ПО РАССКАЗУ АЛЕКСАНДРА ЛЫГДЕНОВА. МОИ РАЗМЫШЛЕНИЯ.
Вложение | Размер |
---|---|
morin_huur_rasskazay_uran_arganuud_buyantueva_m.docx | 40.25 КБ |
БУРЯАД РЕСПУБЛИКЫН БОЛБОСОРОЛОЙ БОЛОН
ЭРДЭМ УХААНАЙ МИНИСТЕРСТВЭ
ҮБЭР –БАЙГАЛАЙ АРАДУУДАЙ ЗАНШАЛТА УРЛАЛНУУДАЙ КОЛЛЕДЖ
ПРОЕКТ
«АЛЕКСАНДР ЛЫГДЕНОВЭЙ «МОРИН ХУУР»
ГЭhЭН РАССКАЗАЙ УРАН АРГАНУУД»
Дүүргэгшэ: Буянтуева Мария-
112 группын оюутан
Хүтэлбэрилэгшэ: Тугутова Т.Д.
– буряад хэлэнэй багша
Ивалга
2021 он
Гаршаг
hүүлэй үедэ буряад литературада олон тоото уран зохёолшод тодоржо, буряад литературын хүгжэлтэдэ горитойхон хубияа оруулжа байнхай. Тэдэнэр буряад хэлэеэ, еhо заншалаа hэргээхэ хэрэгтэ ехэхэн нүлөө үзүүлнэ. Тэдэнэй дунда прозаик Александр Лыгденовэй рассказууд өөрын онсо hуури эзэлнэ.
Тэрэ 1996 ондо 11 рассказуудhаа бүридэhэн «Морин хуур» гэhэн номоо хэблүүлээ. Рассказ бүхэн өөрын темэтэй ба зорилгонуудтай дээрэhээ туд тудтаа онсо hонирхолтой. Манай уран зохеолдо тогтонижоhон заншалта гурим алдангүй, дахаhан шэнгишье hаа, бэшэгдэhэн маягаараа тад ондоо, шэнэ шата, шэнэ арга боломжо буряад уран зохёолой саашаа хүгжэхэ замда нээжэ үгэнэ.
Энэ юун бэ гэхэдэ, нэн түрүүн, Александр Галсан-Нимаевич үгэ бүхэнэйнгөө удха шанарые үндэр дээдын бодолдо хүргэжэ, мүнөөдэрэй орёо ажабадалай хатуухан асуудалнуудые табижа шадана гэжэ уран зохёолшо, Буряадай гүрэнэй шангай лауреат Цэрэн Галанов «Морин хуур» номойнь эхиндэ бэшэhэн байна.
Александр Лыгденов Зэдын аймагай Цагаатай нютаг тоототой юм. Дунда hургуули дүүргээд, Номгон далайн флодто алба гараhанай удаа, Чайковскын нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищи, Зүүн Сибириин соёлой болон искусствын институт дүүргээд, арбаад жэл соо багшалhанай удаа, республикын соелой министерствэдэ хүдэлөө.
Александр Лыгденовэй рассказууд «Буряад үнэн» газетэдэ, «Байгал» журналда хэблүүлэгдэжэ, олоной анхарал татажал байдаг юм. Тэрэнэй рассказууд хадаа үгэ хэлэнэйнгээ, уран найруулгынгаа талаар тон hонирхолтой. Тэдээн соо ажабайдалhаа hабагшатай, дутуу дундануудые элдэб талаhаань харуулhан, юрын хүнэй доторой байдал, мүнөө үеыншье, урданайшье сагай үйлэнүүдые зохидоор үлхэн зураглаhан дээрэhээ, уншахада ульгам, hонирхолтой юм.
Шэнжэлгын зорилго: «Морин хуур» рассказай анализ хэжэ, уран аргануудыень элирүүлхэ.
Шэнжэлгын объект: Александр Лыгденовэй зохёолнууд.
Шэнжэлгын предмет: «Морин хуур» рассказ.
Энэ ажалнай 3 шатаhаа бүридэнэ:
1 шата - Александр Лыгденовэй творчество шудалалга.
2 шата – литература болон шэнжэлгын ажалнуудые үзэлгэ.
