Хэрэнэй һургуулиин уран зохёолшод

Тунхэнэй аймагай hуралсалай таhаг.
Хэрэнэй дунда hургуули.





Элидхэл
секци: Выдающиеся выпускники школы.
Темэ: « Бурханhаа заяатай Хэрэнэй һургуулиин уран зохёолшод».



                                                                                  

                                                             Дүүргэгшэ: Түнхэнэй аймагай,
                                                                                    Хэрэнэй дунда hургуулиин, 11 дэхи «б»      

                          классай hурагшын Халудорова Анастасиин

                                              бэшэhэн хүдэлмэри.
                                                                                  Багша: Түнхэнэй аймагай, Хэрэнэй дунда
                                                                        hургуулиин, буряад хэлэнэй багша
                                                                                Тонтоева Наталья Валерьевна
                                                                                                                                                                                                                                      
Хэрэн 2023 он

Элидхэлэй гаршаг

1. Гаршалга. Түсэблэлгэ.
2. Гол зорилго.
4. Гол хуби.
5. Түгэсхэл.
6. Литературын список.

Найруулгын зорилго

« Бурханhаа заятай манай һургуулиин уран зохёолшод»

    Байгал далайн баруун бэедэ, Түнхэн нютагай үндэр хизаар оршодог. Эндэл, энэл хизаартаа, бууса нютагтаа дуратай хүбүүд, басагад түрэжэ, хурдан хүлэг моридой хазаар адхаад, эрдэм бэлигэй харгыгаар, ажалай нэрьемэ замаар табилуулдагынь бултанда мэдээжэ. Бууралхан Саянай hарьдагууд hүүрөөтэгөөр дабсахалдаад, буянтай хүнүүд эндэл түрэдэг юм гэлсэдэг. Би мүнөө энэ элидхэлээ өөрынгөө Хэрэнэй һургуулии дүүргэһэн уран зохёолшод тухай хөөрэжэ үгэхэб. Манай алдар суута уран зохёолшодой, шүлэгүүд, басни, дуунууды танихагуй зон Буряад орондомнай үгы юм. Бүхы Түнхэн нютагайнгаа уран зохёол hэргээлгэдэ түрүү зэргэдэ байлсаhан юм.   

Гол зорилго:
1. Түнхэнэй уран зохёолшодой тухай элидхэлнүүдые, найралгануудые, статьянуудые, очеркнуудые бэдэрэлгын ажал хэгдээ.

2. Буряад уран зохёолшодой, зохёолнуудай туһаар журам, патриотическэ, эстэтическэ мэдэрэл хүгжөөхэ.

3. Уран зохёолдо һургашадай һонирхол татуулха, мүнөө сагай эрдэм ухаанай баялиг нэбтэрүүлхэ.

4.Зохёохы зам тухай ба уран зохёолнууды шүүмжэлэн үзэхэ; уран зохёол шэнжэлхэ шадабаритай болохо, буряад хэлэн дээрэ һанал бодолоо согсолжо, найруулан бэшэлгые хүгжөөхэ.    

                                                             Гол хубинь

    Би хадаа энэ шэнжэлгэ соогоо манай Хэрэнэй һургуулида ямар уран зохёолшод, буряад хэлэнэй багшанар түрэһэниие харуулжа, хөөрэжэ үгэхыем зүбшөөгыт!

    Табяад жэлэй саана буряад шүлэгшэдэй зэргэдэ һүрэг залуушуул орожо ерэһэн бэлэй. Тэдэнэй дунда манай Хэрэнэй һургуули дүүргэһэн совет үеын, социалис байдалые хүгжөөхын түлөө эдэбхитэй оролдоһон, шэнэ совет поэзиин нүлөө зохёолнүүдтаа шэнгээһэн хонгёо шүлэгтэй залуушал байгаа. Тоолобол:  Буда-Жап Найдаков ( Мүнхэ- Һарьдаг), Лопсон Тахаев, Борис Сыренов, Элбэг Манзаров, Надежда Тулусоева, Илья Намсараев нэрэнүүдтэй хамта тэрэ үеһөө соностоо.

    Эхииень табиһан Илья Николаевич Мадасов  ( Дольён Мадасон) болоно гээшэ.

