«…Буряад хэлэн – баян хэлэн, бодол ухаанай толи хэлэн…»

Министерство образования и науки РБурятия

Муниципальное образование «Джидинский район»

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Верхне-Ичетуйская СОШ им. М.Д.Цаганова»

Бурятский язык

«…Буряад хэлэн – баян хэлэн, бодол ухаанай толи хэлэн…»

                                                                                             Дүүргээ: Мункуева С.

                                                                                   8-дахи ангиин һурагша;

                                                                                   Хүтэлбэрилэгшэ:

                                                                                            Эрдыниева Т.К. буряад хэлэн                    

                                                                                  ба уран зохёолой багша

Дээдэ-Үшɵɵтэй, 2023

Гаршаг.

Оршол………………………………………………………………………………………1

I.  Лексикэ тухай мэдээн……………………………………………………………2

II. Синонимууд тухай шэнжэлэгшэдэй хүдэлмэринүүд соо……………………..4-5

         III.  Синонимууд тухай мэдэсэ……………………………………………………..5

                   3.1 Синонимуудай илгарал………………………………………………….5-6

 3.2 Синонимуудай бии бололго……………………………………………..6-9

          IV. Синонимуудые хэрэглэлгэ……………………………………………………..9

          V. «…Буряад хэлэн – баян хэлэн, бодол ухаанай толи хэлэн…»…………..…..10

          VI.  Тобшолол………………………………………………………………….….10-11

        Хэрэглэгдэһэн литература…………………………………………………..…..12

               Хабсаргалтанууд : №1 ………………………………………………………...…13

                                         №2…………………………………………………………...14

                                             №3…………………………………………………………...15

                                             №4……………………………………………………….….16

                                             №5……………………………………………………….….17

Оршол.

           Эртэ урда сагһаа хойшо хүнүүдэй хоорондоо харилсажа, һанал бодолоо хубаалдажа, бэе бэеэ ойлголсожо ябаһан шухала зэбсэгнай хадаа үндэһэн буряад хэлэмнай болоно.

           «Бүхы дэлхэйн арад зон, ямаршье яһатан ɵɵрынгɵɵ түрэл хэлэн дээрэ дуугаралсадаг, харилсадаг. Яһатан бүхэн ɵɵрынгɵɵ хэлэ гамнадаг, хүндэлдэг, түрэл хэлээрээ омогорходог.

           Мүнɵɵ дээрэ буряадуудаймнай хахадһаа ехэ хуби түрэл хэлэн дээрээ харилсанагүй. Тиихэдэ ехэнхинь буряад хэлэ бага сага ойлгодогшье һаа, ород хэлэн дээрэ хɵɵрэлдэнэ. Энэ янзаар байха болоо һаа, үшɵɵ нэгэ хэды жэлэй үнгэрхэдэ юун болохоб? Буряад гэжэ яһатан дэлхэй дээрэ үгы болохонь бэшэ гү?

 Бага яһатанай ехэ яһатан соо шэнгэхэ гээшые ассимиляци гэжэ нэрлэдэг. Ассимиляци аалиханаар, хүнэй нюдэндэ харагдангүй үнгэрдэг. Элинсэгүүдэйнгээ хэдэн зуугаад жэл соогуур олон бэрхэшээлтэ үе саг гаталан, гамтайгаар, адхан, салгидуулангүй энэ хүрэтэр асаржа, бидэндэ дамжуулһан эхэ буряад хэлэ хэдыхэн арбаад жэл соо дууһан һалгаахамнай гээшэ гү? Бидэ, XXI зуун жэлэй эхинэй буряад зон, ерээдүй үетэндɵɵ юу дамжуулха гээшэбибди?

           Хэлэнэй үгы болоходо, арад үгы болодог гэжэ мэдээжэ. Баян түүхэтэй, гүнзэгы удхатай, сэсэн ёһо заншалнуудтай, ирагуу һайхан хэлэтэй нэгэ буряад арад байһан юм гэжэ хэзээ нэгэтэ Россиин этнографическа музейдэ экспонат мэтээр табяатай байжа магадбди» (Жанчипова Ц.Ц., Цыремпилова О.Ш. «Буряад хэлэн» Улаан-Үдэ «Бэлиг» 2018 н.5-6)

Манай үндэһэн буряад хэлэнэй үгын баялиг гү, али лексикэ айхабтар баян, уян нугархай. Хэлэлгыемнай уран, хурса, нугархай болгодог онсо үгэнүүдэй нэгэнь гэхэдэ адлирхуу удхатай үгэнүүд гү, али синонимууд болоно. Эдэ үгэнүүдые уран зохёолшод, журналистнар, эрдэмтэд ɵɵрынгɵɵ зохёолнууд соо элбэгээр хэрэглэдэг.