3 шата – бүхы суглуулhан юумэеэ шүүмжэлжэ, элидхэл бэлдэжэ, эрдэмэй практическа конференцидэ хабаадалга.
Урдаа табиhан зорилгонуудые бэелүүлхын тула иимэ шэнжэлгын методүүдые хэрэглээбди:
«Морин хуур» гэжэ рассказ уран найруулгынгаа, үгэ хэлэнэйнгээ талаар онсо илгарма зохёол болоно. Ажабайдалда ушардаг үйлэ хэрэгүүдэй нэгэн, холоhоо айлшалжа ерэжэ ябаhан хүбүүгээ хүлеэлгын ушар энэ рассказай үндэhэ hуури боложо үгэнэ. Энэ үйлэ хэрэг хүн бүхэнэй үнэншэмэ тодоор зураглахын түлөө автор зохёолойнгоо байгуулгые, темэ, хэлэн гэхэ мэтые өөрынгөө зорилгодо хабаадуулна. Мүнөө үеын буряад зоной ажабайдалда болоhон хубилалтануудые, геройнуудай абари зан, бодол харуулhан зохеол гэжэ тэмдэглэхээр.
Рассказ соо Лодой үльгэршэнэй морин хуур ашанартаа дархалан, элдэб бодолдо абтан hууhан нэгэ үдэр харуулагдана. Автор зохёолоо бэшэхэдээ, элдэб аргануудые, буряад хэлэнэйнгээ үгын баялигые, лексическэ тааралдал баримталан, нугархай буряад хэлэн дээрэ гүн сэдьхэлэйнгээ баяр, hанал бодолоо уран гоёор харуулна, мүн гадна үзэсхэлэнтэ байгаали зураглана.
Ялас гэмэ оньhотойгоор гаргагдаhан образуудтай уянгата рассказ гэжэ элирүүлхэдээ, Александр Лыгденов тон бэрхээр ехэ hониноор, үнэншэмэ тодоор, гоёор бэшэдэг өөрын маягтай авторнуудай нэгэн байhыень баталбабди. Хүнэй сэдьхэлэй хүбшэргэйн долгиие, баялигыень харуулhан энэ рассказ соо психологическа гүнзэгы шадамар бэрхээр автор темэеэ харуулжа шадаа, юундэб гэхэдэ, уран зохёолшо хэтын хэтэдэ мүнхэ асуудалнуудай нэгэн – заншалнуудай уг дамжан ошохо хэрэг харуулhан байна. Уран зохёолшо Александр Лыгденовэй рассказуудай хэлэн, найруулгын түхэл маяг онсо илгаатай. Зохёолнуудынь үгэ хэлээр баян, ехэнхидээ тодорхойлhон обородуудтай дэлгэрэнгы мэдүүлэлнүүдээр бэшэгдэhэн байна. Буряад хэлэнэй дээжэ болохо аман зохёолой баян абдарhаа абтаhан үльгэр домог, оньhон үгэнүүд удхадаа тааруугаар хэрэглэгдэнэ.
Уран зохёолшон олон тоото эпитет болон метафора, парна үгэнүүдые таарамжатайгаар хэрэглэхэдэнь, зохёолой үгэ хэлэн баян, уян нугархай боложо үгэнэ. Зохёол соохи метафора ба эпитедүүд болон зэргэсүүлгэнүүдые дурдамаар. Уран хурса үгэнүүдэй – эпитедүүдэй хүсөөр автор морин хуур тухай бэшэнэ.
Жэшээнь: унаган нүхэр, хани нүхэр, дүтын нүхэр. Нүхэр хадаа ямаршье сагта шамда туhалха, дэмжэхэ шадалтай, баяр гашуудалыешни хубаан абажа, ажабайдалай замда суг хамта дабшалсаха хүн гээшэ. «Зуун түхэригтэй байнхаар, зуун нүхэртэй байhан дээрэ», «Нүхэрэй hайниие нүхэсэн мэдэ, мориной hайниие ябан мэдэ» гэхэ мэтэ олон оньhон үгэнүүд аман зохёолой жасада бии ха юм. Уран зохёолшо зэргэсүүлгэнүүдые хэрэглэн, боложо байhан үйлэ хэрэгүүдые тодо ойлгосотой болгон элирүүлээ. «hаяхан сабшагдаhан модоной түгсүүлhээ урдаhан дабирхайдал хүндөөр доошоо мухарин урдаhан нулимса» - ямар гоё уран арга - зэргэсүүлгэ гээшэб. «Зулзаган ногоон мододтол ашанарнай», «унтаршагүй мүнхэ зулаар угсаагаа үргэлжэлэн», «хүхюун hайхан бодол», «хүнэй гэшхэхын аргагүй болотор шэгэhэн хүнүүд» г.м. «Yбэлэй ута hүниие нэгэ аяга сай ууhандал үнгэргэн» - гиперболын жэшээ.
