Жизнь и творчество Ахмедхана Налоева
Вложение | Размер |
---|---|
nalo_amedhan.docx | 486.24 КБ |
КъБР - м и ЦIЫХУБЭ ТХАКIУЭ
НАЛО АХЬМЭДХЪАН (1921-2010)
Зыгъэхьэзырар
МКОУ «Гимназия №29»-м
9 – нэ «Г» классым
щеджэ Хьэтэжыкъуэ Хамза
ЕгъэджакIуэр:
Ефэнды Маринэ Фонэ ипхъу.
Налшык, 2021 гъэ
«Гугъэрэ гукъинэрэ зиIэр цIыхурщ.
ЦIыхум ищIар ищIэжу,
ищIэнум гугъэ(мурад) хуиIэу щытщ.
Гугъэр цIыхущ,
мыгугъэр цIыхуу щытами цIыхужкъым»,- итхащ Нало Ахьмэдхъан.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ тхакIуэ Нало Ахьмэдхъан Хьэмырзэ и къуэр Лэсчэн жылагъуэбэм щыщ Старэ Урыху (Хьэтуей) къуажэм 1921 гъэм августым и 10-м къыщалъхуащ. Ар къызыхэкIар мэкъумэшыщIэ унагъуэщ. 1937гъэм къуажэ школыр къиухри Къэбэрдей-Балъкъэр педрабфакым щIэтIысхьащ. Ар 1941 гъэм къиухащ. 1941 гъэм дзэм къулыкъу щрагъэщIэну ираджащ. А гъэ дыдэм и июнь мазэм Ахьмэдхъан фронтым кIуащ. Зауэ гуащIэм лIыхъужьыгъэ къыщигъэлъагъуэу хэтщ саперу. 1942гъэм къыщыщIэдзауэ 1943 гъэм нэсыху Ленинград дэт Военно-инженернэ училищэм щоджэ.1943 гъэм май мазэм лейтенант Нало Ахьмэдхъан фронтым Iуохьэжри, зауэр иухыхукIэ хэтщ.1946 гъэм и щIыналъэм къегъэзэж.
А гъэ дыдэм и июнь мазэм Ахьмэдхъан фронтым кIуащ. Зауэ гуащIэм лIыхъужьыгъэ къыщигъэлъагъуэу хэтщ саперу.1942 гъэм къыщыщIэдзауэ 1943 гъэм
нэсыху Ленинград дэт Военно-инженернэ училищэм щоджэ.1943 гъэм май мазэм лейтенант Нало Ахьмэдхъан фронтым Iуохьэжри, зауэр иухыхукIэ хэтщ.
101-нэ полкымхэт гуп. Нало Ахьмэдхъан ищхьэмкIэ ещанэщ. 1945 гъэ
1946 гъэм и щIыналъэм къегъэзэж. Нало Ахьмэдхъан наградэу къратащ «Орден Отечественной войны» япэ степену зы, 2-нэ степену орденитI, Александр Невский и орденыр, «Красная звезда» орденыр, СССР-м и медалу 14, Польскэ народнэ республикэм и медаль. 1947 гъэм ВКП(б) и Обкомым и парткурсхэр къеухри а гъэм педагогическэ институтым щIотIысхьэ. Ар 1951 гъэм къеух. Нало Ахьмэдхъан бзэщIэныгъэхэмкIэ кандидатщ. Илъэс куэдкIэ КъБКъУ-м адыгэбзэмрэ литературэмкIэ и кафедрэм и доценту лэжьащ. Нало Ахьмэдхъан ящыщщ зи тхыгъэхэр цIыхубэм гунэс ящыхъуа тхакIуэхэм. Нало Ахьмэдхъан ТхакIуэхэм я союзым и членщ. Абы и творчествэм щынэрылъагъущ психологизмэр щытепщэ иджырей адыгэ рассказым и гъэпсыкIэр. ЩIалэ дыдэу Хэку зауэшхуэм хэта Ахьмэдхъан игъащIэкIэ щымыгъупщэжыну игу къинауэ щытащ а зэман гуащIэм ди цIыхухэм зэрахьа лIыхъужьыгъэр, сыт хуэдиз гугъуехьрэ бэлыхьрэ ямыгъэвами, цIыхухэр зыгъэдахэ гурыщIэ къабзэр, цIыхугъэр яфIэмыкIуэду, а зэман гугъур зэрырахьэкIар. Налом и рассказхэр гуимыхуж ящI а псори пэжу, къабыл пщыхъуу
уи нэгу къыщIэзыгъэувэж образхэм. Я нэхъ Iуэху гуауэми гузэвэгъуэми щытепсэлъыхькIэ, тхакIуэм зэиIэщIыб ищIыркъым цIыхугъэмрэ гущIэгъумрэ.