           Тиимэһээ би энэ асуудалаар һонирхожо, шэнжэлгын ажал үнгэргɵɵб.

           Минии ажалай сэдэб: «…Буряад хэлэн – баян хэлэн, бодол ухаанай толи хэлэн…» (Батажаргалай Сэрсэгмаа)

           Зорилго: синонимууд хэлэнэй баялигые харуулагша гэжэ тодорхойлходоо иимэ бодолгонуудые табяаб:

Синонимууд гэжэ ямар үгэнүүд бэ, хайшан гээд бии болодог бэ гэжэ элирүүлхэ;

Синонимуудай илгарал;

Синонимуудые хэрэглэлгэ.

          Шэнжэлгын проблемэ: синонимууд хэлэнэй баялигые харуулагша

          Шэнжэлгын гипотезо: синоним хэрэглэхэдэ, хэлэлгэ баян, тодо, найруулгата болодог гэжэ тухайлнаб.

           Шэнжэлгын онол арганууд:

-сэдэбээр хэблээтэй ажалнуудые үзэжэ, шүүмжэлхэ;

-асуулга үнгэргэхэ;

-тобшолол гаргаха

           Шэнжэлгын шухала юумэн хадаа манай хэлэлгэ синонимуудай хүсɵɵр баян, уран хурса, тодо болоно. Хэрбээ уран зохёолшо нэгэ үгэ олон дахин дабтажал байгаа һаань, уншагшадта шэлэн дээгүүр һабардажа байһан абяан шэнги үзэгдэхэ.

            Синонимуудые, адлирхуу удхатай үгэнүүдые мэдэлгэ – хүнэй хэлэлгын шухала юумэн. Буруу үгэ хэрэглэхэдэ, хэлэлгэ хазагайруулдаг.

I.  Лексикэ тухай мэдээн.

           Бидэниие тойроод олон мянган юумэнүүд байдаг. Юумэн бүхэн, үзэгдэл бүхэн нэрэтэй. Теэд тэдэнэй нэрэнь нэгэ һанашагүй шэнжэнь бэшэ, харин хүнэй тэдээндэ үгтэһэн зүйл гээшэ. Урда сагта хүнүүд нэгэ юумые ондоо юумэнүүдһээ илгаруулхадаа, тэдэниие жэшэн зэргэсүүлнэ, онсо шэнжэ шанарнуудыень мэдэжэ абадаг байгаа. Энээн дээрэһээ юумэн бүхэн, үзэгдэл, үйлэ бүхэн ɵɵрын нэрэтэй болоһон юм.

           Ямаршье арад хадаа ɵɵр ɵɵрын үндэһэн хэлэтэй байдаг. Тэдэнэр түрэлхи хэлэнэйнгээ баялигые хэрэглэжэ, тэрэ баялигаарнь омогорхожо ябадаг юм. Манай үндэһэн буряад хэлэнэй үгын баялиг гү, али лексикэ айхабтар баян, уян нугархай гэжэ суурхадаг байна.

Хэлэн бүхэндэ үй түмэн үгэнүүд бии. Ямар нэгэн хэлэндэ ородог бүхы үгэнүүдые словарна бүридэл гү, али лексикэ гэжэ нэрлэдэг. «Lexis» гэжэ үгэ уг гарбалаараа греческэ үгэ, буряад хэлэндэ оршуулхадаа, «үгэ» гэһэн удхатай.

Лексикэ хадаа фонетикэтэй, грамматикатай хамта хэлэнэй үндэһэ һуури бии болголсоно. Фонетикын, грамматикын болон лексикын зүйлнүүд дундаа тон нягта холбоотой, тиимэһээ хэлэн ɵɵрынгɵɵ ниитэ үүргые дүүргэнэ, хүнүүдэй харилсаа зэбсэгынь болоно.

