Доклад "Арюун Булаг аршаан"

БУРЯАДАЙ РЕСПУБЛИКЫН ЭРДЭМ ҺУРАЛСАЛАЙ МИНИСТЕРСТВО

ИВАЛГЫН АЙМАГАЙ ЭРДЭМ ҺУРАЛСАЛАЙ ТАҺАГ

ИВАЛГЫН  ЮРЭНХЫ ДУНДА ҺУРГУУЛИ

Темэ:«Арюун Булаг» аршаанай тγγхэhээ…

(«Культурологи» гэhэн hалбари)

Дуургэгшэ: Дондоков Булат, 6 Г класс,

Ивалгын дунда hургуули

Хутэлбэригшэ: Норбованжилова Сэсэгма Цыренжаповна,

Ивалгын дунда hургуулиин

Буряад хэлэнэй ба литературын багша

Ивалга

2019

Оролто γгэ

Үе сагай эрилтэ гээшэ тон hонин. «Эрьехэ наран, ээлжэлхэ тγрэ» гэдэгтэл, hγγлэй арбаад гаран жэлнγγд соо буряад арадай угай ёһо, заншал, һуудал, байдал һэргээхэ, тиин тэдэнээ улам саашань хγгжөөхэ, γри хγγгэдээ γндэһэн хэлэндэнь дахин һургаха гэхэ мэтын асуудалнууд дахин тобойн гаража ерээ.

Буряад арадай ёhозаншалнууд хэдэн зуун жэлэй саанаhаа эхиеэ абадаг. Буряад зон гээшэ хγндэмγγшэ, уримгай, налгай зантай, эртынгээ ёhо заншалые хγндэлдэг арад юм. Урда сагhаа хойшо абажа ябаhан ёhо заншалайнь баялигуудые хγγгэдтэ ойлгуулха, зааха гээшэ шухала хэрэг.  Мγнөө сагта шажан бурхана hэргээжэ, урданайнгаа еhо заншалаа сахижа эхилhэн энэ hγγлэй γе сагта ажамидаржа байhан зон ехэ буянтай гээшэбди. Тиимэhээ нютагайнгаа шажан мγргэлтэй газарнуудта обоо тахилга хадаа ехэ актуальна гэжэ hананаб.

Темэ: «Арюун Булаг» аршаанай түүхэhээ

Шэнжэлэлгын методико:

Шэнжэлэлгын ажал, түүхын данса, материалнуудые суглуулалга, үзэлгэ, мүрдэлгэ, худаг бариhан барилгашадтай уулзалга, худагые hахигша, сахигша хүнүүдээр хөөрэлгэ, шэнжэлэн үзэлгэ, фотозурагуудые, презентации хэлгэ.

Шэнжэлэгдэхэ зүйл: Хубисхал нютагта нээгдэhэн  «Арюунбулаг» аршаанай түүхэ.

Шэнжэлэлгын гол зорилго, бодолго, шудалха зүйл:

Түрэл нютагайнгаа түүхэ, hүлдэ тэмдэгүүдые шэнжэлэлгэ, ёhо заншалаа сахилга, Дармаа Хамбын «Арюун Булаг» аршаанай бии болоhон тухай шэнжэлэл.

Шажанай hургаалнуудтай танилсаха, бэеэ зγбөөр абажа ябаха, ажамидаралай нγгэл буяниие илгаруулха дадал хγмγγжγγлхэ.

Мургэл,шажан дэлгэрэнхэй

Мунхэ hайхан нютагнайл даа.

        Хамбын нангин тахилтай

        Хангай Баян Улаандаа.

Улаан – Удэ хотоhоо Хяагта ошоhон харгыгаар Ивалга тосхон хγрɵɵгγй ябахадаа, Табхар hууринай дорохоно, багахан Хубисхал нютагай дээрэхэнэ, уран дархашалнуудай гарнуудаар гоёогдожо бγтээгдэhэн худаг, найман ханатай тγхэреэхэн гэр хараа ёhотойт?

Буддын шажантанай заншалаар γльгэр мэтэ шэмэглэгдэhэн энэ барилга ханууд ямар удха шанартай гээшэб?

Энэмнай хадаа hаяхан ологдоhон (hэргээгдэhэг) «Арюун булаг» гэжэ нэрлэгдэhэн аршаан булаг гээшэ.

Би ɵɵрɵɵ Ивалгын аймагай Ивалга нютагай Дондоков Дашынг урбан γхибγγдэй хоердохинь болохо Булад гээшэб.

Энэл газарта, хадын оройдо Баян Улаан гэжэ Хамбын ехэ мγргэлтэй обоо бии юм.

Хамбын нангин тахилтай

Хангай Баян – Улаандаа, - гэжэ «Доодо Ивалга» гэжэ нютагайм гимн соо дууладаг.

Жэл бγгэдэ энэ обоое ɵɵрɵɵ Хамба лама Дамба Аюшеев тахидаг юм. Энэ обоо дээрэ Ивалгын дасанай γндэhэ hуури табигша ХVІІ- дохи ПандидоХамба лама Лубсан Нима Дармаевта зорюулагдаhан субарга бγтээгдэжэ табигданхай. Лубсан – Нима Дармаев (арадтаа Дармаа Хамба) 1890 ондо Зэдын аймагай Гэдээн Нюга газарта олон γхибγγтэй Цэрэнэй Дармажабай гэрбγлэдэ турэhэн байна. Үхибγγн наhандаа Сартуул дасанда хубарагаар γгтэhэн намтартай. Олон жэлэй хугасаа соо Будда бурханай hургаал оролдосотой γзэhэн, гγнзэгы этигэл тγрэжэ, нэн тγрγγн габжын дамжаа бариhан. 1920 оной hγγл багаар Сартуул дасанай шэрээтэ ламаар томилогдоhон юм.

