэһэйб.

Мүшэтэ тэнгэриинш майхан дор

Мүндэлһэн дурамнай мүнхэрһэй!

Дабталга.

    Бэлигтэй залуу композиторнууд Лариса Санжиева, Баяр Батадоржиев, Цырен Шойжинимаев гэгшэд һүүлэй жэлнүүдтэ минии шүлэгүүдтэ олон дуу бэшэһэн байха.

ДУРАНҺАА АБАРАЛТА ҮГЫ

Дуран гэнтэ ерэдэг гээ,

Дуулгангүйгөөр, айлшан шэнгеэр.

Дураа угтыш, бурхан шэнгеэр –

Дуранһаа абаралта үгы!

Дабталга:

Гайхал шэнгеэр һалбарһан

Һайхан дуран хүүхэймнай.

Аадар шэнгеэр адхарһан

Айдар дуран дүүхэймнай!

Дуран ерээд эзэлдэг гээ

Дууһан зүрхыш, эзэн шэнгеэр.

Дуулыш үгынь богоол шэнгеэр –

Дуранһаа абаралта үгы!

Дабталга.

Дуран гээшэ оромгүй гээ,

Дураа угтаад, бурхан шэнгеэр,

Дуугаа татыш дуушан шэнгеэр –

Дуранһаа абаралта үгы!

Дабталга.

УЛААЛЗАЙГААР УРАЛ ДЭЭРЭШ ЗАДАРҺАЙБ

Хүгжэмынь Ц.Шойжинимаевай

Зунай хүхюун нааданда

Золгоод хэзээ шамтайгаа,

Сэлгеэ дулаан үдэшэ

Сэнгэхэеэ уулзаһайб,

         уулзаһайб даа,

                 уулзаһайб!

Сэлгеэ удэшэ уулзажа,

Сэнгээд, хүхеэд шамтайгаа,

Эгээл һайхан зүүдэндэш

Эльгэ зүрхыш эзэлһэйб,

         эзэлһэйб даа,

                 эзэлһэйб!

Эльгэ зүрхыш эзэлжэ,

Эжэл болоод шамтайгаа,

Улаахан улаалзайгаар

Урал дээрэш задарһайб,

         задарһайб даа,

                 задарһайб.

НАЙДАЛ

Хүгжэмынь Ц.Шойжонимаевай

Олзон нютагай нааданһаа

Олзо олоһон шамтайгаа

Сэлгеэн хабарай аажамда

Сэгээн талада уулзаһайб,

         уулзаһайб даа шамтайгаа!

                         уулзаһайб!

Сэгээн таладаа уулзажа,

Сэнгээд, ханилаад шамтайгаа

Һажаад хараһан зүүдэндэш

Һанаа зүрхыеш эзэлһэйб,

         эзэлһэйб даа зүрхыеш,

                         эзэлһэйб!

Аа-аа-аа.

Һанаан зүрхыш эзэлжэ,

Дураа баталаад шамтайгаа,

Урин хабарай ургыгаар,

Урал дээрэхэнэш задарһайб,

         задарһайб даа уралдаш ,

                         задарһайб!

Аа-аа-аа.

«Алтаргана-2006» фестивальда минии шүлэг дээрэ Лариса Санжиевагай найруулһан «Этигэнэгүйб» гэһэн дууе Мэдэгма Доржиева дуулажа, лауреадай нэрэ зэргэдэ, харин залуу композитор Сойжина Жамбаловагай зохёоһон «Эхэ, эсэгэеэ гамнаарай!» гэһэн дууе залуу дуушан Сэсэг Аюшеева дуулажа, нэгэдэхи һуури эзэлээд, дээдын «Гран-при» шанда хүртөө бэлэй.

ЭТИГЭНЭГҮЙБ

Харанхы һүни

Шамаяа хүлеэн

Байгааб үни.

Харин ши ерээгүйш.

Юундэ? – гэһэм

Хэлээгүйш.

Дабталга:

Иигээд лэ дурамнай,

Үүлэн шэнгеэр,

Үнгэршөө гү?

Иигээд лэ дүлэмнай

Аадар соогуур

Унтаршоо гү?