Словарна бүридэлые шэнжэлдэг языкознаниин нэгэ хубиие лексикологи гэжэ нэрлэдэг. Лексикын үзэдэг гол зүйлэ: үгэ, тэрэнэй удха болоно. «Lexicos» гэжэ греческэ үгэ, удхань «үгэ», «logos» гэжэ үгын удхань «һургаал» болоно.

II.  Синонимууд тухай шэнжэлэгшэдэй хүдэлмэринүүд соо.

Россиин языкознанида синонимуудые үшɵɵ XVIII зуун жэлдэ үзэжэ эхилһэн байна. Мүнɵɵшье болотор лексическэ синонимуудта һонирхол һуларнагүй, синонимууд тухай элдэб статьяанууд ба хүдэлмэринүүд хэблэгдэнэ.

XVIII-XIX зуун жэлнүүдэй ород хэлэ шэнжэлэгшэдэй ажалнууд соо булта шахуу авторнууд синонимууд дүтэрхы ба адлирхуу удхатай үгэнүүд гэжэ тоолоно. Ехэнхи авторнууд тон адли удхатай синонимууд байдаггүй гэнэ.

             Буряад хэлэнэй лексическэ синонимуудые хаража үзэхынгɵɵ урда тээ, тобшохоноор монголистикэдэ синонимуудые үзэхэ түүхэ дээрэ тогтооб.

             Т.А.Бертагаев ɵɵрынгɵɵ докторско диссертаци «Лексика монгольских языков» соо монголистикэдэ эгээл түрүүшээр иигэжэ тэмдэглэнэ: «В синонимах значения могут быть сходными и не быть абсолютно тождественными. Синонимы, если выражают одно и то же значение, как например «путь» и «дорога», но зато в своем стилистическом синтаксическом употреблении бывают разными».

Ɵɵрынгɵɵ ондоо монографи соо Т.А.Бертагаев синонимуудта иимэ тодорхойлолто үгэнэ: «Синонимы – это слова, сосуществующие в пределах одного языкового подразделения или одной нормированной языковой системы и употребительные в стилистических целях или для передачи оттенков одного значения. Синонимы необходимы и являются показателем богатства и внутренней возможности языка как средства общения».

Д.Д.Амоголоновай: «Современный бурятский язык» гэжэ ном соо синонимууд тухай иигэжэ бэшэгдэнхэй: «Синонимууд абяануудайнгаа бүридэлɵɵр ондоонууд аад, удхаараа нэгэ, дүтэрхы үгэнүүд». Буряад хэлэнэй синонимууд литературна, диалектнэ, абтаһан үгэнүүдэй хүсɵɵр баяжана гэжэ автор тэмдэглэнэ.

Будаин Б.Б.  Будаин С.В. хоёрой «Буряад хэлэн» гэжэ ном соо синонимда иимэ тодорхойлолто үгтэнхэй: «Нэгэ юумэ ондо ондоогоор нэрлэһэн нэгэ удхатай үгэнүүдые синонимууд гэдэг. Синоним хадаа «нэгэ нэрэтэй» гэһэн удхатай грек үгэһɵɵ гараһан. Жэшээнь: «конь, лошадь» гэһэн ойлгосые буряад хэлэндэ иимэ синонимуудаар тэмдэглэдэг: морин, агта, гүйгɵɵшэ, хүлэг, хазаарта» (н.115)

III. Синоним тухай мэдэсэ.

Буряад хэлэн адлирхуу удхатай үгэнүүдээр яһала баян юм.

           Абяануудай бүридэлɵɵр ондоо аад, удхаараа адли гү, али дүтэрхы удхатай үгэнүүд, үгышье һаа синонимууд гэжэ нэрлэдэг. Синоним гэжэ үгэ уг гарбалаараа грек үгэ – «synonimos» гэжэ нэрэтэй.

          Лексическэ синонимууд хадаа нэгэ ойлгосые ондо ондоогоор нэрлэһэн, элдэб янзануудыень тодорхойлһон үгэнүүд мүн. Тиихэдээ удхынгаа талаар, хэрэглэгдэдэг газараараа илгаатай байжа болодог. Жэшээнь: «унтаха» – «нойрсохо» – «хунхыха» гэһэн адлирхуу удхатай үгэнүүд найруулгынгаа талаһаа илгаатай. «Унтаха» гээшэнь ниитэ хэрэглэгдэдэг гү, али юрэнхы найруулгын (нейтральна), «нойрсохо» - хүндэлжэ хэлэһэн, дээдэ найруулгын, харин «хунхыха» гээшэнь шоо үзэһэн удхатай, доодо найруулгын.