Паарна үгэнүүд, тиихэдэ шэлжэhэн удхатайгаар үгтэhэн үгэнүүд бγхы зохёол соо элбэгээр хэрэглэгдэнхэй: үе мүсэ, байн-байн, шэбир–hабир, шанга шангаар, түргэ түргөөр, шаг шууяан, байн-байн, үсөөрэ үсөөрэhөөр, уйдхар гуниг, хон-жэн, тас-няс дууряаhан үгэнүүд -булта ехэ үүргэ даажа ябанад. Бүдүүн ба нарин, гунигтай-гүнзэгы, хүсэтэй ба шанга, аалин-hула, хүхюун–гунигтай иимэ антонимуудай хүсөөр хүгжэмэй зураглал, хүгжэмшэнэй талан бэлиг харуулагдана.
Уран зохёолшын байгаалиин онсо байдалые тон шадамараар уран хэлэнэй олон онол арга оложо зураглаhан жэшээ харая: голой эрьедэхи нэгэ добуун дээрэ зэргэлээ хоер шэнэhэнэй hүүдэр, дулаан үдэрэй зэрэлгээн, наранай орохо тээшэ, хонин сагаан үүлэд, холоhоо миралзажа байhан харгы, тэнгэриин хаяагаар уняартан хүхэрhэн хаданууд, оюун уужам дайда, газарай зогсошогүй эрьесэ г.м.
Автор байгаалидаа мээхэй дулаанаар хандан, мүнхэ сагаан байгаалиин жама ёhые эбдэнгүй уран үгын аргаар зураглан, дурлан ябадаг уужам дэлгэр сэдьхэлтэй хүн гэжэ элирнэ. Рассказ соо харуулагдаhан үйлэ хэрэг гол түлэб байгаалиин дуулимда үнгэрнэ.
Рассказай хэлэнэй онсо шэнжэнь гэхэдэ, уран зохёолшо Александр Лыгденов рассказайнгаа найруулгада арадай үгэ хэлэнэй баялигые үргэнөөр хэрэглэhэн байна. Юундэб гэхэдэ, буряад арад айхабтар гүнзэгы удхатай, сэсэн мэргэн аман зохёолтой ха юм. Оньhон үгэнүүдые автор хэрэглэжэ, зохёолойнгоо удхые улам гүнзэгырүүлнэ. Энэ найруулгын үргэлжэл соо иимэ оньhон үгэнүүдтэй ушарнабди: «Саг сагтаа, сахилза хүхэдөө», «Баярлаhан хирээ бархирба». Рассказ соо урдын үльгэр түүрээхэ заншал харуулагданхай, үльгэршэнэй бэлэдхэлэй зураглал үгтэнхэй. Yльгэршэнэй ерэhэн зураглал харуулхадаа арад зоной хайшан гэжэ түхеэржэ үльгэр шагнахаяа ошодогые харуулна: «…Баярлаhан ехэшүүл абдар, ханза сооhоо гоёлойнгоо тэрлиг дэгэлнүүдые, залаата малгайнуудаа гаргажа үмдөөд, ямар ехэ найр нааданай гү, али хурим түрын болохоо байhандал үймэжэ эхилшэхэ». Эндэhээ зоной үльгэр шагнаха дуратайе тодоор автор тэмдэглэнэ. Тиимэhээ зохёол уншахадаа, боложо байhан үйлэ хэрэгүүдые ой ухаандаа хадуун абажа, абяануудыень шэхэндээ дуулаhан шэнги болонобди.