Сэмγγн сагай γедэ Хяагтын шорондо hууhан. Наушки – Хяагта гэжэ тγмэр харгын барилгада ажаллаа. Хγшэр хγндэ ажалда бэень ехээр муудаа, мэдээгээ алдаад байхадань, тэрэниие наhа бараа  гэжэ hанаад, замай хажууда орхиhон байгаа. Тэрэ γедэ нютагайнь Сосоров Гомбожаб гэжэ хγн Дарма Хамбые  олоhон байна. Удаань Сартагта гэжэ газарта гурбан жэлэй хугасаа соо бγтээлдэ hуугаа.  1941 оной эсэстэ Хяагта – Улаан–Үдэ гэжэ харгыда хγдэлhэн, ажаллаhан газарынь хадаа Ивалгын аймагай Табхар hууринда байгаа. Энэл γедэ Дарма Хамба Баян Улаан хадын сабдагуудтай танилсаhан байна. Тэрэ сагта энэл газарта булагай сэбэр уhа ундалжа, хγшэ орожо ябаhан байгаа.

1944 ондо Галсанов Хайдаб ламатай Эсэгэ ороноо хамгаалгын жасада hγзэгтэнhɵɵ, арад зонhоо ехэ мγнгэ оруулhан тγγхэтэй.

Бурхан шажан hэргээхэ хэрэгтэ ехэхэн зориг, габьяа оруулhан, Москва хото ошожо, Буддын шажанай дасан нээхэ зγбшɵɵл абаhан байна. Тиигэжэ Ивалгада дасан баригдаа.

1946 ондо Буддын шажанай ехэ хуралда Пандидо Хамба ламаар hунгагдаа. Энэ тушаалда айхадаа,  Дарма Хамба Баян Улаан хадые шажанай мγргэлэй обоо болгоогоод, сабдагуудынь Ивалгын сахюусануудай туhалагшанаар табиhан. СССР гурэндэ Буддын шажаниие мандуулха, Ивалгынд асаниие хγгжɵɵлгэдэ Хамба лама Лубсан – Нима Дармаевай габьяа аргагγй ехэ юм.

«Ехэ мγргэлтэй Баян Улаан обоогой хажууда заалhаа эмтэй домтой аршаан олдохо ёhотой.  Эндэмнай Дармаа Хамбын булаг байха. Бэдэрэгты!» - гэжэ мγнɵɵγеын 24 – дэхи дугаар Хамба Лама Дамба Аюшеев захиралта гаргаа hэн.

4 жэлэй хугасаа соо манай Доодо- Ивалгаархид, Хубисхалаархид, хγдɵɵгэй захиргаанай ударидалга доро энэ булаг бэдэрээ юм. Тэрэнэй тоодо эдэбхи гаргаhан абамни байха. Тиигэжэ 2008 оной зун энэ аршаан олоо.

Арад зоной, hγзэгшэдэй туhаламжаар худаг баряа, Лусадай эзэдтэ зорюулагдаhан уншалгын гэр табяа.

Мγнɵɵ энэ аршаан тахигдажа, хγн зон олоороо ерэжэ байдаг. Би сугтаа hурадаг γетэн нухэдɵɵрɵɵ ерэжэ hонин экскурсии хээб, хараhан γзэhэнɵɵ планшет болгожо гаргааб, шэнжэлэлгэ хээб, хэжэшье байнаб. Минии нютагай зон энэ аршаанай уhаар сайга шанадаг. Үдэр бγри хаа хаанаhаа олон зон булагта ерэдэг болонхой, аршаанай шэдитэ уhа ундалжа, хγсэ шадал абанабди гэжэ «Арюун булагай» данса соо бэшээд ошодог.

Энэ аршаан хγнэй бэеын тамирта ехэл туhатай юм гэжэ арад зон мэдэхэ болонхой. Аршаанай хажууда Ошор гэжэ мγргэлэй шулуун табяатай. Энэ шулуу Табхар хадада олоо юм, Ивалгын дасанда арамнайлагдаhан, ехэ ɵɵрын hонин тγγхэтэй, шэдитэй юм.

Минии аба энэб эдэрэлгэндэ сэхэ хабаатай, иигэжэ хɵɵрэнэ: «Энэ шулуу зорюута мγлижэ, отолжо, заhажа табяагγйбди, энэл тγхэл хэбээрээ олдогдоо. Тγхэлɵɵрɵɵ буддын шажанай hγр hγлдэтэ зγйл (символ буддизма ваджра), хоорондоо хоер hиимэгэршаар, дундуурнь барижа уяhан багса сахилгаанай дγрсэтэйгоор зурагдадаг Ошорто адли.»

Иимэл даа гγнгγнзэгы, ехэ тγγхэтэй, γшɵɵ ирагдаагγй хуудаhатай «Арюун Булаг» аршаан тухай богонихон мини хɵɵрɵɵн.

Хэрэглэгдэhэн литература:

1. Газета «Буринхаан» Джидинского района
2. Газета «Буряад Унэн. Духэриг» от 14.12.2006
3. Газета «Бизнес Олзо» от 1.10.2009
4. Материалы Дугана аршана «Арюун Булаг»
5. Рассказы старожилов Нижней – Иволги и земляков Дармаева Лубсан – Нимы – основателя Иволгинского дацана
6. Т.М.Михайлов.«Религия бурят. Бурятский шаманизм»
7. К.Д.Басаев. «Быт бурят в настоящем и прошлом». Улаан-Удэ.1980
8. С.Д.Бабуев, И.П.Бальжинимаева «Буряад зоной урданай hуудал байдалай толи». Улаан-Удэ. Изд-во «Бэлиг».2004 он