           «Яараха» гэһэн ойлгосо иимэ синонимуудаар дамжуулагдадаг байна: шамдаха, түргэлхэ, тэбдэхэ, бушуулха.

           Синонимууд адлирхуу удхатай үгэнүүд тула бэе бэеынгээ орондо хэрэглэгдэжэ болоно. Жэшээнь: «толгой» гэхын орондо «тархи» гэжэ таараха газартань хэлэжэ болохо байна.

           Гэбэшье үгые тэрэл удхатай ондоо үгɵɵр һэлгэхын тула синонимууд хэрэглэгдэдэг. Ямар нэгэн ондоо хэлбэри оруулха, хүнэй ухаан сэдьхэлдэ ямаршье хүсэ ехэтэй нүлɵɵ үзүүлхэ гэхэ мэтын зорилготойгоор хэрэглэгдэдэг гээшэ.

3.1 Синонимуудай илгарал.

           Буряад хэлэндэ лексическэ синонимууд иимэрхүү түхэлнүүд боложо илгардаг:

а) удхын гэхэ гү, али идеографическэ синонимууд. Удхын илгарал харуулна: томо, ехэ, мантан; харгы, зам; гэр, байшан;

б) найруулгын гү, али стилистическэ синонимууд. Нэгэ адли юумые тодорхойлжо, элирхэйлжэ байһан аад, хэрэглэлгынгээ талаар ондоо гү, али элдэб найруулгын шэнжэ оруулһан байдаг:

         Стилистическэ синонимуудай дунда иимэ бүлэгүүдые илгаруулмаар:

1. Хэрэглэлгын талаар
2. Мэдэрэл оруулалгын талаар
3. Эдэбхитэй хэрэглэлгээрнь

          Буряад хэлэндэ семантико-стилистическэ адлирхуу удхатай үгэнүүд бии. Тэдэнэр удхаараа ба стилиин талаар илгаралтай байдаг: гуниглаха – уйдаха, гашуудаха – шаналха – уйдхарлаха г.м.

            Мүн тиихэдэ тусхай бүлэг болон тон адли гэхэ гү, али абсолютна синонимууд гэжэ байдаг. Буряад хэлэндэ иимэ үгэнүүд хэлэнэй хүгжэлтын ямар нэгэ шатада адли шахуу хэрэглэгдэжэ байдаг. Саашадаа эдэ үгэнүүд удхынгаа талаар илгаралтай болодог гү, али хэрэглэлгынгээ талааршье ондоо болошодог. Тиигэбэшье ямар нэгэн хэлэнэй шатада адлирхуугаар хэрэглэгдэдэг: студент – оюутан.

           Удхаараа адлишуу үгэнүүд буряад хэлэндэ зэргэ (ряд) боложо нэгэдэдэг. Тиихэдэээ энэ зэргэдэ хоерһоо үсɵɵн бэшэ үгэнүүд ородог. Жэшээнь: ямар нэгэн юумэ хүсэ дүүрэн болгожо, үйлэ тэмдэглэхын тула синонимуудай иимэ зэргэ хэрэглэгдэнэ: гүйсэдхэхэ, гүсɵɵхэ, бэелүүлхэ, бүтээхэ, дүүргэхэ, хүсэлдүүлхэ, бүри түгэс болгохо.

           Синонимуудай зэргэ дотор гол үгэ (доминанта) гэжэ байдаг. Тэрэнь эгээ дэлгэрэнгы, юрэнхы найруулгын үгэ юм. «Доминанта» гэжэ үгэ уг гарбалаараа лата үгэ «гол, эзэрхэг» гэһэн удхатай. Дээрэ дурсагдаһан синонимуудай гол үгэнь «гүйсэдхэхэ» гэһэн үйлэ үгэ болоно.

3.2 Синонимуудай бии бололго.  

           Синонимууд буряад хэлэндэ элдэб аргануудаар бии болодог.