Этигэнэгүйб

Мүшэтэ һүни

Шамаяа хүлеэн

Гуниглааб үни.

Мүнөө яахадаа ши,

Эндэ намай

Орхёобши?

Дабталга.

Зүүдэндээ шамаяа

Оло дахин

Хаража баясааб.

Зүгөөр шим хаанабши,

Намдаа ерэхээ

Болёогши?

Этигэнэгүйб.

ЭХЭ, ЭСЭГЭЕЭ ГАМНААРАЙ!

Хүгжэмынь Сойжина Жамбаловагай

Баяртай, гунигтай дэлхэйдээ

Басаган нэрэшни арюухан.

Баяртай, гунигтай дэлхэйдээ

Басаган нэрэеэ гамнаарай!

Нэрэһээ шухала юунш үгы,

Нэрэеэ, басаган, гамнаарай!

Баяртай, гунигтай дэлхэйдээ

Басаган нэрэшни арюухан.

Хүлгөөтэй, шууяатай дэлхэйдээ

Хүбүүхэн нэрэшни сарюухан.

Хүлгөөтэй, шууяатай дэлхэйдээ

Хүбүүхэн нэрэеэ гамнаарай!

Нэрэһээ шухала юунш үгы,

Нэрэеэ, хүбүүхэн, гамнаарай!

Хүлгөөтэй, шууяатай дэлхэйдээ

Хүбүүнхэн нэрэшни сарюухан.

Эльбэтэй, энжэтэй дэлхэйдээ

Эсэгэ, Эхэшни сэнтэйхэн.

Эльбэтэй, энжэтэй дэлхэйдээ

Эсэгэ, Эхэеэ гамнаарай!

Эдээнһээш шухала юунш үгы.

Эсэгэ, Эхэеэ гамнаарай!

Эльбэтэй, энжэтэй дэлхэйдээ

Эсэгэ, Эхэшни сэнтэйхэн.

    Дуун боложо зэдэлһэн хэдэн дуунуудайнгаа яажа мүндэлһэн тухай зарим хэды дурдан бэшэбэб. Үшөөшье олон шүлэгүүдни дуунууд болоһон. Хурга даран тоолохо болоо юм һаа, зуудаа хүрэжэ байгаа ёһотой...»

    Сагайнгаа эрхээр түрэһэн геройнуудынь «Алексей Бадаевай уянгата шүлэгүүдэйнь геройнууд яһала тэсэбэритэй, шанга абари зантай. Гэбэшье, хорхойгоод ябажа байдаг бэшэ, бүхы юумэндэ хабаадалсажа, бүхы юумээр һонирхожо ябадаг хүнүүд. Номһоо номдо тэрэ геройн дүрэ шарай бүри хурса, бүри дүүрэн боложо үгэнэ гэхээр. «Сагнай тиимэ юм гү?» гэһэн шүлэг А.Бадаевта бии. Энэ шүлэгэйнь нэрэ нэгэ номойнь гаршаг боложо үгөө. Тэрэ шүлэг соогоо поэт иигэжэ бэшэнэ:

Сагнай иимэ юм гү?

Нютагаархиднай барандаа

Нюураарааш, сэдьхэлээрээш

үлэмжэ сэбэрхэн,

Нюдэдшье, огторгойшье

тунгалаг сэнхирхэн.

Хүгшэднай бүхынэгүйл –

хүл бэе хүнгэхэн.

Хүбшэ тайгамнай

ногоороод пэгшэгэрхэн.

Сагнай иимэ юм гү?

Жэгтэйл үе саг даа!

Сагнай иимэ юм гү?

Тойроод һайхан даа!

    Уянгата энэ шүлэгэй герой өөрынгөө сагһаа гээгдэхэгүй гэжэ оролдоно. Сагаа миинтэ хооһоор баража байнгүй, жэжэ божо бодол хэрэгүүдтэ сагаа һалгаангүй, дулаан гэр соогоол һуужа байнгүй, урагшаал, дээшээл эрмэлзэхэ ёһотойш гэжэ сагынь баадхана. Тиигэжэ тэрэ ажаллаа, дурлаа, үзэн ядаа, энэ сагай бүхы юумэ үзэжэ гарахые эрмэлзээ:

Оршолонто дэлхэйн гайхамшаг арюухан шэнжые

Ойлгодоггүй хүндэ дурагүйб – хэтымни гайхал.

