"Алдарта багшын хуби заяан"

Буряад Уласай болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман

Гүрэнэй бюджетнэ hуралсалай байгуулалта

«Хэжэнгын дунда ниитэ hуралсалай интернат-hургуули»

«Алдарта багшын хуби заяан»

(Хабаадаха һалбари: «Буусахан тоонтым баатар эсэгэ»)

                                   Хүдэлмэри бэшэгшэ: Саглуев Дэнид,                                     

                                                                         7 ангиин hурагша

                                                                                     Хүтэлбэрилэгшэ:  Базарова                                                                                      

                                                                                                                      Ринчинханда                                              

                                                                                                                      Шойдоржиевна

Хэжэнгэ

2022 он

Алдарта багшын хуби заяан.

Оролто угэ

Эрмэлзэл зоригоо, эрдэм бэлигээ,

Эльгэ зурхэеэ, энэрхы сэдьхэлээ,

                                                         Энхэрэл дураяа хуугэдтэл хандуулhан

Хундэтэй багша!

Багша… Энэ угэ хадаа хун бухэнэй хуби заяанда тон дутэ угэ. Багшын лэ ашаар эрдэмтэй, hургаалтай болонобди, хумуужэнэбди. Эгээл түрүүшын багшын энхэргэн урин шарай хүн бүхэнэй сэдьхэлдэ үлэнхэй, хододоо зөөлэхэнөөр һанагдадаг гээшэ. Багша бүхэн үхибүүдэй сэдьхэл зүрхэндэ һайхан үрэ тарижа, ургажа байгаа улаан бургааһад арад зондоо туһатай, ажалша бэрхэ зон болоһой гэжэ һанадаг. Тиихэдэ, түрүүшын багша байха гээшэ аргагүй хүндэшье, хүндэтэйшье ажал.

Би мүнөө таанадтаа Хэжэнгын интернат hургуулида олон жэлэй хугасаа соо худэлhэн,  хундэтэй багша, ажалай болон дайнай ветеран, бухы зурхэ сэдьхэлээ ухибуудтэ угэhэн - Алдарта багша Цыренов Сампил Базарович тухай  хөөрэхэ хүсэлтэйб.

Шэнжэлэлгын гол зорилго: Буусахан тоонтым баатар эсэгэ – алдарта багша Цыренов Сампил Базаровичай дайшалхы зам, дайнай ба ажалай намтар шэнжэлхэ, шудалха.

Ажал ябуулгадаа хэрэглэһэн арганууд: Цыренов Сампил Базаровичай гэр бүлын дүрэ зурагай альбомһоо фото-материал шүүжэ абалга, оршуулга.

Орёо асуудал – проблемэ: Сагай ошохо тумаа Алдарта багшануудаа, тэдэнэй Эхэ ороноо хамгалhан баатаршалга бү мартагдаг! Бидэ үхибүүд  тэрэниие хадуун абажа, нангинаар сахижа, саашань үеһөө үедэ дурсажа, дуулгажа ябая!

Энэ зорилгоёо бэелүүлхын түлөө шиидхэхэ асуудалнууд:  

1. Цыренов Сампил Базаровичай намтарай һонирхолтой баримтануудые элирхэйлхэ.Суглуулһан материалаа согсолхо.  
2. Архивай документнуудые, музейн экспонадуудые, дүрэ зурагуудые, интернет-шүүлжээнэй дансануудые хэрэглэхэ;  
3. Хэhэн ажалаараа презентаци бэлдэхэ; Ажалаа конкурс дээрэ уншаха, hургуулиингаа музейдэ материалаа үгэхэ.

Түсэб.

1. Оролто үгэ.
2. Гол хуби. Алдарта багша дайнай ба ажалай ветеран - Цыренов Сампил Базаровичай намтар.
3. Түгэсхэл

Гол хуби.

