Хүн ноян Буян-Бадыргы.

Республика чергелиг эртем-практиктиг конференция

«Аныяк эртем».

Сүт-Хѳл кожууннуң

Хѳр-Тайга ортумак школазы

Хүн ноян Буян-Бадыргы.

                                                          Кылган ѳѳреникчи:  Хѳр-Тайга ортумак

школазының 8-ки клазынын ѳѳреникчизи

                               Сат Аганак Доржатович

                                         Эртем башкызы: Метке Урана

                                                 Диин-ооловна дээди категорияның

                                                тыва дыл болгаш чогаал башкызы.

2022 ч.

 Ажылдын чугулазы:

Карангылаан октаргайже кѳрγп тур мен,

Караңгы дээр одагларны кыпсы каапты.

 Хары сылдыс хадымырлай хоорлуп дескеш,

 Кара черже согунналдыр ужуп батты.

         Бо уран- чечен, ханы философчу уткалыг одуругларның автору- Тываның сураглыг оолдарының бирээзи, ооң кγрγнезиниң болгаш намының γндезилекчизи , Таңды- Тыва Улуг Шуулганының Даргазы,Тыва чуртун тускай хамаарышпас күрүне кылдыр тургускан Ак- Монгуш  уктуг Буян- Бадыргы.Ол, карангы дээрден чγгγргеш, бадып ора, чырыткылаш дээн сылдыс ышкаш, кыска болгаш чырыткылыг амыдыралды чурттап эрткен.
 Ажылдың сорулгазы:

1. Монгуш Кенин- Лопсанның «Буян- Бадыргы» деп роман- эссезиниң арыннарынга даянып алгаш,Буян- Бадыргы деп кымыл, оон  ада- ѳгбези кымнарыл, ол каяа тѳрγттγнγп, ѳзγп- доругуп, ѳѳренгенил, эрге-дужаал тудуп, совет γеде чγнγ кылып чорааныл, анаа черге канчап амы- тынын алысканыл деп айтырыгларга харыыны тып, ооң овур- хевирин тургузары.
2. Хүн ноян Буян-Бадыргының салгалдарын тывары.

Ажылдың практиктиг ажыглалы:

Тыва дыл, чогаал, тɵɵгү кичээлдеринге, класс шактарынга дузаламчы материал кылдыр ажыглап болур.

Ажылдың теоретиктиг γндезиннери: «Монгуш Кенин- Лопсан « Буян- Бадыргы» - Кызыл,2010. Монгуш Байыр-оол « Дээрден чγгγрген сылдыс дег»- Кызыл, 2009, « Тыва чечен чогаал . Сѳѳлгγ γениң шинчилелдери»- Кызыл,2009.

1. Киирилде.

« Буян- Бадыргы» деп роман- эссениң бижиттинген тѳѳгγзγ

Монгуш Кенин- Лопсан Буян- Бадыргы дугайында тѳѳгγнγң эссе- романын Ленинград университединиң  Чѳѳн чγк факультединиң Тыва салбырының студентизи тургаш , 1948 чылдың июль5- тен 1950 чылдың май 20-ге чедир тыва тѳѳгγзγнге  холбашкан « Чээрби бир» деп чогаалды  Буян- Бадыргы дугайында бодалынга даянып бижээн. Башкызы  Виктор Максимович Жирмунский мындыг чагыгны берген : «Тѳѳгγ чогаалын бижиир кижи архив материалдарын эки билир. Ол γеде чурттап чораан  кырган херечилерниң чугааларын баштай чыып бижиир.Тыва- биле кожа- хелбээ чурттарының тѳѳгγзγн база эки кыдат, орус, моол болгаш тыва дылдарда бижиттинген архив материалдарын хандыр билген турар херек, оон башка силерниң кол маадырыңар анаа бир тоол  маадыры апаар» 1950 чылдың ноябрь 9- та бижип эгелээш, 1994 чылдың ноябрь 25- те кол ооргазын тургускан. Ооң соонда Буян- Бадыргының амы- хуу амыдыралынга, албан-ажылынга болгаш салым-хуузунга хамаарышкан архив материалдарын болгаш кырганнардан бижигилээн чγγлдерин таарыштыр киирген. Ѳскээр чугааларга, Буян- Бадыргы- ооң амыдыралының дугайында документалдыг материалдарга даянып  бижиттинген  2 томнуг роман- эссе. Бирги том «Аныяк ноян», 2-ги том « Боолаттырган баштынчы».