а) нэн түрүүн, үгын олон удхаһаа тэдэнэр бии боложо, удхаараа адлишуу үгэнүүд хэдэн бүлэг болон хубааршадаг. Жэшээнь: «хэхэ» гэжэ үйлэ үгэ К.М.Черемисовэй «Буряад-ород словарь» соо 13 удхатайгаар үгтэнэ. Тиихэдэ үшɵɵ тэдэнь дотороо мүн хэдэн удхатайгаар илгаруулагдана. Олонхи удхануудтань адлирхуу удхатай үгэнүүдые нэрлэмээр байна:

            -Нэгэдэхи удхада: ямар нэгэн юумэ «хэхэ» гэһэн удхатай байхадаа, «дархалха», «бүтээхэ» гэһэн үгэнүүдтэй синонимууд боломоор: стол хэхэ - стол дархалха - стол бүтээхэ. Харин ямар нэгэн ажал «хэхэ» гэһэн удхаараа «эрхилхэ» гэһэн үгэтэй адлирхуу: һонин ажал хэхэ – һонин ажал эрхилхэ.

            -Хоёрдохи удхаараа: суглаа хэхэ - суглаа үнгэргэхэ, хэлсээ үнгэргэхэ - хэлсээ хэхэ, арсалдаа хэхэ – арсалдаа үүдхэхэ – арсалдаа гаргаха.

            -Гурбадахи удхаараа байхадаа, «гүйсэдхэхэ», «бэелүүлхэ» гэһэн үгэнүүдтэй адлирхуу: даалгабари хэхэ – даалгабари гүйсэдхэхэ – даалгабари бэелүүлхэ.

           -Дүрбэдэхи удхадаа байхадаа, эдеэ хэхэ – эдеэ бэлдэхэ – эдеэ болгохо.  

           -Табадахи удхаараа: хоро хэхэ – хоро хүргэхэ – хоро үзүүлхэ.

           -Зургаадахи удхаараа: сай хэхэ – сай аягалха, боошхо руу уһа хэхэ – боошхо руу уһа эюулхэ (юулэхэ).

           -Удаадахи удхануудаараа: туһа хэхэ – туһа хүргэхэ.

           Иимэрхүүгээр олон удхатай үгын удхануудһаа адлирхуу удхатай үгэнүүд бии боложо, синонимуудай шэнэ шэнэ үгэнүүд олошорно гээшэ.

б) Аффикснуудай хүсɵɵр бии болоһон синонимууд.

           Нэгэ үндэһэтэй үгэнүүд удхаараа адли аффикснуудай нэмэлтээр паарна синонимууд бии болоно. Буряад хэлэндэ үрэ ехэтэй аффикснууд удхаараа адли юумэ тэмдэглэһэн, нэгэ үндэһэтэй синонимическэ үгэнүүдэй жэшээ.

              -л, -лга: батадхал, батадхалга;  дурадхал, дурадхалга; зүбшɵɵл, зүбшɵɵлгэ;

               -л, -лта: захирал, захиралта; шэглэл, шэглэлтэ;

               -лга, -лта: асуулга, асуулта, баталалга, баталалта, хүгжэлгэ, хүгжэлтэ;

               -л, - лан: жаргал, жаргалан; хүсэл, хүсэлэн;

               -лта, -бари: сасуулалта, сасуулбари; жэшээлэлтэ, жэшээлбэри;

               -лга, -бари: заһалга, заһалгабари;

              -лиг, -рхуу: ойлиг, ойрхуу; уһалиг, уһархуу;

              -рхаг, -рхуу: баярхаг, баярхуу; бэерхэг, бэерхүү;

              -тай, -рхуу: бороотой, бороорхуу; бараатай, бараархуу;

              -мар, -мхай: эдимэр, эдимхэй;

              -бтар, -ншуу: гашуубтар, гашууншуу;

              -дахи, -дугаар: хоёрдохи, хоёрдугаар;

              -рха, -таха: толорхо, толотохо; бороорхо, бороотохо;

              -на, -ша: саана, сааша; наана, нааша.