Апхуэдэщ зауэм и мафIэм хэтми я нэхъ псэзэпылъхьэпIэм къихутами, лIыгъэм щIыгъуу цIыхугъэр, псэ къабзагъэр зыфIэмыкIуэд ди зауэлIыр. А гупсысэмкIэ узэщIащ зауэм теухуауэ Налом итха тхыгъэхэр. Абы къыдэкIуэу, тхакIуэм къегъэнахуэ гъащIэм и налъэ зэмылIэужьыгъуэхэр, зэманым и нагъыщэу щыт цIыхухэр зыгъэпIейтей Iуэхушхуэхэр. ТхакIуэм и тхыгъэхэм хэт лIыхъужьхэм я дуней тетыкIэмкIэ, я гурыщIэ-гупсысэхэмкIэ нэрылъагъу мэхъу а псори. ЦIыху гъащIэр, цIыхупсэр, абы къыпкърыхьэ гурыгъу-гурыщIэ зэхуэмыдэхэр тэмэм дыдэу, жану къызэрихутэр, къихутэ къудейм къыщымынэу, тхакIуэм и образ купщIафIэхэмкIэ, гупсысэшхуэ хэлъу гукъинэж зэрищIыфыр ягъэбелджылы Налом и произведенэхэм.
Нало тхакIуэм и гулъытэр зэтар зауэм и мафIэм хэт сэлэтым зэрихьэ лIыгъэм и закъуэкъым. ТхакIуэм телъыджэу къегъэлъагъуэ зауэм и бэIутIэIур щызу зыгъэунэхуа сэлэтым и нэгу къыщIыхьэж гукъинэжхэр, абы и гум къыдрихьей гупсысэ-гурыщIэхэр, а зэсэжа зауэм абы гугъуехьу щигъэвхэм къадэкIуэу абы и нэгу щIэтщ и жьэгу пащхьэри, куэд щIауэ имылъэгъуа бынунагъуэри, и щхьэгъусэри, абы дигъэщIа гъащIэри. Апхуэдэ гукъэкIыжхэм зэщIаIыгъэ сэлэтхэр зыхэт зауэ мафIэм къихь гуIэгъуэри, зэхэуэр зэтесабырэу «пщIыхьэпIэ мамыр» зылъагъуу жея сэлэтхэр къызыхэуша гъащIэр зэрыгужьеигъуэри - а псори зауэм къызэрыщыхъу хабзэм хуэдэу тхакIуэм уи нэгу къыщIегъэувэ. ТхакIуэм зауэм и пэжыр зэи щIиуфэркъым, зауэм и теплъэр, и лъапсэр, абы хэт цIыхухэм я щхьэм илъыр, я гум щыщIэр, гупсысэу яIэр гум нэс псалъэкIэ, художественнэ деталь шэрыуэхэмкIэ уегъэлъагъу, уигъэлъагъу къудейм къыщымынэу, псори зи фэ дэкI цIыхур, уи нэкIэ плъагъум хуэдэу, зыхыбощIэ, абы удогузавэ, удопIейтей, гухэхъуэ щиIэм деж удогуфIэ, удогушхуэ, а цIыхум и псэм нэIуасэ ухуохъу. Налор зи акъылрэ зи гурыщIэкIэ жану гъащIэм и къэхъукъащIэ дэтхэнэми куууэ кIэлъыплъыфу щыта цIыхущ. Абы къилъагъур нэм къыIуидзэ къудейртэкъым, атIэ «тепхъуэ» зыгъуэта
дунеягъэ Iуэхухэр къыщIигъэщт, иухуэ образхэм псэ хилъхьэт.ь ЦIыхубэм яIурылъ бзэм и дахагъри, и IэфIагъри, и къабзагъри мыгъэкIуэдауэ, зытетхыхь Iуэхум тэмэму тегъэпсыхьауэ къэгъэсэбэпыныр тхакIуэм и тхыгъэхэм я фащэщ. Аращ Налом и тхыгъэхэм гъунэжу щIыхэбгъуатэр псалъэ купщIафIэхэр, гушыIэ дахэкIэ узэда псалъэ шэрыуэхэр.