Даши Рабсаловтанай гэр булэдэ 1917 оной майн 15-да Сампил хубуун мундэлоо. Ури хуугэдгуй Базартан Даша Рабсаловтанhаа гуйжа, Сампил хубууе ургэжэ абаhан юм. Һургуулиин hуулдэ, 1936 ондо (ШКМ) Комсомол залуушуулай hургуулида hураа. Тэрээнээ дургээд зужэгэй-хугжэмэй техникумдэ ороо. Тэндэhээ Сампил хубуун сэрэгэй албанда абтаа. Владивосток хотодо алба хэжэ байхадань, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайн эхилээд, снайперай  hургуули дуургэжэ, баруун дайнда эльгээгдээ. Поездын  Байгал далайн эрьеэр унгэржэ ябахада, Сампил хубуун hанаандаа сэдьхээ hэн: « Алдарта арюун далайнгаа аршанаар бэеэ арюудхаа hаа, амиды мэндэ гэртээ бусахаб!». Гэнтэ поезд тогтожо, Сампил гуйжэ буугаад Байгал далайнгаа аршаанаар нюур, гараа зайлажа урдеэ hэн. Сэрэгшэ бухэн дайнда ошожо ябахадаа сэдьхэлдээ дайсадаа даража, илалта туйлаад гэр булэдөө бусаха хусэлтэйл hаабдаа.

Дайнда Сампил Базарович олон мэргэжэлтэй болоhон байна – танкова бригадын снайпер,  минометчик, бронебойщик г.м. 1944-45 оноор «Амфибия» гэжэ машинын командир болоhон байна. (272-дохи моторизована батальонай томололгото отделении). Һуулэрынь 1946 он болотор бронетанково дивизиин 23-дахи отделениин буу зэмсэгэй командир. Гэртэнь наhа бараа гэhэн саарhа хоер дахин ерээ, харин гэртэхиниинь ори ганса хубуугээ наhа бараа гэжэ нэгэшье унэншөөгуй. Минии hанахада тэрэ ехэ шуhата дайнай уе соо, гэртэхинэйнь этигэл «абарал» болоо. Дайнай харгыгаар Доонhоо Неман болотор ябажа ерэхэдээ Эсэгэ ороноо хамгаалгын хоердохи шатын медаляар  ба эрэлхэг зоригой медаляар шагнагдаа.

1943 ондо, Сампил Базарович байлдаанда ехээр шархатаhан байгаа, тиимэhээ дуратай зужэгэй-хугжэмэй текникумээ дуургэжэ, театрай тайзан дээрэ  наадаха уйлэгуй байгаа. Тиигээд, 1946 ондо сэрэгhээ табигдаад, Октябрьска эхин hургуули руу даагшаар эльгээгдээ. Тэндэhээ Сампил Базаровичай, Гэгээрэлэй талаар, алдар суута ажалай намтар эхилнэ. Эхин hургуулиин багшаар Сампил Багша Хэжэнгынгээ аймагай олон hургуулинуудта багшалhан байна. (Улаан-Таряашиинай, Зурганай, Комсомолой, Дунда-Худанай).                    

1960 ондо, Хэжэнгын 8-жэлэй интернат-hургуулиин тайлдахада, эхин классай багшаар худэлжэ эхилээ. Ажалайнгаа забhарта Багшанарай дээдэ hургуули дуургэжэ ород, буряад хэлэ ба литературын багшын мэргэжэлтэй болоо.

Сампил Базарович багшалхаhаа гадна, литературна «Сэдьхэлэй галхан» ба театральна кружогуудые ударидадаг байгаа. Олон ухибуудай зурхэндэ галханиие бадараажа, театрта дуратай болгоо. Хэжэнгын голдо, Сампил Базарович эгээл туруун, бухэдэлхэйн драматургиин дээжэ болохо,  Шекспирэй «Отелло», Шиллерэй «Коварство и любовь» гэhэн зужэгуудые табиhан байна. «Уншэн хубуунэй дуун» гэhэн дуунай удхаар богонихон  нэгэактна пьесэ бэшээд, тайзан дээрэ харуулаа. Сампил Базаровичой эмхидхэhэн зужэгууд, концертнууд нютагай зониие баясуулдаг, ехэ hайндэр болон унгэрдэг hэн. Гайхамшагта зужэгуудые табижа, арад зондоо hайхан абари зангаа, сэдьхэлэйнгээ баялиг, дууhашагуй талаан бэлигээ бэлэглэдэг байhан. Энэ тусгаар ехэ бэлигтэй багша, ажалдаа абьяастайгаар ородог заншалтай hэн. Мэдээжэ уран зохеолшо Цыдып Цырендоржиев, Сампил Базаровичой шаби, 2003 оной февралиин 27-до «Буряад унэн» газетэдэ «Одоол hонин хун hэн» гэжэ дурасхаал бэшэhэн байна. Дурасхаал соогоо багшаяа ба кружокто суг хамта ябаhан нухэдоо халуунаар магтажа бэшэнэ. Тэдэнэй нэгэн Россиин Федерациин габьяата артист Буряад драматическэ театрай директор Доржо Сультимов мун.