             Дээрэ үгтэһэн нэгэ үндэһэтэ үгэнүүд ехэнхидээ удхаараа адли, заримдаа тудадаг. Эдэнэй дунда мүн тон ондоошье удхатай синонимууд уулзадаг. Жэшээнь, Хоца Намсараевай суглуулагдамал зохёолнуудай боти бүхэндэ ажаглалта үгтэнхэй. Эндэ «ажаглалта» гэһэн үгэ «ажаглал», «ажаглалга» гэһэн үгэнүүдээр һэлгэжэ болохогүй.

 в) үгын эвфемимистическэ һэлгэлгын хүсɵɵр бии болоһон синонимууд.

             Буряад хэлэнэй лексикэдэ эвфемизмууд бии, тэдэниие хэрзэгы шэрүүн үгэ һэлгэлгэдэ хэрэглэнэ. Жэшээнь, үхэхэ – мүнхэрхэ, нүгшэхэ, нойрсохо, мордохо, наһа бараха г.м. 

             Хүндэлжэ, зулгы налгай найруулгада эвфемистическэ синоним хэрэглэнэ. Жэшээнь: маряатай – бүдүүн; наһажаал – наһатайшаг; хүгшэн – үтэлһэн. 

            Ямар нэгэ дутуутай хүнүүд тухай: ухаа муутай, ухаа дутуу – үбэштэй гэхын орондо хэрэглэнэ. Дохолон – хүл муутай; дүли – шэхэ хатуу г.м. 

            Ехэнхи ушарта эвфемистическэ һэлгэлгэ ямар нэгэ бодолые халахална. Жэшээнь: түрэхэ – хүнгэрхэ, хээлитэй болохо г.м.

            Буряад хэлэндэ табуистическэ нэрэ ан амитан, хорхой шумуулнуудые нэрлэхэдээ, хэлэгдэһэн синонимууд: бүргэд – ехэ шубуун, хангилай хэшэг; баабгай – тайгын эзэн, баабай; шоно – хээрын нохой, бурханай нохой, хүйтэн мүртэ г.м.

 г) диалектын, говорой нэбтэрэн ороһон үгын хүсɵɵр бии болоһон синонимууд.

            Диалектнэ үгэнүүд литературна хэлэнһээ нэбтэрэн гол түлэб художественна литературада ороно. Буряад уран зохёолшод диалектизм хэрэглэнэ, зурагламал – уран ба стилистическэ болоһон ушар, байдал гол персонажуудай хэлэлгэ ба авторай хэлэлгэ уран гое болгохын тула зорилготойгоор диалектизм хэрэглэнэ.

           Уран зохёолшон диалектнэ үгэнүүдые хэрэглэхэдээ, ганса зохёолой хэлэ баяжуулна бэшэ, мүн баһа персонажайнгаа хэлэ баяжуулна.

           Уран зохёолдо ходо синонимическэ үгэһɵɵ бүридэһэн паарна үгэнүүд дайралдадаг, тэдэнэр диалектнэ лексикын компонентһээ бүридэһэн. Жэшээнь: хура бороон (дождь), үгэ хуур (слово).

           Литературна-диалектнэ хэлэндэ паарна үгэ хэрэглэлгэ буряад хэлэ улам баян, тодо болгоно.

   д) үгэ фразеологизмаар һэлгэлгын хүсɵɵр бии болоһон синонимууд.

           Буряад хэлэндэ, бэшэшье хэлэндэ фразеологизмууд ехэ олон. Фразеологическа холбоо үгэнүүд синонимическэ хандалгада ороходоо, аминдаа нэгэ ойлгосо тэмдэглэнэ. Буряад хэлэндэ фразеологизмтай синонимическэ хандалгада тэмдэгэй нэрэ, глагол, наречи ороно. Жэшээнь: түргэн – нюдэ сабшаха зуура; аймхай – шубуун зүрхэтэй; номгон – хэбтэhэн хони бодхоохогүй г.м.

   е) ондоо хэлэнhээ хэлэ дэмжэн абалгада синоним хэрэглэлгэ.

           Дэмжэн абалга баяжуулга - хүгжɵɵлгэдэ тон дэлгэрэнгы арга болоно. Буряад хэлэнэй лексикэ түрэл монгол хэлэнhээ дэмжэн абана бэшэ, харин түбэд, санскрит, перси, түүрэг, хитад, ород хэлэнүүдhээ дэмжэн абана.

