«Абым бэшэhэн дэбтэрhээ».Цырен-Базар Чойдонович Донгитовой дурасхаалда»

Министерство образования и науки Республики Бурятия,

Муниципальное образование «Джидинский район»

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Верхне-Ичетуйская СОШ им. М.Д.Цаганова»

ХХVI республиканская научная конференция школьников «Шаг в будущее»

                                                                                                     Секция: бурятский язык

«Абым бэшэhэн дэбтэрhээ».

 Цырен-Базар Чойдонович Донгитовой дурасхаалда

                                                                                    Дүүргээ: Раднаева Александра

                                                                                   9-дэхи ангиин һурагша;

                                                                             Хүтэлбэрилэгшэ:

                                                                                            Эрдыниева Т.К. буряад хэлэн                    

                                                                                  ба уран зохёолой багша

Гаршаг.

1. Оролто………………………………………………………………………….2
2. Гол хуби……………………………………………………………………….3-6  
3. Баталалга………………………………………………………………………..6
4. Литература………………………………………………………………….......7
5. Хабсаргалтанууд:

Ц-Б.Ч.Донгитовой уг  гарбал………………………………………………………………8

Ц-Б.Ч.Донгитовой шүлэгүүдэй суглуулбари (фото-зураг)…………………………........9

Ц-Б.Ч.Донгитовой шүлэгүүд:

Энэ минии дэбтэр………………………………………………………………………...10

Нүхэдтɵɵ ………………………………………………………………………………......11

Дулаахан зунай нэгэ үдэшын… ………………………………………………………..12

Донгитов Цырен-Базар Чойдоновичой гэр бүлэ (фото-зураг)……………………….....13

Сугтаа хүдэлhэн багшын дурасхаал……………………………………………………...14

1. Оролто.

   Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн манай гүрэнэй түүхэдэ, арадай сэдьхэлдэ онсо һуури эзэлдэг. Энэ дайн манай арадай унтаршагүй ехэ зориг, баатаршалга, агууехэ тэмсэл, бүхы зоной дайшалхы зам харуулһан байна.

    Манай гүрэндэ энэ 1941-1945 онуудай дайнда ɵɵрынгɵɵ хубита оруулаагүй һургуули гэжэ үгы, һургуули бүхэнһɵɵ багшанар дайн сэрэгтэ мордоһон байна. Багшанарай дайн сэрэгтэ хабаадаһан, тэдэнэй дайшалхы зам тухай оройдоол мэдэгдээгүй, һонирхогдоогүй, тон багахан мэдээсэлнүүд бии. Мартагдашагүй Илалтын үдэрые түргэдхэхэ хэрэгтэ ами наһаяа гамнангүй хам оролсоһон, Илалтын үдэрые шэрэлсэһэн ёһотойл сэрэгшэ Герой, фронтовик багша Цырен-Базар Чойдонович Донгитов минии һонирхол татаа.      

Минии ажалай сэдэб: Абын бэшэһэн дэбтэрһээ  

Зорилго: Ц-Б.Ч.Донгитовой, шүлэгүүдтэй танилсахадаа, иимэ бодолгонуудые табяаб:

1. Цырен-Базар Чойдонович Донгитовой ажабайдал ба ажалай ябуулга үзэхэ;
2. Ц-Б.Ч.Донгитов тухай материалнуудые оложо шэнжэлхэ;
3. Ц-Б.Ч.Донгитовой уг гарбалай hалаа байгуулха.  

Шэнжэлэгдэхэ зүйл: Ц-Б.Ч.Донгитовой ажабайдал ба ажаябуулга.

   Шудалха зүйл хадаа фронтовик багшын hургуулида ба нютагтаа үнэтэй туhатай оруулалта болоно.

Шэнжэлгын гипотезо: хүн бүхэнэй ажамидаралда хэзээш баатаршалгада   hуури олдохо.

Шэнжэлгын онол арганууд:

-интервью;

-архивай дансануудтай танилсаха, түрэлхидтэй, нютагай үндэр наhатайшуудтай хɵɵрэлдэхэ.