2. Кол кезээ.

Буян- Бадыргының даштыкы хевири.

          Романның  кол маадыры – Буян – Бадыргы.Ооң даштыкы хевири: кара кежегелиг, сактырга чγрбээжин чγлγп каанзыг, кыдырык кара карактарлыг, бышкан тоорук сайы дег хγрең шырайлыг, кырлаң думчуктуг, каттыра кааптарга, диштери дээрге чуп каан бестер сагышка кирер.Чазык шырайлыг, ортумак сынныг, аксымаар арынныг( ар 44) ак шырайлыг, бажының дүгү кедергей кара, кежегези арай чиңгежек, кыдырыктыг кара карактары даады хүлүмзүрүп чоруур, чγве чугаалаарга үнү тода болгаш хоюг дыңналыр, боду кедергей чараш.( ар15)

Буян- Бадыргының тѳрγттγнгени, чаш чылдары болгаш ѳѳредилгези.

Буян -Бадыргының азыраан адазы Хайдып ноян, бажының дγктери ала- була болурга,чоннуң хγндγлеп адаары Буурул Ноян шала часкаар бир дγне онзагай дγш дγжээн.Таңма ѳргээзиниң дѳрт талазындан дѳрт хγн γнγп келген; чγктерниң хγнγ бедип келирге, кѳк дээрден мѳңгγн багана саарлып баткаш,ѳѳнγң дγндγγнден дγжγп чалараан. Бичии болгаш ол мѳңгγн багана алдын багана бооп хуула берген. Алдын багананың шыпшык бажынга менги баштыг сыннардан ак аганак ужуп келгеш, хонуп алган. « Бо дγне эр хиндиктиг γрен тѳрγттγнген болза, азырап аар мен, кедизинде мээн таңмам тудар оглум болур « деп ноян агайынга чугаалап олурган. ( ар 32)Эрес- шоваа чылгычы  Монгуш Номчуланың аалы кара имилеме кадыргылыг Улуг- Аянгатыже киир аккан Оваалыг- Хемчигештин унуда тейжигеш чоогунда турлагга турган. Ук тейжигеш кырынга монгуштар оваазы турган.Улу чылының чазынын ортаа айында ( 1892 чылдын апрель25- те) чылгычының ѳг- бγлезинге оол уруг тѳрγттγнген. Шак –ла ынчаар Аяңгаты чурттуг кижиден- уургай кадарчызы Монгуш Номчуладан оолду азырап алган.  Адын ламаларга адаткан. Буян- Бадыргы дээн азы Буян- Бодарадыр дээн уткалыг ат- биле адаан.(ар 33). Буян- Бадыргы дээрге моол сѳс. Буян- дѳзγ,буян,ачызы.Бадрах- бодарал, авырал, чыргал Допчулаарга- Буян- Бодарадыр.  Чаш турда, ону Буян- Баа деп база чассыдып адаар турган ( ар 37) Буян- Бадыргыны моол бижикке эн-не баштай Ховалыг Шокар- Мээрең деп кижи ѳѳреткен.Ол башкы Даа кожуундан кижи.Буян- Бадыргы чаңгыс айыткан чγвени дораан доктаадып алыр угаанныг турган. Моол γжγк башкызы чаңгыс катап айтып бээрге, ол-ла дораан доктаадып алган.8 харлап тургаш, моолдап номчуур, бижиир, чугаалаар апарган.10 харлап тургаш « γлегер- Далай» деп судурну шээжи билир апарган. Он харлыг оглу- биле ноян  моолдажып, тывалажып чугаалажыр чораан. Ынчап кээрде ноян оглунуң адазы болбушаан, башкызы бооп чораан. ( ар 35) Хайдып γгер даа келир γени бодаар улуг угаанныг ноян чораан болгаш ынак оглу Буян- Бадыргыны моол, тѳвγт орус дылдарны арыг билир кылдыр ѳѳредип аарын оралдажып турган (ар 36) Моолдан чаладып келген эртемден лама Буян- Бадыргыга тѳвγт дылда бижигилээн бойдус эртемин,философия эртемин номчуп билир кылдыр ѳѳреткен. Кедизинде баргаш орнунга олурар оглу даштыкы чурттардан келген кижилер- биле тѳре херээн чугаалажы бээрин Буурул ноян баш удур билип турган болгаш, Александр Ефимович Рехлов деп башкыны орус дылды ѳѳредири- биле чалаан. Ол орус дыл башкызы орустап бижиирин,  номчууурун, анаа чугаалаарын ѳѳреткен.  Тѳвγт дылга Монгуш Лопсан- Чиңмит кешпи ѳѳредип турган. Ынчангаш бичии Буянбаа кара чажындан тура Чѳѳн чγк культуразының ёзузунга ѳзγп, кижизиттинип,сарыг шажынның философиязының, астрологиязының, астрономиязының γндезиннерин билип алган.Буян- Бадыргы бистиң тыва кижилерниң аразындан улуг угаанныг бооп тѳрγттγнген,угаанныг-даа эртемниг-даа, бижиктиг-даа,тѳрγмелинден ѳѳренир чγвеге салымныг, эртемге чажындан сундулуг, эр угааныг оол»» ( ар 36-37, 44) Буян-Бадыргы чангыс дыңнаан чувезин ол  олчаан утпас кижи, оңнап-даа, солагайлап- даа бийир-биле хадыдып бижиир. Чадаананың Алдыы- Хγрээзиниң ортумак эртемин алды чыл иштинде дооскан. Оглунуң ѳѳредилгеге кызымаан деткип, Хайдып ноян анаа кыдат бийир белекке бээр.