           Буряад хэлэнэй хүгжɵɵлгэ баяжуулгада гол hуури ород хэлэн эзэлнэ. Ород гэнүүд буряад үгэнүүдтэй адли, дүтэрхы удхатай байдаг.  

IV. Уран зохеолдо синонимуудые хэрэглэлгэ.

           Синонимууд хэлэнэй баяжан хүгжэhые, тэрэнэй уян нугархай боложо байхые харуулдаг. Эдэ үгэнүүд манай hанал бодолые хурса, тодо, хэлэлгыемнай гоё болгодог, бодото байдалые тодорхой зүбɵɵр харуулха ехэ арга боломжо олгодог. Синонимууд аман хэлэлгэдэ, уран hайханай зохёолдо ехэ үүргэ дүүргэдэг. Илангаяа уран зохёолшод ɵɵрынгɵɵ зохёолнууд соо хэлэнэй бүхы баялигые хэрэглэхэеэ оролдохо зуураа, адлирхуу удхатай үгэнүүдые хүсэд дүүрэнээр ашагладаг юм.

           Удхаараа адлирхуу удхатай үгэнүүдэй дүүргэдэг үүргэнь яhала ехэ юм.

           Удхаараа адлишуу үгэнүүдые хэрэглэдэг гол үүргэ юун бэ гэхэдэ, нэгэ үгэеэ олон дахин дабтахагүйн тула хэрэглэгдэдэг. Жэшээнь: Батажаргалай Сэрсэгмаа «Буряад хэлэн» гэһэн шүлэг соогоо иимэ синонимуудые хэрэглэһэн байна: түрэлхи хэлэн – үндэһэн хэлэн

…Буряад хэлэмнай – түрэлхи хэлэн,

   Буурал дайдын үндэһэн хэлэн…

          Буряад уран зохёолшод үйлэ хэрэгые, ушар байдалые, зониие ямар нэгэн онсо шэнжэтэйгээр зураглан харуулхын тулада адлирхуу удхатай үгэнүүдые олоор хэрэглэдэг. Тэрэ үгэнүүдынь сэдьхэл зүрхэ дайраха янза бүриин шэнжэтэй байдаг.

Эсэгын нэрэ нэрлүүлхэ

Эрдэни хүбүүд олон даа

Энэ хүшэр үедэ

Эрмэлзэн урагшаа добтолно даа.

Абын захяа бэелүүлхэ

Арсалан хүбүүд олон даа

Ашата нютагаа хамгаалхаа

Алхалан замдаа зорино даа.

           Энэ шүлэг соогоо синонимуудые хэрэглээб: эсэгын – абын; добтолно – зорино.

V. «…Буряад хэлэн – баян хэлэн,

                        Бодол ухаанай толи хэлэн…» (асуулга)

           Үхибүүдэй хэр зэргэ буряад хэлэнэйнгээ адлирхуу удхатай үгэнүүдые мэдэдэг, тэдэниие хэлэлгэ соогооо хэрэглэдэгые элирүүлхын тула би асуулга һургуулидаа үнгэргɵɵб. Асуулгын даабари 1-дэхи хабсаргалтада, дүнгүүд 2-дохи – 5-дахи хабсаргалтануудта үгтɵɵтэй.

V. Тобшолол.

           Синонимууд болбол айхабтар ехэ үүргэ дүүргэдэг, хэлэлгые уран хурса, гоё болгодог, хэлэнэй хүгжэлтын баялигые харуулдаг. Синонимууд хэлэнэй баяжан хүгжэһые, тэрэнэй уян нугархай боложо байхые харуулдаг.

           Адлирхуу удхатай үгэнүүд буряад хэлэндэ элдб аргануудаар бии боложо, ямар нэгэ ойлгосые олон ондоогоор дамжуулха арга олодог тула манай хэлэлгые баян нугархай болгоно. Мүн баһа синонимууд аман хэлэлгэдэ, уран һайханай зохёолдо ехэ үүргэ дүүргэдэг.

           Лексическэ синонимууд хадаа нэгэ ойлгосые ондо ондоогоор нэрлэһэн, элдэб янзануудайнь хэрэглэгдэдэг газараараа илгаатай байжа болоно. Синонимууд адлирхуу удхатай байһан ушарһаа бэе бэеынгээ орондо хэрэглэгдэдэг.