    Бодото ажаябуулга юун болоноб гэхэдэ, энэ ажалда манай нютагай хүнэй hургуулиин хүгжэлтэдэ, үхибүүдэй хүмүүжүүлгэ ба hургалгада оруулhан баримтануудые түүхээр ба мүнɵɵ боложо байhан хүгжэлтын ябадалда үнэтэй, хэрэгтэй.

Энэ ажалай мэдээнүүд hургуулиин музейн баян материалнууд боломоор.

   Шэнжэлгын шухала юумэн хадаа манай hургуули 2024 ондо 100 жэлэй ойн баяр тэмдэглэнэ, һургуулиимнай түүхэ hонин, баян. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда  дүрбэн багшанар мородоһон байна, дайнай hүүлдэ түрэл нютагаа, hургуулидаа хоёрынь бусажа ерээ, бусажа ерэһэнэй нэгэниинь Ц-Б.Чойдонович Донгитов. Манай уялга хадаа фронтовик багшанарайнгаа дурасхал үеhɵɵ үедэ дамжуулжа, сахижа ябалга.

II. Гол хуби

«Манай аба тагнуулшан ябаа бэлэй»

   Ц-Б.Ч.Донгитовой ажабайдалай зам эли тодоор үзэхын тула би үхибүүдтэйнь уулзахаа hанааб. Манай нютагта ажаhуудаг Цырен-Базар Чойдоновичой хүбүүн Санжежап Цыренбазаровичтай уулзаад, интервью абааб.

   1. Цырен-Базар Чойдонович Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда хабаадаа. Данай үеын жэлнүүдтэ юу хэжэ ябаһан тухайнь мэдэнэгүйбди, хɵɵрэжэ гыт даа.

- «Дайн эхилбэ, дайн эхилбэ!!!» - гэhэн хатуу шэрүүн сууряан хүдɵɵ талые бүрхɵɵhэн хара hалхинда туулган мушхаржа, бɵɵгнэрhэн үүлэн мэтэ хүн зоной hанаа  бодол, зүрхэ сэдьхэл мухарюулан, хүлгɵɵтэй мэдээн соносхогдоо бэлэй. Манай аба Зэльмэн уряанхай угай Донгитов Цырен-Базар Чойдонович 1921 ондо Үшɵɵтэй нютагта түрэhэн юм. Улаан-Үдын багшанарай техникум дүүргэhэнэйнгээ удаа түрэл нютагтаа эхин шатын hургуулида багшаар хүдэлжэ байгаа.

   1941-1943 онуудта тусхай радиодивизионой бүридэлдэ оруулагдаад, Эхэ оронойнгоо зүүн зүгтэ албанда байhан намтартай. Саашанхи албаниинь радиодивизиондо үргэлжэлжэ, телеграфистын үүргэ дүүргэжэ байгаа. Алба хэжэ байhан дивизион Верховно командованиин ставкада сэхэ мэдэлтэй байhан. Зүүн зүгтэ Моноголой губи талада алба хэжэ байха үедɵɵ бэшэhэн «Япон дүрбэдэхи кавполк арилшоо» гэhэн шүлэгынь «Буряад үнэн» газетымнай хуудаhанда 1984 оной февралиин 8-да толилогдоhон байна. Саашанхи дайшалхы харгы замынь Баруун фронтдо эльгээгдэжэ, 91-дэхи тагнуулай дивизидэ алба хэжэ эхилээ. Калининай ойгоор, Эстони, Латвиин хото тосхонуудые сүлɵɵлэлсэжэ, Зүүн Прусси, Селезиин тала дайда, хада гүбэнүүдээр, Кенигсберг болон Берлин хотонуудые эзэмдэн абажа, хархис дайгаа дараhанай удаа 1945 оной ноябрь hара болотор англи-америкын сэрэгэй урдаhаа тагнуул хэжэ байтараа албанhаа табигдажа, гэртээ ерэhэн байна.