Үнжэгэн уян сэдьхэл, уужам һаруул гэрэлтэй

Үнэншэ зүрхэн тэрээндэ хаанаһаа бии байхаб?

Һаргама сэсэгэй болбосоролые, шүүдэрэй арюуе

Һайхашаадаг хүн жаргалтай. Юртэмсэ ямар һайхам?

Ялас гээд үнгэрдэг наһанай диваажан, тамадашье

Ябахаар тэрээнтэй бэлэйби – гараа би һарбайхаб!» –

гэжэ Буряадай арадай поэт Андрей Румянцев Алексей Бадаевай зохёолнуудайнь геройнууд болон шүлэгүүдэйнь ямар темэдэ бэшэгдэһэн тухай дурсаһан статья соогоо бэшэһэн байдаг.

    Юрэл Алексей Бадаевай шүлэгүүд түрэл дайдадаа, түрэһэн тоонтодоо, Эхэ Орондоо, тойроод байһан уһа голнуудтаа, хада тайгадаа, түрэл дайдынгаа гоё һайханиие харан, харан магтажа, сэдьхэлээ уяржа байһаниие харуулһан, халуун зүрхэнһөөнь гараһан гэжэ мэдэхээр:

Һайхан бэлэй даа багымнай

Майхан шэнги огторгой.

Таамаг холохонһоо даллаха

Таабари мэтээр холын ой.

Холын ойһоо алад саана

Холбоо хаданууд хүхэрхэ.

Буурсаг жаахан толгойем

Буумал һэбшээн эльбэхэ.

Энэ дэлхэй дээр ори гансахан...

   2.  “Ивалгамни”

    Дуун болохоор ёстой шүлэгүүдые хэзээ бэшэжэ эхилээ һэнбиб гэһэн асуудал гараhан намтартай. Богонёор хэлэхэдэ, бэлиг ехэтэй композитор Анатолий Андреев поэт Гунга Чимитов хоёрой нэгэдэжэ, гоё һайхан аялгатай, шэнэ хэлбэритэй шүлэгүүд дээрэ бэшэгдэһэн олон тоото дуунуудай мүндэлжэ, үндэр магтаалда хүртэжэ байһан үе саг бэлэй. Нэгэтэ нютаг тухайгаа дуу бэшэе гэжэ Анатолий Андреев Алексей Даниловичта хандаһан байгаа. Хоюуланайнгаа нютаг Ивалгын аймаг хадань «Ивалгамни» гэһэн дуу зохёогоо. “Энэ дуун дээрэ хүдэлжэ байхадаа, шэхэн дээрэмни баабгайн гэшхэһэн тулаашагүй зобоһон, хүгжэм зохёолгын аргануудые огто мэдэхэгүй байһандаа ехээр халаглаа бэлэйб...” гэжэ поэт хэлэhэн юм.

       ИВАЛГАМНИ

Түрэл нютаг Ивалгамни,

Уужам Сэлэнгэ, Хамар Дабаамни,

Энхэ жаргалайм эхин гуламта

Эхэ эсэгым үлгы нютаг –

Ивалгамни.

Сэдьхэл, зүрхыем һэргээдэг

Баян Тугадни, Сэнхир Халюута,

Һайхан басагад, хүбүүдэй

Найдан хүндэлдэг үлгы нютаг –

Ивалгамни.

Дууша, ажалша мэргэн солоороо

Дуулим Буряадта сууда гаранхай.

Түмэн жэлнүүдтэ һуугыш амгалан

Түрэл нютагни, минии нютаг –

Ивалгамни.

    Энэ «Ивалгамни» гэжэ дуун Ивалгын аймагай бодото гимн боложо, элдэб суглаан, хуралдаан дээрэ ходо гүйсэдхэгдэжэ байдаг болонхой.