Буян- Бадыргының ѳг- бγлези, агайы.

Анаа алдарлыг бай Хомушку Ёзутунуң уруун Дыртыынаны айтырып берип ,ѳглеп каан.Ѳг-бγле аразында эп- найыралдыг, бот- бодун хγндγлежип, дыңнажып чурттап чораан. Дыртыынай ашааның ижер- чиир аъш- чемин белеткеп, кедер идик- хевин даарап, чиңге кара кежегезин дырап бээр. Ажы-  тѳл чок болганындан, Барыын- Хемчик кожуундан Мартан мээреңниң чаш оглун азырап алганнар, оон соонда бир оолду, Сундуй-оолду, бир кысты,Чалааны, Буян- Бадыргыны кады тѳрээн хазындан  азырап алганнар. Улуг оглу чеди харлыында бγрлγп калган.  Алызындан тѳрелзек, кээргээчел кижи болгаш улуг акызынын кадайы чок апаарга,оон ийи кыс уруу – Байырты- Белек биле Дембикейни бодунун аалынга эккелген.База акызы Чамбал-оолдуң ийи ɵскγс оолдары Очур биле Ачыр- Санаа тγрей бээрге, акызын Улуг- Аянгатыдан Yстγγ- Хγрээ чоогунга кѳжγрγп эккеп, ѳлγмнγң кызагдалынга таварышкан акызының  ажы-тѳлγн азыражып, ѳстγржγп, ѳглежип- баштажып каан.

Буян- Бадыргынын аажы- чаны, ажыл- херээ

 Буян- Бадыргы-  чγс- чγс чылдарда туруп келген Тываның тѳѳгγзγнде улуг угаанныг, эртем- сургуулдуг, чонунуң келир γезин бодап билир эн-не онзагай дарга салымныг.Ол тываларның баар оруун баш бурунгаар ѳттγр билгеш, оларнын салым- чолун Орус курунези- биле холбаштырыпкан мерген угаанныг ѳгбе,тыва чоннуң иштинден тѳре херээн баштаан бурган болуп тѳрγттγнген кижи. Ооң ѳѳнγң ишти чараш, силиг болгаш чылыг. ( ар 22)Азыраан авазының каң – кадыын, сагыш- сеткилин болгаш аъжын- чемин кымны- даа мурнай Буян- Бадыргы хайгаарап чораан ( ар 21)