Ахьмэдхъан хужаIа псалъэхэр:
Адыгэ интеллигенцэм щыщ псоми пщIэрэ щIыхьрэ зыхуащI я нэхъыжьыфIт Нало Ахьмэдхъан. Ар Къэбэрдей-Балъкъэрым и мызакъуэу, Адыгейми Шэрджэсми щыцIэрыIуэт. Налом и зэчий иным пщIэшхуэ щыхуащIырт, цIыху Iущу, щэджащэу, тхакIуэ Iэзэу, акъыл щыпкъэу зэрыщытым, абы хэлъ цIыхугъэм, Хэку зауэшхуэм къыщигъэлъэгъуа лIыгъэм, адыгэ лъэпкъыр игъэдахэу, игъэлъапIэу дунейм зэрытетым папщIэ.
МэшбащIэ Исхьэкъ, Къэбэрдей-Балъкъэр, Адыгей, Къэрэшей- Шэрджэс республикэхэм я цIыхубэ тхакIуэ.
СССР-м и тхакIуэхэм я зэIущIэшхуэм хэтщ, 1981 гъэ.
Нало Ахьмэдхъан иримыгъэджа яхэтакъым адыгэбзэ факультетыр къэзыухахэм. Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым а лъэхъэнэм литературэм тегъэщIауэ ущIэкIуэну щыIар Нало Ахьмэдхъанрэ Сокъур Мусэрбийрэщ, бзэмкIэ — Урыс Хьэталийщ. Урыс-япон зауэм теухуауэ Ахьмэдхъан итха «Нэхущ шу» романыр сэ сыредактору къыдэзгъэкIауэ щытащ. А зауэм си адэ къуэш лъэрызехьи
хэтат. Романыр документхэм, фактхэм, архив материалхэм «иригъэтхьэлами», куэд дыдэ къызэщIиубыдэу адыгэ шухэр (сотняр) зищIысыр щыжиIэфащ, цIыхухэм я деж нихьэсыфащ.
Ахьмэдхъан хуэдэлI дунейм тетами зырызыххэщ. «КхъыIэ, щIалэгъуалэм сыкъызэрыфхыхьэр фи жагъуэ фымыщI, зы ныбжьэгъу сиIэжкъым, псори дунейм ехыжащ», — жиIэурэ дигъэныбжьэгъурт. Тхылъ тедзапIэм къыщIыхьэурэ сэлам
къыдихыу, къытщIэупщIэу, гулъытэ зиIэ цIыху гуапэу дунейм тетащ. Нало Ахьмэдхъан Хэку зауэшхуэм щызэрихьа лIыгъэм папщIэ дамыгъэ куэд къыхуагъэфэщащ. Литературэми куэд хилэжьыхьати, цIыхубэ тхакIуэ цIэр къыфIащащ. Ахьмэдхъан щыпсэуам пщIэшхуэ хуэтщIу дгъэлъэпIэн хуеящ. Иджы къытхуэнэжыр и цIэр тщымыгъупщэу, щIэблэм едгъащIэу дыпсэунырщ.
Бицу Анатолэ, КъБР-м и цIыхубэ усакIуэ.Сэ сщIэжыркъым сыщеджа зэманми нэхъ иужьыIуэкIи адыгэ кафедрэм Ахьмэдхъан сыщыдэлэжьа илъэсхэми абы зэрыригъэджа дерсхэмкIэ студент гуэр «тIу» къыщихьауэ: япэрауэ, студентхэм а предметхэр фIыуэ ялъагъурт, етIуанэрауэ, хэтыт Ахьмэдхъан фIэмылIыкIыу экзаменым пхуекIуэлIэнур, тэмэму зимыгъэхьэзырауэ.