  Залуу эдэбхитэй, шуран бэрхэ хорин дүрбэн наһатай Илья Николаевичие Генин Дарма Нацовай заабаряар Түнхэнэй аймагта Хэрэнэй һургуулида буряад хэлэ бэшэгэй, ба литературын багшаар ерэһэн түүхэтэй. 1935 ондо захиргаан ( директор ) болоһон юм.  

   Ехэл һонирхолтойгоор хүдэлжэ эхилхэдээ табадахи ба зургаадахи ангин һурагшанарта “Түнхэнэй хабар”-гэһэн литературна кружок неэгээ. Тэрэ кружокто һурагша бүхэн  альманах, һонин ушарнууды,рассказуды, түрүүшын шүлэгүүды бэшэжэ эхилһэн юм. Тиигэжэ Хэрэнэй һургуулида  түрүүшэнхие литературна нэгэдэл бии болһон эхитэй.

  Илья Николаевич Мадасов. Псевдоним ( Дольен Мадасон) Эрхүү областиин Оһын районой Эрхидэй нютагта 1911 ондо түрөө. Боохоной юһэн жэлэй һургуули дүүргээд, Боохоной, Түнхэнэй аймагуудта багшалаа. СССР-эй Наукануудай Академиин Сибириин таһагай Буряадай ниитын эрдэмэй институдта хэблэгдэхэ, буряад литератураар консультант байгаа.

     Дольён Мадасон буряад поэзидэ уянгын һабагша татаһан, арадай сэсэн мэргэн үгын дээжые эсэшэгүй наринаар бэдэрһэн, суглуулһан габьятай.

  Шүлэгүүдэй иимэ суглуулбаринуудые хэблэн гаргаа гэбэл: “ Хабарай гэрэл” (1932), “ Лирическэ шүлэгүүд” (1958), “ Хүхын дуунай үе” (1959), “Хоер онтохон” (1964), “Эртын хабараар” (1970).

   Буряад арадай аман зохёол суглуулжа бэшэжэ абаһан ехэ абдарһаань ном болгожо эблүүлһэниинь гэхэдэ:  “Таабаринууд” (1959г),  “ Оньһон ба хошоо үгэнүүд” (1960), “ Абай –Гэсэр” (1960),  “ Багашуулай таабаринууд” (1962), Дольён Мадасон “һүүдэр” гэжэ сатирическэ рассказудай суглуулбари  Ц. Цыбеновтэй хэблэн гаргаа.

  Д.Мадасон буряад литературын хүгжэлтын зам тухай литературна хронико,  мүн зохёолшод тухай дурасхалнуудые бэшэжэ, ехэ хэрэгтэй юумэ хэһэн юм.

    Д.Мадасон –КПСС-эй гэшүүн, 1934 онһоо Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Буряад АССР-эй культурын габьяата хүдэлмэригшэ гэһэн нэрэ зэргэтэй байһан юм.

   Дольен Мадасон уран хэлэтэй, баян сээжэтэй байһан. Түрэл арадайнгаа олон тоонто нютагуудаар ябаһан, аман зохёолойнь али бүхы зүйлнүүдые суглуулжа согсолһон хүн. Урда Захаамин, хойто Алдаан, баруун Боохон, зүүн Онон нютагуудые хуу зайһан зураһан, буряад зоной ажаһуудаг байгаали, газар дайдые гүйсэд үзэнхэй, Саһата үндэр Саяанай оройе,  нюдэ алдама үргэн Бооржын талые, хойто зүгэй шэрэлдэнги ой тайгые, тунгалаг һаруул Байгал далайе номой сагаан хуудаһан дээрэһээ бэшэ, харин өөрынгөө сэдьхэлэй шэмэг, шэхэнэй хүгжэм, нюдэнэй хужар, аманай амтан болгожо абаһан байна.

   Илья Николаевич Мадасов үшөө һурагша ябахадаа арадай аман зохёол нөөсэлжэ эхилһэн байба, аяар 1925 ондо һургуулингаа амаралтын үедэ түрүүшынгээ дүшөөд таабаринуудые бэшэжэ абаһан байгаа. Тэрэнь хадаа үетэн нүхэдөөрөө таабари хэлсэхэдээ диилдэхэгүйн түлөө бэшэгдэһэн юм ха. Харин поэт Дольен Мадасон Буряад аман зохёол суглуулагша суута хүнүүдэй нэгэн болоо. Гурбан мянгаад таабари, долоон мянга гаран оньһон үгэнүүдые, зуугаад  онтохонуудые, хэдэн арбаад үльгэрнүүдые, хараалнуудые арадай бэлигтэй үбгэд хүгшэдһөө бэшэжэ абаа.