2. Абатнай мэндэ амар гэртээ бусажа ерээ. Тиимэ аймшагтай хүндэ дайнһаа бусаха гээшэ баһа нэгэ ехэ талаан ха юм даа. Дайнай һүүлээрхи жэлнүүд тухай хɵɵрэжэ үгыт.

   - Агууехэ Илалтын һүүлдэ нютагаа бусажа ерэһэн манай абада эхин шатын һургуули даалгагдаа бэлэй. Удаань Гэгэтэйн, Цагаатайн һургуулинуудта хүдэлɵɵ. 1957 ондо ИУУ-да курс дүүргэһэнэй һүүлдэ һурагшадые ажалай дүршэлдэ һургажа, машиноведени, үхибүүдэй гар урлалгын багшаар хүдэлһэн юм. Хамтадаа  ажаллаһан стажынь дүрбэн жэл сэрэгэй албанда ябаһантаяа хамта дүшэн зургаан жэл болоно.

   Буряад АССР-эй Гэгээрэлэй министерствын, райОНО-гой грамота ба дипломуудаар, үнэтэ гарай бэлэгүүдээр шагнагдажа, «Арадай гэгээрэлэй отличник» гэһэн нэрэ зэргдэ хүртɵɵ бэлэй.

   Хайрата абамнай 78 наһатайдаа 1999 оной илдам налгай зунай үджр алтан дэлхэйтэеэ хахасаа бэлэй. Абымнай алтан гараар бүтээһэн эд зɵɵри, һургуулиин хэрэгсэлнүүд айл зондоо болон һургуулидаа, һургуулиингаа музейдэ нягтаар хадагалаатай байдаг. Дайшалхы замаар ябахадаашье, амгалан тэнюун сагташье бэшэһэн зохёол шүлэгүүдынь музеймнай нэгэ булан соо нягтаар хадагалаатай байдаг.

 3.Би hая музейдэ Цырен-Базар Чойдоновичой «Абым бэшэhэн дэбтэрhээ» гэhэн шүлэгүүдэй суглуулбаритай танилсааб. Энэ суглуулбарида ороогүй шүлэгүүд бии гү? Бии hаань, танилсуулыт даа.   

   - «Абым бэшэhэн дэбтэрhээ» 2016 ондо гараа hэн, энэ суглуулбарида ороогүй шүлэгүүд бии.

   Залуу багша хэдэн нүхэдтэеэ түрүүшын дуугаар Эсэгэ ороноо хамгаалхаяа аалин намдуу зунай үглɵɵ албанда мордоhон юм. Эдир залуу наhанhаа түрэл буряад хэлэ бэшэгтээ дуратай байhан дээрэhээ, hанаhан бодолоо, хараhан үзэhэн юумэеэ тусхай дэбтэр дээрэ найруулан бэшэжэ абадаг байhан тула аба эжы, аха дүүнэр, хотон айл, хани нүхэдтэеэ хахасаhан тухайгаа шүлэг болгон бэшэhэн байна.  

Дулаахан зунай нэгэ үдэшын

Дура буляамаар эрьелдэн байхада,

Дунгинама арюухан агаарта таалуулан,

Дүхэриглэн hуугаа hэмди.

Үшɵɵтэйнгɵɵ эрьедэ

Улаан Үшɵɵтэйн табяад хүбүүд

Үглɵɵнэй юhэн сагта суглараад,

Харгы замда түхэреэн

Колхозойнгоо машинада hуунад.

Аба эжын үреэлээр нүхэдни

Амагалан байдалаа хамгаалнад,

Арьяатан дайсанаа даражархёод,

Артельдээ мэндэ бусаhайбди.  

    Дайнай эхинhээ эсэс хүрэтэрынь ябаhан зүүн ба баруун фронтын хатуу шанга байлдаанда хархис дайсантай тулалдажа ябахадаа, буряад хэлэ бэшэгээ нэгэшье мартан орхёогүй, hанал бодолоо тэмдэглэн хадагалжа байhанай хахасашагүй хани болоhон фронтовой дэбтэрнүүд тухайгаа иимэ нэгэ шүлэгыень дурадханаб.