Рассказ соо тодорхойлон, түүхэлэн бэшэгдэhэн морин хуур тухай домог ехэ hуури эзэлнэ. Морин хуурай хайшан гэжэ бии болоhон тухай үльгэр домог Лодой үбгэн үни заяанда Гончиг үльгэршэнhөө дуулаhан байна. Барас ехэ хүсэтэй, бүргэд хурса нюдэтэй баатар хүбүүн, дүрбэ мүсэлөөд дуугай байhан баатар, дүрбэн туруута нүхэр, дүтын нүхэр, хорин жэлэй туршада хани нүхэр мэтэ ябаhан хүлэг, дүн сагаан талада дүлэтэжэ байhан галай хажууда, булад хатуу туруутай, баржагар томо бэетэй хүлэг хурдан морин, дайнда унаhан дүтын нүхэр хүлэг – шэмэг үгэнүүд рассказай удхые элирхэйлнэ.
Тон багахан юумэнэй шанар шэнжээр (деталяар) бодото байдалые гаргана гэжэ морин хуурай хүгжэмэй жэшээ дээрэ харая: намдуу зөөлэн хүгжэм, эгээл hайхан, эгээл гунигтай хүгжэм, ирагуу хүгжэм, аалихан гунигтай аялга, урдажа байhан тунгалаг горхоной хүүюуртэй сасуулма хүгжэм морин хуурай хүбшэргэй гаргана.
Александр Лыгденовэй зохёол соо эрхэлүүлhэн али энхэрэн хандаhан үгэнүүд дайралдана: ямарханууд, хэдытэйхэнүүд, хүбүүхэндээ ехэ мээхэй, арбагархан, Майдархамни г.м.
Асууhан мэдүүлэлнүүд «Теэд хэрэ зүб hалаанууд шамhаа газар дээрэ үлэхөө байнаб?», «хуур дээрэ багашуулые юундэ hургахаяа hанабабиб?», «Ашануудни ямарханууд болошоо гээшэб?», «Теэд буряад үльгэр домогууднай юундэ мартагдаха ёhотой юм?» «Мэргэжэлээ таанадтаа үгэхэ гэжэ юундэ найдадаг байгаабиб?», «Тэмээнэй хүбүүн тухай хэлэгшэ ямар удхатайб?» гэhэн асуудалнууд гүнзэгы философско удха даажа ябанаб! Хүн бүхэн энэ асуудалнуудта өөрын харюу үгэхэ аргатай.
Иигэжэ хэдэн жэшээ дээрэ энэ зохёолой хэлэнэй уран аргануудтай танилсабабди.
еройн характеристикэ үгэхэдөө нэн түрүүн тэрэнэй шэг шарай, абари зан элирүүлхэ ёhотойбди.Тэрэнэй абари зан болбол бүхы оршон байдалhаа дулдыдана.
Yйлэдэгшэ нюурнуудай Лодойн ба Дамдин, Майдар аша хүбүүдэйнь образууд зүбөөр харуулагданхай, юундэб гэхэдэ, уран зохёолшо hанаа бодолоо гол түлэб образуудаар дамжуулдаг ха юм. Геройн дотор байдалые, газаа түхэл шарайень элирүүлжэ, тэрэнэй абари зантай, хэhэн хэрэгүүдтэй танилсуулхадаа, оршон тойронхи бадалда, тэрэнэй хэлэhэн үгэнүүдтэ, портредтэнь, авторай герой тухай хэлэhэн үгэнүүдтэ, зураглалнуудта, байгаалиин үзэглэлнүүдтэ, элдэб янзын зүйлдэ анхаралаа хандуулнабди.
Геройн хэлэhэн үгэнүүд өөрынь абари зан, хараа зорилго ойлгоходо аргагүй туhалдаг гээшэ. Уран зохёолшо геройнуудайнгаа хөөрэлдэжэ байhан диалогоор зохёолойнгоо темые бэелүүлнэ.