16харлыг апаргаш адазының орнунга ноян дужаалды эдилээн. Ол чаш уругларга,кыс кижилерге,агайынга черле каржы чорбаан. Дужаалдыг кижилерге донгун, дужумет кижилерге шынгыы негелделиг-даа чорза,бодунуң аъжын- чемин кылыр болгаш аъдын- хѳлγн ажаар – тудар кижилерге эмин эрттир чымчак ноян ( ар.50) Буян- Бадыргы  ноян малын малдаан кижилерге кончуг эвилең болгаш экииргек кижи чораан. (ар 18) Ол тыва чоннуң бурунгу чγдγлгелерин кончуг хумагалаар, тыва кижилернин идик- хевин,ижер- чиирин, чγдγγр чγдγлгезин болгаш чурттаар черин кажан кезээде ол-ла хевээр турарын бодап чораан.( 52). Ол чонунга хайыралыг,албатыларынга кегээрелдиг ха- дунмазынга  тѳрелзек. Албаннын чугула бижиин чогаадырда ырак- узак чугула чорук чоруурда Нимажап башкызы- биле албан сумележир. Буян- Бадыргы кандыг-даа чγвени сонуургап дыннаар,  ынчалза-даа бижип каан чγвеге кончуг бγзγрээр ноян чораан. Ол кезээде  тыва  чоннуң чуртунга айыыл таратпазын, тыва чоннуң чанчылын узуткавазын, тыва чоннуң амыдыралын хажытпазын бодап чораан болгаш кандыг-даа болуушкунну кулак дашты- биле эрттирбес турган.

1913 чылдың майда Буян- Бадыргыга гγн ноян атты тывыскан. Буян- Бадыргы кандыг- бир чер чоруур дээнде, ынаар баар оруктун узунун, ол черниң онзагай байдалын болгаш кымнар- биле кады ынаар чоруурун катап- катап шγгдγнер турган. Кым- бир кижи- биле Тывага холбашкан айтырыг чугаалажыр дээнде, аргалыг-ла болза ол кижиниң допчу намдарын болгаш чγге сундулуун баш бурунгаар билип алыр политик турган. Ол бодунуң албатыларын ханныг дайындыва чыгавайн тургаш,Ураанхай чуртунуң бγдγн турарын болгаш ураанхай чоннуң ол-ла черниң ээлери бооп артар аргазын дилеп чораан.

 1921 чылда Буян- Бадыргы феодалдыг γндезинден кажан кезээде чарылгаш, арат чазаанын тѳрезинге чайгылыш чок шилип кирген.Ол  байдалын шилип алыр талазы- биле эмин эрттир угаангыр кижи чораанын тѳѳгγнγн документилери херечилеп турар. Кандыг-даа кижи чγве чугаалап олурда, Буян- Бадыргы узе кирбес чанныг. Ол.сарыг шажынга холбашкан байырларга болгаш чоннун байырларынга кончуг сундулуг чораан, ол хиреде хамнарнын дагылгалар кылырын база онзалап хундуткеп чораан

16 харлап чорааш, азыраан адазынын дужулгезинге Хемчиктин Даа кожуунун азы Улуг кожууннун чагырар ноян болу бергеш, Буян- Бадыргы  Манчы- Кыдаттын хаан ызыгуурлуг дужаалдарын эдилеп келген: Угер даа ноян,гунн ноян,эртине гунн ноян, куруне дузалакчызы бээзи ноян, эртине бээзи ноян. « Ураангай бистер ада- огбе чуртувус ээлеп  артар дээр болза, тускай куруне тургузуп аар тоогунун толгези бистин арыг- чаагай кок дээривистен душкен. Эртем- сургуулумну, угаан- сарыылымны берип ураангай чонумнун келир уези дээш Улуг Шуулганнын ажылынга киржир мен» 30 харлыг турган эртине бээзи ноян Буян- Бадыргы 300 км хире узун орукту аъттыг эртип келгеш, улуг шуулганга киржип турар, ону даргалап турар, эрте- бурунгу тыва черге чаа куруне тургузар айтырыгны бир-ле дугаарында салган.