«Энэ минии дэбтэр»

    Дайнай үедэ бэшэгдэжэ шарлашаhан

    Дэбтэрнүүдээ иран hуунаб мүнɵɵ,

    Дариин үнэр гутаhандал мүнɵɵ

    Даншье эли hанагдаадхина тэрэ саг мүнɵɵ.

   Үнэhэн тобогор болошоhон хото тосхонуудаар зайhан дэбтэр

   Утаа уняар, тооhо шэнгээhэн дэбтэр,

   Уйдхар гашуудал хараhан дэбтэр

   Үншэрhэн, зобоhон хүнүүдые шарайшалhан дэбтэр.

   Түрэл дайда, түрэhэн аба эжытэеэ золгожо, хэды hанаа сэдьхэлдээ баяр баясхалантай байбашье, хани нүхэдтɵɵ, хархис дайнай дүлэндэ шатагдан унаhые шаналан, энэ шүлэг соогоо нүхэдэйнгɵɵ нэрэнүүдые мүнхэлэн бэшэhэн байна:

Тэрэ үеын хүндэ хүшэр байдал

Тулиhан, ядарhан, хүхиhэн үдэрнүүд

Тодоор һанагдана, мартажа болохогүй –

Тала хани нүхэдɵɵ шаналан дурданаб.

Угаа олон һайн нүхэдүүд

Ородой олон тала дайдаар

Мүнɵɵ сагай жаргалта байдалай түлɵɵ

Мүнхэ нойроор нойрсоо гээшэб.

Жамбал мүнɵɵ байгаа болбол

Залуу наһатаниие зонхилхо ажалтай,

Жаргалта ерээдүйнь байдалые зохёолсон

Зугаатай, баяртай ябаха байгаал…

   4. Абытнай тандаа заажа үгэһэн һургаалнуудай ямарынь эгээл шухала байгаа гэжэ һананабта.

  - Минии аба бүхы наhаараа ёhо гуримуудаа алдаагүй юм. Ябадалаараа, ажабайдалаараа, үгɵɵрɵɵ бидэндээ жэшээ харуулжа ябаа.  Хүн бүхэн ɵɵрынгɵɵ хэрэг, ябадалhаа эхилээд, hанаа бодол хүрэтэрɵɵ харюусалгатай байха ёhотой, эхилhэн хэрэгээ заатагүй дүүргэхэ хэрэгтэй гэдэг hэн. Ехэ уншаhан, бэшэг мэдэсэтэй байhан дээрэhээ, ходо оньhон үгэнүүдые хэлэлгэдээ хэрэглэдэг байгаа: «Нэрээ хухаранхаар, яhаа  хухала!», «Золгонгүй  танилтай болохогүй, зобонгүй эрдэмтэй болохогүй» г.м.

Нэгэ үдэрɵɵр hууха бэшэ, харин саашанхи ажабайдал тухайгаа бодожо ябаха хэрэгтэй гэhэн хайрата абымни алтан hургаал, заабари захяануудынь сэдьхэл зүрхэндэмни үлэнхэй.

III. Баталалга

   Би иимэ баталалга ажалаараа гаргааб.

   Шэнжэлгын зорилго дүүргэгдээ, би Цырен-Базар Чойдонович Донгитовой  шүлэгүүдтэйнь танилсааб.  Табигдаhан бодолгонуудаа бэелүүлээб:

- Цырен-Базар Чойдонович Донгитовой ажабайдал ба ажалай ябуулга үзɵɵб;

- гэр бүлын, уг гарбалай hалаа байгуулааб;

- архивай материалнуудые үзɵɵб;