А фIэлIыкIыныгъэм теухуауэ зы Iуэхугъуэ цIыкIу сыкъытеувыIэнут, университетым хъыбару дахьэжауэ щытауэ. АтIэ, Ахьмэдхъан нэмысыншагъэ зэридэн дунейм теттэкъым. Махуэ гуэрым зэи здыщIэмыхьа курсым лекцэ къыщеджэну ар щIыхьат. ЕгъэджакIуэм пщIэ хуащIу къыхузэфIэуващ адыгэ студент гупыр. Зы хъыджэбз цIыкIу къэмытэджауэ къыщыхъуащ Ахьмэдхъан. Университетым и адыгэ отделе-нэм къыщIэтIысхьа пщащэ цIыкIум апхуэдэ хабзэншагъэ къылъыкъуэкIыныр игу техуэнт мо хабзэщIэкъум: къызэкIуэкIащ нэрылъагъуу. «Тэдж!» — жриIащ хэкъузауэ. Модрейм зигъэхъейркъым. «Тэдж!» и макъым зригъэIэтащ Ахьмэдхъан. Гупым гузэвэгъуэр къакIэщIэзэрыхьащ. Мо пщащэ цIыкIуми гузэвэпауэ и щхьэр къиIэтри: «Сэ сыщытщ, Ахмедхан Хамурзович!» — къыдришеящ зэхэпх къудейуэ. Ахь-мэдхъан къэуIэбжьауэ къекIуэкIрэ еплъмэ — хъыджэбзыр зэфIэтт. Ауэ ар апхуэдизкIэ лъахъшэ цIыкIути, зыбгъэдэт стIолым къыкъуэщ къудейуэ арат. Абдежым аудиторие щхьэгъубжэхэм хэлъ абджхэр игъэзджыджкъэ жыпIэну Ахьмэдхъаныр (ар езыр лIышхуэт)
къыщеудри мэдыхьэшх. Зигу къызэрыгъуэтыжа студентхэри мэдыхьэшх. ИтIанэ ар пщащэ цIыкIум бгъэдыхьэщ, и щхьэфэм Iэ дилъэри, къыхуигъэгъуну елъэIуащ. Лекцэри хъарзынэу екIуэкIыгъащ.
Ари Ахьмэдхъан и хьэл гъэщIэгъуэнхэм ящыщ зыт: зыгуэркIэ жэкъуауэ сыт хуэдэу къызэщIэмынами, Iуэхум и тэмэмыпIэр къызэрищIэу напIэзыпIэм губжьыр щхьэщыкIырти, «Къысхуэгъэгъу!» — жиIэфырт, «еIым еI, сэ жысIащи, пэжыр сэ зэрыжысIам хуэдэущ» жиIэу имыукъуэдийуэ.
ИщхьэмкIэ зэрыщыжытIащи, Ахьмэдхъан цIыхур я къулыкъукIи, мылъкукIи, ябгъэдэлъ зэфIэкIкIи, ныбжькIи, лъэпкъкIи зэхэгъэж ищIыртэкъым.
Къэмбэчокъуэ Iэдэм, филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор.
Адыгэбзэ, урысыбзэ кафедрэхэм и лэжьакIуэхэр. КъБКъУ,1969 гъэ.
Нало Ахьмэдхъан и къалэмыпэм къыщIэкIа дэтхэнэ тхыгъэри зэрыкупщIафIэм, зэрыщIэщыгъуэм, гупсысэ куукIэ зэрыгъэнщIам шэч къытезыхьэн щыIэкъым. Си щхьэкIэ сэ ахэр къызолъытэ адыгэ прозэм и лъагапIэхэм ящыщ зыуэ. Ди прозэр иужьрей илъэс пщIейм гъуэгуанэщIэ техьамэ, ар псом япэ зи фIыщIэхэм хабжэ анэдэлъхубзэм и IэфIыпIэмрэ и дахапIэмрэ куу дыдэу къыщIэзыгъэлъэф тхакIуэ телъыджэ Нало Ахьмэдхъан.ЦIыхум и гущIэлъапсэм нэплъыс, абы и гурыгъугурыщIэхэр къалэм жанкIэ къыщIэзыгъалъэ, дэтхэнэ цIыхуми цIыхугъэ лъагэрэ дуней хьэлэмэтрэ дэзылъагъуф тхакIуэт Ахьмэдхъан ар куэдым яхузэфIэкIыркъым, къызэхъулIэри гъащIэм и уэрыпIэм хэшасэ къалэм зыгъабзэ
тхакIуэ набдзэгубдзаплъэрщ. Апхуэдэут дэ псоми Нало Ахьмэдхъан зэрытцIыхур. Абы куэдрэ ди литературэм и жьантIэр иIыгъащ.
Къэрмокъуэ Хьэмид, тхакIуэ, критик.