   Илья Николаевич өөрынгөө угые арбан юһэн үе хүрэтэр мэдэдэг, тэдээн тухай хэд байһыень хөөрэжэ шададаг һэн. 1911 оной январиин 11-дэ Эрхидэй нютагта балтаахи урагай; арбан хоёр үхибүүдтэй  Матабай Николайн бүлэдэ дүрбэдэхи үхибүүниинь боложо түрөө.  1928 ондо Боохон нютагтаа наймадахи класс дүүргээд, ажаллажа эхилээ багшаар, кино- харуулагшаар, хэблэлэй хинагшаар, аман зохёол шэнжэлэгшээр - олоно ажалда хүдэлөө. 1934 ондо буряадай уран зохёолшодой Союз анха түрүүн байгуулха оргкомитедэй гэшүүнээр хүдэлөө. 1934 ондо буряадай уран зохёолшодой Союз анха түрүүн байгуулха оргкомитеэдэй гэшүүнээр хүдэлөө. 1941-1943 онуудта армида алба хээ.

   Өөрынь баян сэдьхэл, уран хэлэн, аман зохёолой амтата шэмэ, ородой шүлэгшэдэй аша Дольён Мадасоной зохёолнүүдтань эли үзэгдэнхэй.

  Дольён Мадасон бүхы зохёолнууд лирическэ шэглэлтэй. Лирическэ шүлэгүүдынь байгаали, инаг дуран тухай юм. Гэхэтэй хамта, зохёолнууд соонь совет хүнүүдэй газар дайдаяа ажалаараа шэмэглэн гоёо һониинь, инаг дуранайнь сэбэр арюун болоһониинь элитэ үзэгдэдэг һэн.”Түрэл орон”, “Тэндэ, хаана”гэһэн шүлэгүүд соонь хүдөө нютагай хубилалта уран һайханаар харуулагдаһан юм.

  Илья Николаевичай уянга шүлэг, хэһэн ажалынь мартагдахагуй. “Хүхын донгодохо үеэр, хүбшын намаалха сагаар” буряадай шүлэгэй хүхы Дольен Мадасоной уянга зохёолнууд сэдьхэлдэ хододоо hанагдаад лэ орхихо!

                         Мүнхэ-Сарьдаг ( Будажап Цыренович Найдаков)

   Мүнхэ-Сарьдаг ( Будажап Цыренович Найдаков) Түнхэнэй Тооро нютагта 1909 ондо түрөө һэн. Нютагтаа комсомолой түрүүшын эмхи байгуулсаһан, ВЛКСМ-эй Түнхэнэй, Мухар-Шэбэрэй райкомуудта, “ Бурят- Монгольская правда” газетэдэ, республикын Гэгээрэлэй министерствын политическэ гэгээрэлэй кабинедые даагшаар хүдэлһэн байна. РАПП-ай буряад литературна бүлэгэй харюусалгата секретарь байгаа.

 Уран зохёолой, искусствын хүгжэлтэдэ зорюулагдаһан шүүмжэлэй олон статья, хэдэн арбаад шүлэгүүдые ород хэлэн дээрэ бэшэһэн юм.

 Мүнхэ- Сарьдаг оройдоол хори хүрэжэ ябахадаа, 1929 ондо ангиин дайсанай гарһаа наһа бараа бэлэй. Тиигэжэ манай Түнхэнэй литературна нэгэдэл мүнөө болотор Мүнхэ Һарьдагайнгаа нэрэ даажа ябадаг.