Сампил Базаровичай ударидалга доро ухибуудэй зохеоhон шулэгууд.

Бальжидма Бальжинимаева, 1951г.р.

Наратай зохидхон, наартай дулаахан

Хунуудэй хулеэдэг хабарнай ерээ.

Хабарай туруушын хухэхэн сэсэгтэй

Хөөрхэн ургыхантай уулзахамни, нухэр.

Гунга-Нимбу Дашицыренов, 1951г.р., с. Могсохон

Зунай дулаахан углөөхэн

Зутар гоеор эхилнэ.

Хонгео дуугаа жэргэмэлхэн

Хангюрдан гоеор татална.

Ханда Жигмитдоржиева, 1951г.р. с. Могсохон

Балша бага наhанhаа

Баабай гэжэ hанадаг хум,

Эжымнишье оорэгуйл

Энхэргэн зоолэхэн зантай юм.

Сампил багшын бухы hанаhан хэрэгуудынь хусэлдоо. Хани нухэр Базаржапова Пылма Дашабыловнатай 30 жаргалтай  жэл соо долоон ухибуудтэй болоо, дурбэн басагад ба гурбан хубууд. Басагадынь булта эсэгынгээ мэргэжэл шэлээ. Ехэ басаган Сэсэг Цыреновна, буряад хэлэ бэшэгэй ба литературын багшаар худэлоо. Сэлмэг Сампиловна баабайнгаа hанаhан hанал бэелуулжэ Соелой институт дуургээд, режисёроор Хэжэнгынгээ арадай театрта бухы наhараа худэлоо. Субад Сампиловна хуугэдэй сэсэрлигтэ буряад хэлэ бэшэгэй багша. Саран Сампиловна ород хэлэ бэшэгэй ба литературын багша. Басагадынь булта баабайнгаа  мэргэжэл шэлээ. Сампил Базаровичай дуй дуршэл  аша зээнэртэнь хуртэжэ, баhал багшын мэргэжэл шэлэнхэй, гэгээрэлэй талаар ажаллана.

                                                     Тугэсхэл.

Хүн алтан дэлхэй дээрэ мүнхэ бэшэ. Сампил Базарович бурханай үршөөһэн наһаяа ялас гэмэ одон шэнги абьяастайгаар үнгэргөө. Ажалдаа шуналтай, хэшээлээ тон һайнаар үнгэргэдэг байһыень мүнөөшье болотор нютагай зон мартадаггүй. «Уран хурса үгэнүүдһээнь, урин налгай харасаһаань сэдьхэлээ хайлан һуугша һэмди. Багшамнай урагшаа һанаатай, хүн зондо туһалха нигүүлэсхы һайхан сэдьхэлтэй байгаа» гэжэ шабинарынь багша тухайгаа һанан, дурсан хөөрэдэг. Багшынгаа нангин дурасхаалые нютагай hургуули дүүргэгшэд нангинаар сахин ябадаг. Хүнэй наhанай мүнхэ бэшэшье hаань, хэhэн хэрэгынь, сэсэн hургаалынь мүнхэ ха юм. Элитэ багшын бэлиг талаан үринэртэнь, аша зээнэртэнь, шабинартань таран, нэрэ солыень мүнхэлэн байhаниинь юунhээшье сэнтэй даа. 

Багшын хүнгэн бэшэ ажалда өөрыгөө зорюулжа, эдир жаахан үхибүүдые эрдэмэй орьёл өөдэ залаһан алдарта багшын нэрэ хододоо мүнхэ байг лэ!