Нало Ахьмэдхъан куэд зыхузэфIэкIа тхакIуэ гуащIафIэщ. Абы и тхыгъэхэр «Iуащхьэмахуэ» журналым, газетхэм щIэхщIэхыурэ къытехуащ, тхылъ щхьэхуэуи къыдэкIащ. («Урыху акъужь», 1960; «ГушыIалъэ», 1963; «Лъагъуэхэмрэ гъуэгухэмрэ», 1969; «Рейхстагым адыгэбзи тетщ», 1972; «Къэрэгъул зэблэкIыгъуэ», 1972; «Пшэплъ жыжьэхэр», 1984; «Бжьэр къэпщIащ», 1987). Итхам хэплъэжщ, зэхидзыжри, нэхъ къехъулIауэ къилъытэжхэр томищым щызэхуэхьэсауэ («Тхыгъэхэр», 1993–1995) къыдигъэкIыжащ. Нало Ахьмэдхъан тхэн къызэрыщIидзауэ щытар рассказщ (новеллэщ). ИкIи пцIы хэлъкъым тхакIуэр абы икъукIэ Iэижь зэрыхуэхъуам. Ауэ, жанр кIэщIым и гъунапкъэхэр къезэвэкIыу щыхуежьэм, Налом жанр нэхъ пIащэхэри къигъэIурыщIащ: повестыр, иужькIэ романыр. Нало Ахьмэдхъан и рассказ хьэлэмэтхэри («Псыхьэ нанэ», «Бжьэр къэпщIащ», «УнэгъащIэ», «Бостей упIышкIуа», н.), и повесть щIэщыгъуэхэри («Къэрэгъул зэблэкIыгъуэ», «Пшэплъ жыжьэхэр»), и роман гъуэзэджэри («Нэхущ шу») ди лъэпкъ прозэм и фIыпIэм хыхьащ.
Нало Ахьмэдхъан и цIэр къалэм и зы уэрамым фIащащ:
Кабардино-Балкарская Республика
Решение от 06 июля 2012 года № 45
О наименовании улицы в городском округе Нальчик именем А.Х. Налоева
Принято
Советом местного самоуправления городского округа Нальчик
Рассмотрев обращение Президента международного Аланского конгресса об
увековечении памяти участника Великой Отечественной войны, народного писателя, ученого, преподавателя КБГУ, внесшего значительный вклад в родную литературу, А.Х. Налоева наименованием улицы в городском округе Нальчик, а также обращение многотысячного коллектива сотрудников Кабардино-Балкарского
государственного университета, Совет местного самоуправления городского округа Нальчик решил:
Наименовать именем Налоева Ахмедхана Хажмурзовича проезд от ул. Шогенова в сторону больничного городка и микрорайона Нарт, нормализованное название - ул. Налоева (текст информационного стенда прилагается).
Опубликовать настоящее Решение в газете "Нальчик".
Глава городского округа Нальчик И.В.МУРАВЬЕВ
В Нальчике, в отделении почтовой связи 360051 Почты России состоялось гашение специальным штемпелем, посвящённое 100-летию со дня рождения Ахмедхана Хамурзовича Налоева, одного из ярких представителей послевоенной кабардинской литературы, народного писателя Кабардино-Балкарии, ученого-лингвиста, педагога, активного участника Великой Отечественной войны.
Нало Ахьмэдхъан и адыгэбзэри узыIэпишэу дахэщ икIи къулейщ. Налом и адыгэбзэр – адыгэхэм къадэгъуэгурыкIуэ, сытри къызэрыпIуэтэфын бзэщ: псынщIэщ, лантIэщ, шэрыуэщ. Дауи, псынщIэу, лантIэу икIи шэрыуэу художественнэ текстым и бзэр щытын щхьэкIэ авторым и псалъэхэр къулейуэ, зыхуей псалъэ дыдэр а щыхуей дыдэм и деж хьэзыру къищтэу иIэни хуейщ.
Нало Ахьмэдхъан дунейм ехыжащ 2010 гъэм июным и 5-м. Ар щыщIалъхьэжащ къыщалъхуа къуажэм.
Литературэ:
1.Абазэ А.Ч. Къэбэрдей тхакIуэхэр. Я гъащIэмрэ лэжьыгъэмрэ. - Карачаевск
-Нальчик:
2. Абазэ А.Ч., Гъут I.М., Къэжэр Хь.Хь., ХьэкIуащэ А.Хь. Адыгэ литературэ.
11-нэ класс. Хрестоматие.
3. ЩоджэнцIыкIу Iэдэм. Хьэлэлыгъэ макъ. - «Iуащхьэмахуэ» журнал 1962, №3.
4. adyghepsale.ru›?p=66087 интернет АДЫГЭЛI, ЗАУЭЛI, ЩIЭНЫГЪЭЛI, ЕГЪЭДЖАКIУЭ
5. 1УАЩХЬЭМАХУЭ 2016 гъэ, 4 июль-август
6. Пэжыр и гъуазэу/Нало Ахьмэдхъан/2001 гъэ
7. Адыгэ псалъэ, октябрь2021
Украшаем стену пушистыми кисточками и помпончиками
В какой день недели родился Юрий Гагарин?
Просто так
Пока бьют часы
Любили тебя без особых причин...