Лопсон Тапхаев

  Лопсон Дунзынович Тапхаев 1940 ондо Түнхэнэй аймагай Хужар тосхондо түрөө. Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй дээдэ һургуули дүүргээд, «Саяны» сониндо, Буряадай Уран зохёолшодой холбоондо, «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанда хүдэлөө.
«Мундаргын сэсэгүүд» (1966), «Зангилаа» (1973), «Хэнгэргэ» (1976), «Алтан үндэhэн» (1981), «Гол харгы» (1984), «Угай бэшэг» (1988) гэжэ шүлэг, поэмэнүүдэй номуудые Улаан-Үдэдэ хэблүүлээ, тиихэдэ «Саяанай толон» (1976), «Алтан үндэhэн» (1981), «Уг изагуур» (1985) гэhэн номуудые Москвада ород хэлэн дээрэ хэблүүлээ. Л.Д. Тапхаевай шүлэгүүд болгар, украин, монгол, латыш, хальмаг, тува, алтай хэлэнүүдтэ оршуулагданхай.
 Лопсон Тапхаев «Буряад шүлэгэй баглаа», «Саяанай самаряан», Барбаадай«, «Эдир наhан-эхин дуун», «Хонхо сэсэг» болон хамтын согсолборинуудые бүридхэн суглуулалсажа, хиналсажа гаргаhан байна. Халха монголhоо, хальмагhаа зохёолнуудые буряад хэлэн дээрэ оршуулhан.
  Л.Д. Тапхаев Ород Уласай Уран зохёолшодой гэшүүн, Буряадай комсомолой шангай лауреат, Буряад Уласай болон Ород Уласай соёлой габьяата хүдэлмэришэн, Буряадай арадай поэт, «Хани барисаанай» орденоор шагнагданхай.

Борис Балданович Сыренов

    Борис Сыренов Түнхэнэй Улбагай нютагта түрөөд, нарайһань абан Хужар нютагта үдөө, колхозой үхибүүдэй бүхы хэдэг ажалда хүлһөө гаргалсан, шуран шамбайгаар боргожон томо болоо. Элтэгшэнэй ( мүнөө Хужарай) эхин, Хэрэнэй дунда һургуулинуудта һурахадаа, урилдаха, волейбол наадаха бэрхэ һэн. Гимнастикыншье секцидэ ябажа, бүри шүрбэһэлиг, габшагай болоһон. Институдай нэгэдэхи курсаһаа сэрэгэй албанда абтажа, аяар дүрбэн жэлэй туршада дэлхэйн далайнуудаар тамаржа, дайнай гал дүлөөр шатажа байһан Вьетнамай эрье шадаршье хүрэжэ, бүри зоригтой болоод бусаа бэлэй.

Дайн дажарай гал соо ябаагүйб,

Дала ээмээ сооро будулаагүйб,

 Далан табан зоболон амсаагүйб,

 Дүлэн соошье дүрэн шатаагүйб,

Дайда дэлхээдэ үхибүүн ябааб,

                                                Далай мэтэ номһоо ухаа абааб,

Далан табан һонин шүлэг бэшээб,

Дуран тухай дуу ходол бэдэрээ....

     Борис Сыренов  Горхоной, Жэмһэгэй һургуулинуудта ород, буряад хэлэ, литературна олон жэлэй туршада заахадаа, һурагшадтаа гүнзэгы мэдэсэ үгэһэн байха.

Дүшэ хүрэтэрөө,

Дуулажа ябая,

Духаряа бария.

Дүүнэрээ хүндэлэе.

Ахайнартаа атаархая,

Арюун хонгёо басагдта,

Айдарлажа дурлая.

Дүшэ хүрэтэрөө,

Дэлхэйдэ дурлая.

Дурыень абая,

Дундыень дүүргэе,

Дүшэ хүрэтэрөө,

                                                        Дүшэ хүрэтэрөө!-гэжэ зүгнэһэн шэнги арай урдуурхан бэшээд,эгээл дүшэн наһан дээрээ манай хайрата поэт, уян нүхэр, зоримгой шанга баатар аюулда орожо наһа барашоо һэн даа.

Элбэг Содномович Манзаров

Ами наһанаймни гол –

Алтан Мундаргата Хойто-Гол.

Шуһа һудаһанаймни гол –

Шааяһан горходтой Хойто-Гол.

Түнхэнэймни шарай шэнжэ –

Туран, Мон, Хойто-Гол.

Малгайнь мүнгэн дэнзэ

                                                  Мүнхэ- һарьдаг болонол, - гэжэ түрэһэн нютаг тухайгаа  манай мэдээжэ, бэлигтэй уран зохёолшо ба уран гартан Элбэг Содномович Манзаров бэшэһэн байна.

         Элбэг Содномович Манзаров 1948 ондо Түнхэнэй аймагай Хойто-Гол нютагта түрэһэн юм. Хэрэнэй һургуули дүүргээд Республикын багшанарай училищиин уран зурагай таһагта һураһан.