           Буряад хэлэнэй лексическэ синонимууд иимэ түхэлнүүд болон илгардаг: абсолютна, идеографическа, стилистическэ. Лексическэ синонимуудай онсо шэнжэ гэбэл, зарим ондоо хэлэнүүдтэй зэргэсүүлбэл, буряад хэлэнэй абсолютна синонимууд ондоо хэлэнһээ ороһон, илангаяа монгол ба ород хэлэнүүдһээ.

           Буряад хэлэнэй стилистическэ синонимуудай системэ хүгжэнги, баян. Стилистическэ синонимууд нэгэ адли юумые тодорхойлжо, элирхэйлжэ байһан аад, хэрэглэлгынгээ талаар ондоо гү, али элдэб найруулгын шэнжэ оруулһан байдаг.

           Удхаараа адлишуу үгэнүүдые хэрэглэдэг гол үүргэ юун бэ гэхэдэ:

-нэгэл үгэеэ олон дахин дабтахагүйн тула хэрэглэгдэдэг;

-ямар нэгэн зүйл, ойлгомжо, шэнжэ шанарые гүйсэд дүүрэнɵɵр тодорхойлхын тула адлирхуу удхатай хоёр, заримдаа гурбан үгэнүүдые нэгэ доро зэргэсүүлэн хэрэглэхэ ябадал болоно.

           Буряад уран зохёолшод зохёол соогоо үйлэ хэрэгые, ушар байдалые, зониие ямар нэгэн онсо шэнжэтэйгээр зураглан харуулхын тулада адлирхуу удхатай үгэнүүдые олоор хэрэглэдэг. Тэдэ үгэнүүдынь сэдьхэл зүрхэ дайраха янза бүриин шэнжэтэй байдаг.

        Буряад хэлэнэй, манай буряад яһатанай саашанхи хуби заяан бидэнһээ, залуу үетэнһɵɵ дулдыдаха. Түрэл хэлэеэ алдангүй саашань хүгжɵɵжэ, үри хүүгэдтээ дамжуулжа, дэлхэйн олон яһатанай дунда буряад арад гээшэбди гэжэ саашадаа алдаршажа ябаха гээшэ манай наһанай сэгнэшэгүй һайхан үүргэ!

Ажалай тобшолол гаргабал иимэ: буряад хэлэн баян, эшэ үндэhэтэй, синоним хэрэглэлгэ ехэ удха шанартай.

Хэрэглэгдэһэн литература:

1. Амоголонов Д.Д. «Современный бурятский язык» Улан-Удэ: Бурят.кн.изд-во, 1958г.;
2. Бертагаев Т.А. Лексика монгольских языков, 1947 г.;
3. Будаин Б.Б., Будаин С.Г. «Буряад хэлэн» Улаан-Үдэ «Бэлиг» 2018;
4. Дугаров Э. «Шэлэгдэмэл зохёолнууд» Улаан-Үдэ «Бэлиг» 2011;
5. Жанчипова Ц.С., Цыремпилова О.Ш. «Буряад хэлэн» Улаан-Үдэ «Бэлиг» 2018;  
6. Черемисов К.М. Буряад – ород словарь М., 1973.

Хабсаргалта №1

Илгаатай үгэнүүдтэ синонимуудые табижа, мэдүүлэлнүүдые дүүргэгты:

1. Буряад хэлэн – һайхан, …, …, …, …, …, … хэлэн.

2. Буряад хэлэн – түрэл, …, …, …, …, …, … хэлэн.

Хабсаргалта №2

Түрүүшын мэдүүлэлээр иимэ дүн гаргагдаа:

(5-9 анги – 64 һурагшад)

урагшатай – 7

хүсэтэй – 4

хүндэ - 1

һургаалай - 2

ухаанай - 3

Хабсаргалта №3

2-дохи мэдүүлэлэй «түрэл» гэһэн үгэдэ иимэ синонимуудые хэрэглээ:

(5-9 анги – 64 һурагшад)

Хабсаргалта №4

Түрүүшын мэдүүлэлээр иимэ дүн гаргагдаа:

(2-4 анги – 34 һурагшад)

Хабсаргалта №5

2-дохи мэдүүлэлэй «түрэл» гэһэн үгэдэ иимэ синонимуудые хэрэглээ:

(2-4 анги – 34 һурагшад)