- Ц-Б.Ч.Донгитов ажалай баатаршалга туйлаа гэжэ тодорхойлогдоо. Ажабайдалайнгаа 46 жэл суута багша hургуулида зорюулаа. хархис дайсантай тулалдажа ябахадаа, буряад хэлэ бэшэгээ нэгэшье мартан орхёогүй, hанал бодолоо тэмдэглэн хадагалжа байhанай хахасашагүй хани болоhон фронтовой дэбтэрнүүд соогоо олон  шүлэгүүдые зохеогоо, түрэл дайда, түрэhэн аба эжытэеэ золгожо, хэды hанаа сэдьхэлдээ баяр баясхалантай байбашье, хани нүхэдтɵɵ, хархис дайнай дүлэндэ шатагдан унаhые шаналан, нүхэдэйнгɵɵ нэрэнүүдые мүнхэлэн шүлэгүүдые бэшээ.

Бидэнэй уужам hаруул hургуулида hурахын түлɵɵ ехэ арга шадалаа үгɵɵ, толилгонуудынь тоолошогүй олон.

   Шэнжэлгын гипотезо тодоруулагдаа: юрын буряад хүбүүн ерээдүйн үеын түлɵɵ баатаршалга гаргаа. Хүн бүхэнэй ажамидаралда хэзээш баатаршалгада   hуури олдохо.

   Ажалаа хэжэ байхадаа, хэблэгдээгүй, олондо мэдэгдээгүй шүлэгүүдтэйнь танилсахадаа, фронтовик багшаар омогорхожо байгааб. Энэ ажалтай танилсаhан hургуулиин hурагшадай, Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ музейдэ орогшодой сэдьхэл хүдэлгэхэ гэжэ hананаб.

Литература.  

1. Ц-Б.Ч.Донгитов «Абын бэшэһэн дэбтэрһээ» Улан-Удэ, 2016
2. Черемисов К.М. Буряад – ород словарь М., 1973.
3. Шагдаров Л.Д., Очиров Н.А. Русско-бурятский словарь, Улан-Удэ: «Буряад үнэн», 2008.
4. Дээдэ-Үшөөтэйн Д.Банзаровай музейн архивһаа материалнууд.
5. Донгитовтоной гэр бүлын архивһаа

1 – дэхи хабсаргалта

Уг гарбалай hалаа

Баяр  

Санжежап

Санжесурун                                                                                                         Санжегончик

Цырен-Базар

Ринчиндоржо           

        Намжилмаа

Чойдон

Донгит

Ваанчин

Сабагар

Мони Баатар

Доржо

2-дохи хабсаргалта.

3-дахи хабсаргалта

Шүлэгүүд

Энэ минии дэбтэр

    Дайнай үедэ бэшэгдэжэ шарлашаhан

    Дэбтэрнүүдээ иран hуунаб мүнɵɵ,

    Дариин үнэр гутаhандал мүнɵɵ

    Даншье эли hанагдаадхина тэрэ саг мүнɵɵ.

   Үнэhэн тобогор болошоhон хото тосхонуудаар зайhан дэбтэр

   Утаа уняар, тооhо шэнгээhэн дэбтэр,

   Уйдхар гашуудал хараhан дэбтэр

   Үншэрhэн, зобоhон хүнүүдые шарайшалhан дэбтэр.

   Монголой уужам тала дайдаар

   Машинаар, ябагаар зайhан дэбтэр,

   Москвагай үйлсɵɵр, Калининай ойгоор

   Мүлхиhэншье, тɵɵриhэншье, үлдэhэншье, сэнгэhэншье дэбтэр

   Буугай нэрьеэн, бомбын тэhэрээн соогуур

   Баруулжаа, баруулжаа зориhон дэбтэр,

   Брандербургын үүдэн туласа ошоод,

   Бусажа нютагаа ерэhэн дэбтэр.

   Оройдоо олон деревнинүүдээр

   Оло дахин хоноhон дэбтэр,

   Эстони, Латвиин хотонуудаар

   Эсэhэншье, элиhэншье зузаахан дэбтэр.