1921 чылдын улуг шуулганынын соонда Танды Тывазынга эрге- чагырганын улуг удуртукчузу Буян- Бадыргы апарган. Торээн чуртунга ынак кижи болгаш, арат- чонунга баран болур дээш, чангыс черге чурттаар бай амыдыралындан чарлып, хем- белдиринге чаа торенин херээн туда берген. Куруненин болгаш намнын удуртур ажылынга боду шургуп кирбейн турган, ону сонгулда езугаар депшидип турган болгаш ажыл- хожулу баксыраан албан черлеринге ону ажылдадып турган.Олгужеге чедир тыва арат республиканын чазаан удуртуп болур турган, ынчаарга ону ноян чораанынга сылдап алгаш,янзы- буру ажылдарга ажылдадып турган черинден бодунун-на ѳѳреникчилери  ундур хѳѳглепкен.

 Тыва куруненин  иштики болгаш даштыкы ажылдарын чорударынга Буян- Бадыргы  бугу кγжγн, эртем- билиин болгаш угаан – сарыылын берип келген политик . Тыва чоннун ортузундан эн-не мерген угааныг, эн-не ханы кѳрγштуг, эн-не уран аргалыг баштанчы, тыва чоннун бир кайгамчык тѳѳгγзγн чаяап тургузарынга тергиин сагынгыр,онзагай туруштуг, шылгарангай угаанныг удуртукчу бооп арткан.

1925 чылда ТАРНТК-нын секретары кылдыр сонгуткан. Ол интернационалистѳре херээн баштаар бооп тѳрγттγнген мерген угаанныг кижи, тыва чоннун когу узулбезин бодап чораан ѳгбе,тыва чуртунга аймак чоннар т+релзиирин алгап йѳрээген ада кижи, тыва чуртунун агаар-бойдузу кажан кезээде арыг турарын кузеп чораан баштынчы кижи.Чазактын болгаш намнын удуртур ажылдарынга ажылдап чорааш,келир уе дугайында ургулчу бодаар философ турган.Ылаңгыя келир уени чугле эртемниг кижилер уштап- баштаар,арат-чонну бай амыдыралга чедирер деп ол бодап чораан.

Буян-Бадыргынын оглу Сундуй-оол,Сундуй-оолдун оглу Вячеслав Сундуй-ооловичиниң сактыышкыны:Азырап каан адазы Хайдып Угер ноян ышкаш,Буян-Бадыргы Монгуш  тɵл чок болган.Ынчангаш кады торээн акызы Чамбал-оолдуң оглун азырап алган.Оон адын Сундуй-оол дээр.Мен ол Сундуй-оолдуң ортун оглу мен.Буян-Бадыргы боду Езуту чагырыкчының уруу Дыртыына-биле ɵг-буле туткаш,сɵɵлгү хуннеринге чедир кады чурттаан.

Оларның азыраан уруун Чалаа дээр.Кадайын база азырап алган оглун,уруун 1932 чылда шɵлүүр дээш,(1932 чылда агай Булак ховузунда Хараган деп черге чайлап турда) сүрүп кээрге,улус шайлап-чемненип орар аразында, ачамның тɵрээн ада-иези оглун чажырыпкан дээр чораан.Yстүү-Хүрээге эге школага  каш чыл эрткенде чедире бээрге,ону хулээп албаан,чуге дизе ноянның азыраан оглу деп дɵмей-ле билдине берген.Ол олчаан ачам бүгү назыда эртем-билиг чок арткан.Ол 1997 чылда 70 харлыында аарааш,чок болган.Чалаа-Кадай деп кады азыраан угбазы 1960 чылдарда Барыын-Хемчикке келгеш,анаа чурттап чорааш,64 харлыында чок болганда авам-ачам ажаажып чорааш келген.

