«Депортация – страшное слово» (на калмыцком языке)

Муниципальное казенное общеобразовательное учреждение

«Уланэргинская средняя общеобразовательная школа»

Районный конкурс сочинений «История, которую нельзя забыть», посвященный трагической дате депортации калмыцкого народа

Сочинение

«Депортация – страшное слово»

(на калмыцком языке)

Выполнила: Долгаева Элзята,

обучающаяся 10 класса МКОУ «Уланэргинская СОШ»

Руководитель: Б.Б. Долгаева,

учитель калмыцкого языка и литературы МКОУ «Уланэргинская СОШ»

п.Улан Эрге, 2019

Туувр – әәмшгтә үг

Теегин мана таӊһчд нег һашута өөн җил болһн темдглгднә. Хальмг келн улсин тууҗд  иим әәмшгтә йовдл учрсиг кен чигн мартшго.

Далн зурһан җил хооран хар гөрәр хальмг улсин җирһл сольгдв. Ик бичкн уга, дәәнд йовсн салдсмуд чигн Сиврүр туугдсмн.

Эн  йовдл 1943 җилин декабрин 27-д М.И. Калинин «Хальмг АССР-иг уга кехин болн РСФСР-ин ханьд Астраханск область тогтахин туск» СССР-ин Деед Советин Президиумин Зәрлгд һаран тәвәд батлснас авн эклсмн.

… Дөчн һурвдгч җилиг чилгчәр

Дурта хальмг нутгм тарла.

Күчр ик хорта үүлдвр

Келн-әмтиг хорахар учрла…

 Иим үүлдвр нег өдрәр тогтсн уга. Тууҗчнрин  келсәр, эн үүлдвр ик урдаснь ухалгдҗасн бәәҗ. Зуг иим зәӊгд күн иткдго бәәсмн, юӊгад гихлә тер цагт фронтд хальмг салдсмуд зөрмг кевәр дәәллдҗ йовла. Дәәнә түрүн җилмүдт Советск Союзин Герой Эрдни Деликовин болн нань чигн баатрмудын  нерн цуг орн-нутгар туурла. Хальмг теегин әмтн фронтд ик гидг дөӊгән күргдг билә: салдсмудт дулан хувц-хунр, хот-хол, мөрд, танкин колоннмуд йовулҗала.

 Иим әәмшгтә йовдл учрх гиҗ күн сандго билә… Генткн цуг хальмг улсиг тууврт йовуллһна  зәӊг һарсмн. Хар өрлә хальмг улсин гер болһнд буута цергчнр орад, заквр умшад,  хол хаалһдан белдтн гихлә, терүг итксмн болҗана. Әмтнә ик зунь сәәнәр белдҗ чадсн уга, кесг күн хаалһд йовсмн, кесгнь теегт малан хәрүлҗ йовсмн, тендәс тууврин поездт орулгдсмн…

Мел иим йовдл мана элнцг ээҗлә учрсн бәәҗ. Элнцг ээҗм, Ээлән Бокк гидг нертә нүүрлгч саальч,  Ленинә нертә орденәр ачлгдсмн бәәҗ. Тер һашута җилин чилгчәр мана элнцг ээҗ  талдан күүкд улсла  Дивное гидг селәнүр хувц-хунр авад йовсмн. Тенд тер хувц-хунриг хот-хоолд соляд, хәрү эврәннь селәнүрн авч ирх бәәсмн. Зуг теднә хаалһднь  иим күчр йовдл учрсмн… Мини аав, тер цагт  арвта бичкн көвүн, эврәннь экәсн хаһцв. Көвүг бичкдүдин герт өглго, нег хол элгн  көвүшләд, эврәннь өрк-бүлдән авсмн. Бичкн Ээлән  Һәрә көвүн Долган Һәрә гидг нертә болв. Долган  Кермнә өрк-бүлтә мини аав Омск область күртл күрв…

Тиим ик зовлӊта йовдл мана өвкнрин, аав-ээҗнрин җирһлд учрсмн. Яһҗ, ямаран кевәр бичкдүд тер киитн вагон дотр сууһад, хол, ут хаалһд тесәд күрсм? Кесг миӊһн күн киитн вагонд хот-хол, дулан хувцн угаһар йовад өӊгрсмн…

 Нег өдрин  туршарт бүкл таӊһчиг уга кеһәд, цуг бәәсн сән тоотнь мартгдв. Мана таӊһчин  сурһуль-эрдмтә улс, багшнр, эмчнр, инженер, артист болҗ көдлҗәсн болн нань чигн улс тууврт цааҗла харһсн хортн гиҗ тоолгдла.  Тиим кевәр мана таӊһчин сойлд , эрдм-сурһульд ик һару учрагдв. Хальмг бичәчнр, көгҗмчнр, зурачнр, номтнр арвн һурвн җилин туршарт юм бичлго, үүдәлго бәәв.

Күүнә һазрт иҗлдхд йир күнд бәәсмн, юӊгад гихлә хальмгудын тускар «кү иддг әмтн» гиҗ келәд, му зәӊг тархацхаҗ. Мана өвкнр болхла, эврәннь цаһан санаһарн, седкләрн, көдлмшәрн бийән үзүлсмн. Гесән теҗәхин төлә ик-баһ уга көдлдг бәәсмн. Сән хот-хол уга, нөр уга бәәдг бичкдүдт бөдүн улсиг дахад, зөвәр күнд көдлмш кехд зовлӊта билә.

Һаһан келсәр, мана аав бичкнәсн авн күүнә мал хәләдг билә. Көдлмшин ард орад бәәҗ, аавм батрад, чаӊһ – чиирг болҗ өссмн. Сиврт аавмдн  эврәннь өрк-бүлән тогтаһад, олн күүкдтә болв. Сиврәс ирснә даруһан чигн амрл уга көдләд, гер-бүлән теҗәһәд, авальдан нөкд болад, йисн үрән өскв.

Өдгә цагт мадн цугтан тер һашута җилмүдиг мартлго бәәх зөвтәвидн. Мана  аав-ээҗнр дала му юм үзвчн, эврәннь  төрскн келән, сойлан  хадһлад, хәрү төрскн һазртан ирв.

Туувр – әәмшгтә үг. Энүнә тускар келхлә, мана көгшдүд уульна, эврәннь әмнәсн хаһцсн элгн-садан тодлад келцхәнә. Медәтнр баһчудла харһад, дааҗ һарсн түрү-зүдү йовлын тускар келҗ, үйнртән  сән сурһмҗ өгнә. Аав-ээҗнр «маднла учрсн цуг эн му тоот дәкҗ бичә учртха»  гиҗ зальврцхана.

Цуг  өвкнрин туск санл мадна зүркнд мөӊкинд үлдх зөвтә. Мана келн-улсин һашута эн халхиг чееҗдән хадһлад,  мадн оньдин медх зөвтәвидн.