Рассказай гол герой Лодой үбгэн ута шэнгэн буурал hахалтай, ходо аман соогоо дуу дуулажа ябадаг үбгэжөөл арбатайхан байхадаа, Гончиг үльгэршэнтэй уулзажа, үльгэрэй хүсэнэй охиндо абтан, бэрхэ дууушан, үльгэршэн болоо юм. «Бишыхан хүбүүнэй үльгэрэй орон соо байhан баатарнуудай дайсадаа дараха зураглалай хүсэндэ абтан, тэдээниие дэмжэн, нюдэнэйнгөө нулимса гарган, дуугайхан шагнан hууна» иигэжэ автор бэшэхэдээ, Гончиг үльгэршэнэй дүй дүршэл, үльгэр домогуудай, үгын удхын хүсэ эли тодоор харуулна. Лодойн дуушан болоhон замда эсэгынь үүргэ ехэ, юундэб гэхэдэ, Лодойн эсэгэ дуунда ехэ дуратай, бага зэргэ лимбэ дээрэ наадажа шадаха байгаа. Мал адуулжа ябахадаа, бургааhаар яажа лимбэ, шэбшүүр хэхые үхибүүдтээ заажа үгэдэг, буряад дуунуудта hургадаг hэн. Хореод наhатай болотороо Гончиг үльгэршэнэй шаби ябаhан Лодой олон тоото үльгэрнүүдые мэдэхэ боложо, өөрөөшье зохёожо, хуур, лимбэ дээрэ наадажа шадахаhаа гадна, хайшан гэжэ, ямар арhаар, утаhаар, ямар мориной hүүлэй хилгааhаар болон модоор хуур, лимбэ хэдэгые мэдэжэ абаа. Морин хуур - Лодой үбгэнэй унаган нүхэр болоно. Музейдэ бэлэглэхэдээ, тэрэ ехэ гунигта абтан, ошоhон сагые шаналан, бодомжолжо байтарынь, айлшад ерэнэ гэhэн мэдээ дахин найдал түрүүлнэ. Хасууриин хабтагайнуудые амбар сооhоо гаргажа, шэнэ хуур бүтээжэ, наадаха болгоо, дээрэхи гоеолто болон мориной толгой мүнөө дүүргэбэ гээшэ. Үбгэ эсэгынгээ бэлиг шадабарида хоер ашанарынь хүртэлсэбэ, хоюулан хүгжэмэй hургуулида ябанад гэжэ дуулахадаа баярлана. Тэрэ Яхадhаа ерэхэ хүбүүн бэри хоероо хүлеэнэ. Долоон жэл соо хараагүй ашанараа ямарханууд болоо гээшэб гэжэ бодомжолно. Энэ нютагта хүгжэмшэн, үльгэршэн гэжэ алдартай Лодой үбгэн басаган хүбүүн хоертой, теэд тэдэнэй нэгэнииншье хүгжэмшэн болоогүй, хуур дээрэ наадажа шадахагүй, тиимэhээ абынгаа сэдьхэл ехэ голхоруулнад. Хүбүүнинь бага зэргэ дууладаг, харин зээнэрэйнь дунда хуур, хүгжэмөөр hонирхохо хүн үгы. Тиигэбэшье Дамдин Майдар хоер ашанарынь үбгэн абынгаа бэлиг шадабариие абаа гэжэ бγри багаhаа мэдэгдээ hэн. Тэдэ нааданхайн лимбэ, гармошко дээрэ наадаха, дуулалдаха дуратайнууд, аба эжынь хашархадаа үбгэн абадань эльгээжэрхидэг hэн. Майдар Дамдин хоерой бэе бэеhээ тад ондоо хараа бодолнуудтай байhые зэргэсүүлэн автор харуулна. Майдар долоотой, Дамдин юhэтэй байгаа, нютагhаань гаржа ошоходоо, харин мүнөө 14-тэй ба 16-тайнууд болоно. Мойhон харахан нюдэтэй, үдхэн нидхэтэйнүүд шье hаа, абари зангаараа тад ондоо хоёр: Дамдин үбгэн абадаа эрхэ, хүхюун зугаатай хүбүүн, харин Майдар өөрын онсо зан гаргадаг, сухалтайшаг хүбүүн.
Дамдин – hүүлшын модоор хубсалhан, гулдагар томо бэетэй, эсэгынгээ зүhэ шарайтай, харлажа эхилhэн hахалтай. Ашанарайнь портретнэ характеристикэ автор харуулхадаа, уншагшадта hонирхолтой болгоно. Рассказ соо үгтэhэн диалогой удха ехэ.
- Юу дархалнабта?