Тобшолол

    Поэт бүхэн эдир наһан, дуран тухай бэшэдэг. Дуран тухай шүлэгүүдынь хүнэй уярма гоёор бэшэгдэһэн байдаг. Эхэнэр хүнэй хүнгэн бэшэ хуби заяан тухай поэт үнэншэмэ зүбөөр, удха түгэлдэр  уярма үгэнүүдээр шүлэгүүдые олоор бэшэһэн. Эдэ олон шүлэгүүдэйнь дунда «Поэдэй һамган» гэжэ нэрэтэй шүлэг онсо илгардаг. Энэ шүлэгөө поэт наһанайнгаа нүхэр Цэжэп Очировна Цынгуевада зорюулһан байгаа ёһотой. Наһанайнгаа нүхэрэй нэрэ хүндые мүнхэлжэ, хэһэн ажалыень, бэшэһэн зохёолнуудыень уншагшадай сэгнэжэ, дам саашань дамжуулжа ябахые хүсэжэ, Цэжэп Очировна нүхэрэйнгөө дуун боложо зэдэлһэн зохёолнуудые өөрөө согсолжо, «Уянгата дуунууд» гэһэн гаршагтай ном хэблүүлхэһээ гадна, CD-диск дээрэ дуунуудыень хаалгажа, Үндэһэтэнэй номой сан соо тоглолто хэһэн, поэт тухай элдэб хэблэлнүүдтэ толилогдоһон статьянуудые согсолжо, «Наһанай зам» гэһэн ном хэблүүлжэ гаргаа һэн. Гэхэһээ гадна, Ивалга һууринай номой санда 300-аад номуудые болон поэдэй нүхэдэйнь бэлэг болгон бэшэгтэйгээр бариһан 30-аад номуудые дамжуулхаһаа гадна, тус номой сан соо поэдэй булан нээжэ,саанань һуугаад зохёолнуудаа бэшэдэг шэрээень, креслэ, үзэг тоншодог машинка, гэр бүлын архивай дүрэ зурагуудые, шагналнуудые дамжуулан үгэһэн юм. Мүн Цэжэп Очировнагай оролдолгын ашаар Ключевская үйлсөөр оршодог гэрэйнь газаа ханада А.Бадаевай шүлэгүүдэй мүрнүүдые һиилэһэн табличка дурасхаалай һүлдэ тэмдэг болгон үлгэгдэжэ, тэрэ гэртэ поэт ажаһууһан гэжэ уншагшад хажуугаарынь гарахадаа анхардаг, мэдэдэг болонхой.

    Һаяхана Үндэһэтэнэй номой сан соо Алексей Данилович Бадаевай түрэһөөр 95 жэлэй ойдо зорюулагдаһан дурасхаалай үдэшэ үнгэргэгдэжэ, шүлэгүүдынь болон дуунуудынь дахинаа зэдэлжэ,  уншагшадай сэдьхэл зүрхэ хүлгөөбэ.

Хэрэглэгдэhэн литература:

1. Байгалай зуудэн [Текст]: шулэгууд /А. Бадаев.– Улаан-Удэ: Буряад ном хэблэл, 1975. - 94 н.
2.  Избранные произведения в 2-х томах [Текст]. Том 1: Олзон нютагайм аялга /А. Бадаев.- Улан-Удэ: «Республиканская типография», 2007.- 416 н.
3. Олзонойм  хаданууд [Текст]: шулэгууд/А. Бадаев - Улан-Удэ: Буряад ном хэблэл, 1981.- 64 н.
4.  Олзон[Текст]: Дуун болоhон шулэгууд /А. Бадаев - Улан-Удэ: Угалза, 1998. – 103 н.
5. Талын аялга[Текст]: шулэгууд /А. Бадаев. - Улан-Удэ:  Буряад ном хэблэл, 1972. – 107 н.
6. Алексей Бадаев. Сборник стихов и песен “Ивалгамни”

Составитель Ц. О. Сынгуева – Улан-Удэ: НоваПринт, 2015. – 176 стр.

7. «Байгал» сэтгүүл -  №5. Улаан – Yдэ: Буряад Yнэн хэблэл, 2023 он.