“Золдоо хатарһан зомгооһон” (1982), “Модоной оройгоор” (1988), “Буян жаргал” (1995), “Наһанайм  утаһан” (1998), “Сэдьхэлэй хүбшэргэ”(2008) гэһэн шүлэгүүдэй болон баснинуудай номуудые буряад хэлэн дээрэ, “Золдоо хатарһан зомгооһон” (“Щепка на волне»)  гэжэ номоо ород хэлэн дээрэ хэблүүлэнхэй.

        Мүнгэшэ дархан Элбэг Содномович Манзаров Ород Уласай Уран зохёолшодой болон Уран зураашадай холбооной гэшүүн, Буряад Уласай габьяата уран зурааша гэһэн нэрэ зэргэтэй.

Үүрэй сайха хирэдэ,

Үглөөгүүр бодоод гэшхэлхэдэ,

Шэмээгүй аалин байгаалимни

Шэбэнэнэл шүлэг шэхэндэмни...

    Э.С. Манзаров тоонто нютагаа, тойроод байһан үзэсхэлэн һайхан байгаалияа  шүлэглэн гоёор бэшэһэн байна.

    Э.Манзаров удхаараа гүнзэгы, һонирхолтой олон баснинуудые зохёоһон юм. Баснинууд соо хүнүүдэй ажабайдалда үзэгдэдэг дутагдалнуудые, ехэнхидээ амитадай ажабайдалда болоһон үзэгдэлнүүд болгожо харуулна. Эдэ баснинуудые шагнаад, һайн муу, буруу зүб хоёрой илгаралые элирүүлэгты.

1. “ Үнэгэнэй һургуули”

Ямар хүниие шүүмжэлжэ бэшээб? (залхуу, зайгуул)

2.”Борбилоо-эмигрант”

“ Өөрын дайда дулаан, хариин дайда хүйтэн”, “Хари газарай хабарыньшье хара, өөрын газарай үбэлыньшье ногоон”. Эдэ оньһон үгэнүүд дээрэһээ үндэһэлжэ, басниин мораль хэлэгты.

3. “Барилдааша баабгай”

- Ямар амитад барилдаанда хабаадааб?

- Баабгай барилдаанда бэеэ бэлдээ гү? Юундэ бэлдээгүйб?

- Автор ямар хүниие харуулааб?

 “Мүнгэшэ дархан”.

Элбэг Содномович Манзаров өөр тухайгаа иигэжэ бэшээ:

Эхэнэрнүүдые гоёохо

Эрхыдээ шэдитэйб.

Сэдьхэлыень хүдэлгөөхэ

Сагаан шүлэгтэйб.

Хүбүүдые хүсэ оруулха

Хөөргэ, балта дүшэтэйб.

Сагаан һанаа дуудаха

Сагаан мүнгэшэ дарханби.

Элбэг Содномович Манзаров 2018 ондо  далан наһанайнгаа ой дабажа ябатараа наһа бараа. 

Илья Иринчинович Намсараев

   Түнхэнэй аймагай Нуга нютагта түрэһэн юм. Хэрэнэй дунда һургуули дүүргээд сэрэгэй албанда ошоо.  Саяанай сониной редакцида кориспондентээр хүдэлөө. районой зайн галай һалбарида ажаллаа, Яруунын аймагта хонин ажалда, Саяанай совхоздо барилгашанаар, ойн болон ангай ажахын харуулшанаар хүдэлөө.

Илья Намсараев һургуулидаа һуража ябахадаа, шүлэг, рассказуудые бэшэжэ эхилээ. Зохёолнуудынь аймагай “ Саяан “ сониндо, “ Байгал”, “ Крестьянка” сэтгүүлнүүдтэ, “ Литературная Россия” газетэдэ толигдоһон юм.

   «Мундаргын үхибүүд» (1973), «Дабаан» (1978), «Минии хаданууд» гэһэн номуудай автор. Москвада «Детская литература» хэблэлдэ ород хэлэн дээрэ «Дети гольцов» (1981) гэһэн туужануудай болон рассказуудай номынь хэблэгдэһэн юм. «Крестьянка» сэтгүүлдэ соносхогдоһон конкурсын лауреат.
-1994 онһоо Ород Уласай Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн.

Тулусоева Надежда Арсентьевна

Харгы-замууд,

Харгы-замууд,

Хайшаа уринабта намайе...

  Надежда Тулусоева Оһын аймагта Буряад Енгүүдтэ түрэһэн. Хүндэ хүшэр 1945 ондо багшанарай институдта Улаан- Үдэ һурахаа ерээ бэлэй.