Вячеслав Сундуй-ооловичиниң салгалы болур уруу, уйнуктары база бар болуп турар. Уруу Монгуш Айсуу Вячеславовнаның сактыышкыны:

Мээң адымны Монгуш Айсуу Вячеславовна дээр. Мен Тыва күрүнениң бир- ле дугаар тургузукчузу Монгуш Буян-Бадыргы ѳгбевистиң салгалы болганымга ѳѳрүп чоруур мен. Мээн ачам Буян-Бадыргының оглу Сундуй-оол кырган-ачамның оглу чораан. Мен 2 уруглуг, ѳг-бүлелиг мен. Ѳгбелерим ышкаш эрге-хоойлу  органнарында ажылдап чор мен.Улуг ɵгбем Монгуш Буян-Бадыргы Хайдып оглунга чоргаарланыр -дыр мен.

Буян- Бадыргы дугайында ѳске улустуң бодалдары

 « Танды – Тывазында эртемден  ламалар болгаш болбаазырангай дужуметтер барын билир мен, ынчаарга оларнын аразындан угаанныы- биле, эртемнии- биле болгаш овунгуру- биле онзаланып шылгараан политик болза гунн ноян Буян- Бадыргы дээрзин чүлдү- чүрээм ханызындан билип тур мен»   Иннокентий Геориевич Сафьяновтун бодалы.

« Бистиң ноян Буян- Бадыргы чүгле Даа кожууннуң албаты чонун бɵлүп чагырып турар эвес, харын бүгү Тываның хамык кожууннарын бɵлүп турар алдар- аттыг хартаачы кижи-дир.  Нарын – берге айтырыглар туруп кээрге, кандыг-даа бергелерден уштунуп уне бээр кажар аргалыг-дыр,мээн нояным»  аът кадарчызы Хаварыктың бодалы.

 « Буян- Бадыргы дээрге тываларны Оруска каттыштырган улуг угаанныг кижи болбазыкпе. Буян – Бадыргы  дээрге Тыва кγрγнени тургускан мерген угааныг политик болбазыкпе. Буян-Бадыргы  дээрге тѳре херээн баштаар бооп тѳрγттγнген тыва чоннуң чаяан- дѳстγг оглу- дур» Монгуш Хорлуевич Кенеш.

3. Тγннел.

Ниитизи- биле чугаалаарга, тыва, моол,орус,тѳвγт дылдарны арыг билир, чѳѳн чγктγн философиязын тергиин билир, тускай курунези чок чораан тываларга Танды- Тыва Арат курунезин тургускан тускай улуг шуулганны даргалап турган, оон соонда ТАРН ТК-нын чингине секретары турган Буян- Бадыргы тѳѳгуде онзагай овур- хевир болуп артар.

Кара – бажыңга  чыткаш,бодалдарын тѳвγт дылга шγлүктеп бижээн.Оон тос шүлүктен бүткен бɵлүк шүлүктери шупту кударалдың ырлары болур. Yемниң кударалы,Диңмимиң кударалы,  Сылдызымның кударалы, Ырымның кударалы,Айлан-кээргенимниң кударалы, Сѳѳгүмнуң кударалы, Сагыжымның кударалы, Чазымның кударалы,  Адымның кударалы. Ук шулуктер Буян- Бадыргы езулуг шулукчу чораан деп чүүлдү бадыткап турар. Буян- Бадыргы чуртталгазының ырма- сынчыг байдалындан каржыланмаан, кыжанмаан- кижилерге ынак арткан. Оон шүлүктери чуртталгадан, чонундан ыраарының ыызы болган. Буян- Бадыргының шынчы адын тыва чонга чарлап, оон ажыл- амыдыралын,салым- чолун дидими- биле чырыдып бижээн улуг ѳгбе чогаалчывыс М. Б. Кенин- Лопсанның сѳстерин киирбес арга чок: Буян- Бадыргы дээрге Тыва тѳѳгγнγң дириг бурганы- дыр.  Буян-Бадыргының ады хγн дег чырыыр»

Ажыглаан литература:

1. Монгуш Кенин-  Лопсан « Буян- Бадыргы»- Кызыл, 2010
2. Монгуш Байыр-оол «Дээрден чγгγрген сылдыс»- Кызыл,2009.
3.  Л. С, Мижит «Тыва  чогаалдың баштайгы лириказы»// Тыва чечен чогаал: сѳѳлгγ γениң шигнчилелдери – Кызыл, 2009