- Ши энэ модондо түшүүлээтэй хуур харанагүй гγш?» гэжэ энеэн Лодойн хэлэхэдэ, Дамдин хуур обёороод,
-Yгы, таамнай үльгэршэн hэмнэйт, мартаад байбалби. Хуур дархалба гээшэ гүт? Теэд мүнөө энээгээртнай хэн наадаха юм? Хаягты саашань, ошоё, эдеэлэе -гэбэ.
Энэ үгэ андалдаан дээрэhээ, мүн авторай хажуу тээhээ ороhон үгэнүүдhээ юу ойлгогдоноб гэхэдэ, морин хуурта хайша хэрэгээр хандадагынь, тэрэниие сэгнэдэггүйнь элирнэ.
Уулзалгын баярай үйлэ харуулhан мэдүүлэлнүүд:
«Али Майдархамни, бага ашамни…хүгжэмшэн, магад үльгэршэншье болохоёо hанаа гү?» иимэ асуудал, «Yншэн сагаан ботогон» гэжэ үльгэрэй гунигтай хүгжэмөөр рассказай түгэсэхэдэ, морин хуурнай музейн экспонат болоод үлэхэгүй гэhэн найдал асарна.
Гэршэ болгон манай «Байгал» театрта морин хууршадай ансамбль бии болонхой, мэргэжэлтэ морин хууршадые бэлдэдэг таhаг хүгжэмэй колледждэ нээгдэнхэй. Манай колледжын модошо дарханай мэргэжэл шэлэhэн оюутад морин хуур дархалжа hуран.
Морин хуурай хүгжэм зэдэлэн байхань болтогой!
Энэ ажал соогоо бидэ Александр Лыгленовэй рассказ шүүмжэлэн, шэнжэлэл хэhэнэйнгээ удаа, иимэ тобшолол гарганабди: «Морин хуур» гэжэ рассказ удхынгаа, уран найруулгынгаа үгэ хэлэнэйнгээ талаар онсо илгарма зохёол болоно. Уран зохеолшо олон ондоо уран аргануудые хэрэглэнэ, жэшээнь: зэргэсүүлгэ, эпитет, метафора, юрэ хөөрэлгэ, диалог, байгаалиин зураглал, сэдьхэлэй бодол, монолог, гипербола. Ялас гэмэ оньhотойгоор гаргагдаhан образуудтай уянгата рассказ гэжэ элирγγхэдээ, автор тон бэрхээр, үнэншэмэ тодоор, гоёор бэшэдэг өөрын маягтай авторнуудай нэгэн байhыень баталбабди. Тон багахан юумэнэй шанар шэнжээр бодото байдал харуулха аргые зүбөөр хэрэглэнэ. Хүнды сээжэн сооhоонь дууhашагүй мүнхын аршаан мэтэ сэсэн зохёолнуудаа бэлэглэн, түрэл арадайнгаа сэгнэшэгүй баялигай абдар ханзые уудалан ябаhан Алексадр Лыгденовтэ баяраа, бахархалаа мэдүүлнэбди.
Хэрэглэгдэhэн литература:
Үбэр-Байгалай арадуудай заншалта урлалнуудай колледжын оюутан Буянтуева Марин «Александр Лыгденовэй «Моринхуур» рассказай уран арганууд»
гэhэн шэнжэлгын ажалда
рецензи.
Александр Лыгденовэй зохёохы замтай танилсажа, олон тоото рассказуудайнь дундаhаа «Морин хуур» гэhэн рассказыень шэлэн абажа, шэнжэлгын ажал ябуулжа, удха дээрэнь хүдэлжэ, уран аргануудыень элирүүлээ.
Темэдээ хэрэгтэй литература шэнжэлээд, өөрынгөө hанамжануудые элидхэл болгон бэшэжэ, олоной анхаралда хамгаалха шатада хүрэбэ.
Энэ хүдэлмэридэнь «эрхим» сэгнэлтэ табижа, «Ерээдүй руу алхам» гэhэн эрдэмэй практическа конференцидэ хабаадахаар зууршалагдаба.
Хүтэлбэрилэгшэ:___________________Тугутова Т.Д.
Учимся рисовать горный пейзаж акварелью
Как нарисовать зайчика
Философские стихи Кристины Россетти
Рисуем "Осенний дождь"
Барсучья кладовая. Александр Барков