    Түрүүн нютагтаа ажаллаһанай удаа түрэлһөө түрэл болоһон Түнхэнэй аймагта Хэрэн нютагта Борис Сагадарович Егодуров нүхэртэеэ ажаһуугаа.

   Һургуулиин олон тоото номуудые, пособинуудые, элидхэлнүүдые, эрдэмэй хүдэлмэринүүдые бэшэһэн арадай багшын ажал сэгнэшэгүй үндэр, гүн удха шанартай, һурагшанарта болон багшанарта аша туһатай.

   1993 ондо Надежда Арсентьевнагай багшын ажалай 50 жэлэй ойн баяр тэмдэглэжэ, багша хүнэй хүнгэн бэшэ, олондо хүндэтэй ажалай амжалта, үндэр түйлалтанууд сэгнэгдээ бэлэй: 1979 ондо багша-методист, 1997 ондо Буряад Республикын арадай багша. Н.А Тулусоевагай һургаһан, хүмүүжүүлһэн шабинарай дунда бэлигтэй зон олон даа. “ Буряад хэлэ, литература зааһан эрдэмтэ багшадаа, бэрхэ хүмүүжүүлэгшэ Надежда Арсентьевнадаа хододоо һайн һайханиие хүсэн, баярые хүргэн ябадагби”, -гэжэ Буряадай арадай пот Лопсон Дунзынович Тапхаев хэлээ һэн.

  Мүнөө хадаа ан бун аша зээнэртэеэ Улаан- Үдэ хотодо ажаһууна.

Цыденов Нима Базырович

   Нима Базырович Тооро нютагта  Цыденов Базыржап Нимаевич, Мария Самбуевнагай гэр бүлэдэ түрөө. Эсэгэнь Харбяангуудай, эжынь Хүлэр һууриин багаа.
 Хэрэнэй һургуули дүүргээд Зүүн Сибиириин технологичека институдай барилгашадай һалбарида һуража, түрэл һайхан Түнхэн нютагаа бусажа олон жэлэй хугасаа соо түрүү һайнаар хүдэлһэн юм. 2012 ондо наһанайнгаа амаралтада гараа.

   Түрүүшын мүрнүүды 1977 ондо бэшэжэ эхилээ. Сүлөө сагтаа һонирхолтой рассказууды, прозо,поэзи, шүлэгүүды бэшэдэг байгаа.

  2016 ондо бүхы материалнуудаа суглуулжа “ Тункинский подарок от Нимы  Цыденова» гэһэн суглуулбари гаргаа.

   Мүнөө Нима Базырович  миин байнагүй , түрэл һургуулиингаа музейдэ эдэбхитэйгээр туһа хүргэнэ. Багшанар ба һурагшанартай уулзажа һонин түүхэ ба  ушарнууды хөөрэжэ үгэдэг.

Түгэсхэл

  Түрэл буряад хэлэеэ шудалжа, сэгнэжэ, хүгжөөжэ, баяжуулжа ябая. Буряад гэһэн нэрэеэ дээрэ үргэн, үндэһэн соёлоо хүгжөөн, үнгэрһэн түүхэеэ һанажһ, шудалжа ябая. Буряад оромнай, буряад араднай, буряад хэлэмнай хэтэ мүнхэдөө мандаха болтогой!

   Манай һургуулиин һурагшанар “ Һолонго”- гэһэн фольклорно бүлгэм  Түнхэнэйнгөө уран зохёолшодой шүлэгүүды,баснинууды уран гоёор уншажа, хөөрэжэ, шүлэгэйн үгэнүүд дээрэнь бэшэгдэһэн  дуунуудынь дуулажа олон янзын мүрысүүнөөдтэ хабаадажа түүрүү һуури эзэлдэг юм. Аймагайнгаа “ Мундарга” гэһэн сониндо бэшэһэн рассказуудаа, элидхэлнүүдээ, шүлэгүүдэ хэблүүлдэгбди.

Литературын список

1. Сэтгүүл “Бэлигэй туяа бадарг лэ”  шэнжэлгын ажалнуудай суглуулбари.
2.   http://nomoihan.com/  Буряад номой һан
3. Арадай багшын алдарта зам Надежда Тулусоева.
4. Учебно –методическое пособия “Дундаршагүй бэлиг, дууһашагүй хэшэг”.
5. Информанты: Цыденов Нима Базырович, Валентина Баторовна Убушеева.