   Зүүн Прусссиин үзэсхэлэн гоё гэрнүүдээр

   Зүүдэ манажа хоноhон, зайhан дэбтэр,

   Селезиин үргэн тала дайдаар

   Солдадай мэшээг соо аяншалhан дэбтэр…

4-дэхи хабсаргалта

Нүхэдтɵɵ

Тэрэ үеын хүндэ хүшэр байдал

Тулиhан, ядарhан, хүхиhэн үдэрнүүд

 Тодоор һанагдана, мартажа болохогүй –

Тала хани нүхэдɵɵ шаналан дурданаб.

Угаа олон һайн нүхэдүүд

Ородой олон тала дайдаар

Мүнɵɵ сагай жаргалта байдалай түлɵɵ

Мүнхэ нойроор нойрсоо гээшэб.

Жамбал мүнɵɵ байгаа болбол

Залуу наһатаниие зонхилхо ажалтай,

Жаргалта ерээдүйнь байдалые зохёолсон

Зугаатай, баяртай ябаха байгаал.

Гончик мүнɵɵ байгаа болбол,

Горитойхон ехэ лектор болонхой,

Гоё үндэр ендэр дээрэһээн

Горитойхон һургаал уншаха байгаа.

Мижат мүнɵɵ байгаа болбол,

Мэдээжэ нэрэтэй хүтэлбэрилэгшэ болоод,

«Москвич», «Волгын» һандалида налайнхай,

Мандаа айлшалжа ерэхэл байгаа.

Бальчин мүнɵɵ байгаа болбол,

Бардам баян наймаашан болоод,

Баяр зугаа дэлгээн хүхеэгээд,

Баряад «нэжээдые» гарахал һэн ха.

Намсарай мүнɵɵ байгаа болбол,

Нэгэл тушаалтай, агнуурида азатай,

Намжил, Хандадамнай булган малгай

Намхалзуулан үмдэхɵɵн бэлэглэхэл байгаа.

Олон, олон һайн нүхэдүүд

ОТФ, МТФ-дэ оролдосотойгоор ажаллаад,

Орден, медальнуудаар үбсүүгээ дүүргээд,

Омог дорюунууд ябаха байгаа.

5-дахи хабсаргалта

Дулаахан зунай нэгэ үдэшын…

Дулаахан зунай нэгэ үдэшын

Дура буляамаар эрьелдн байхада,

Дунгинама арюухан агаарта таалуулан,

Дүхэриглэн hуугаа hэмди.

Үшɵɵтэйнгɵɵ эрьедэ

Улаан Үшɵɵтэйн табяад хүбүүд

Үглɵɵнэй юhэн сагта суглараад,

Харгы замда түхэреэн

Колхозойнгоо машинада hуунад.

Аба эжын үреэлээр нүхэдни

Амагалан байдалаа хамгаалнад,

Арьяатан дайсанаа даражархёод,

Артельдээ мэндэ бусаhайбди.  

6-дахи хабсаргалта

Донгитов Цырен-Базар Чойдоновичой гэр бүлэ

7-дохи хабсаргалта

Сугтаа хүдэлhэн багшын дурасхаал.

Цыдыпова Сыпылма Дамдинсуруновна: Цырен-Базар Чойдонович – манай багша Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда ябажа ерэһэн.

   Багшын мэргэжэлтэтэй болоод, түрэл нютагайнгаа һургуулида багшалхаа ерэхэдэмни, Цырен-Базар Чойдонович хүдэлдэг байгаа. Манай һургуулиин мэдээжэ багша, олон һурагшадые хүмүүжүүлһэн, ажабайдалай үргэн харгыда гаргаһан багшамнай.

   Үнэн сэхэ зантай, буряад арадайнгаа ёһо заншал һайн мэдэхэ,  уг гарбалаа, хани нүхэд, нютагайнгаа арад зон тухай, түүхэ һонирхон үзэдэг, шүлэг зохёодог байгаа. Залуу багшанарай урагшаа дабшалгада онсо шэнжэ оруулһан, һургаал заабари үгэдэг байһан. Минии зүрхэндэ хүндэтэй минии багша Цырен-Базар Чойдонович жэшээ болон ходол һанагдадаг.