Монгуш Наташа Шинчилел-толевилел. "Тос дагылга "
Тыва чоннун тос езулалдарын тайылбырлап бижээн.
Вложение | Размер |
---|---|
Тос дагылга | 2.27 МБ |
Слайд 1
Шинчилел-төлевилелдиң темазы : «9 дагылга » Чадаананың үш дугаар ортумак школазы 3 “в” класстың өөреникчизи Монгуш Наташаның кылган ажылы Удуртукчузу: Куулар Э.О.Слайд 2
Ажылдың сорулгазы: Тыва чоннуң шаандан тура сагып келгени дагылгаларны өөренип көөрү, база чүнү, чүге дагып чораанын шинчилээри. Ук сорулгаларны чедип алырда: Дагылга ёзулалдарын шаандан тура чүү дээш дагып келегениниң дугайында тайылбыр ажылдарын төөгү номнарындан тып өөренир. Дагылга бүрүзүнүң ужур-утказын өөренир. 3.Кандыг үеде дагып чораанын илередир. Арга-методу: дилеп тывар.
Слайд 3
Актуалдыы: Кижиниң амыдыралы бойдустан дорт хамаарылгалыг болганы-биле Төп Азияның чоннары оран-делегей ээлеринден өршээл дилеп, чалбарыыр чорааннар. Үе-дүптен бээр чоннуң эки чаңчылын салгалдан- салгал дамчып кижилер сагып келген. Ол чаңчылдарның аразындан “тос дагылганы ” эрттирери болур. Ону анаа-ла кижи болганы дагып чорбас, шупту дагылгалар ужур-уткалыг болур. Сөөлгү үеде тыва чоннуң чаагай чаңчылдары, ёзулалдары уттундуруп турары хомуданчыг. Ынчангаш бис бо теманы шинчилеп көөр дээш шилип алдывыс.
Слайд 4
Дээрни дагыыры Дээрни дагыыры дээрге Хүннү болгаш Октаргайны дагаанын илередип турар . Кааңнай бергенде кудай-дээрни дагып , чаъс-чайыкты дилеп ап, октаргайга чалбарып , ак сүдүн , аъш-чеминиң дээжизин өргүп , йөрээп алганыр турган . Шала сөөлзүредир дээрни дагыыры ховартаан .
Слайд 5
Таңды дагыыры Таңды дагыыры дээрге тыва чоннуң ыдыктыг сүзүглели . Таңдыны дагып тургаш , тыва кижилер ол сынның ээзинден ачы-буянны дилеп чораан , тос дээрниң байлаан камгалаарының база бир хевири кылдыр ажыглап чораан . Кижини кижи д арлаар , мөлчүүр болгаш бастыр чорук дендеп турда , дүжүметтерден ө ршээл дилевейн,чүгле бедик Таңдызындан ө ршээл дилеп тейлеп чораан дээр . Таңды дагыыры дээрге бурунгу тываларның оран - чуртун камгалаан ыдыктыг байырлалы болур .
Слайд 6
От дагыыры Отка чүдүүр чорук тываларга эрте -бурун шагда -ла турган . Бистиң ада- ө гбелеривис хамык -ла чүвени от чаяап турар-деп бодап чораан болганындан чылдың -на отту дагыыр турганнар . Ө г бүрүзү одун дагыыры шуут ыдыктыг чүдүлге турган . Күс – от дагылгазының ү ези . Башкы хар чаап турда отту дагыдар.Отка үстүг-чаглыг чеминиң дээжизин өргүүр . От дагыыры - от ээзинге чалбарып чүдээни болур . Амгы үеде безин өг-бүлеге амыр-тайбың турзун , уруг-дарыг аарыг-аржык чок , улуг улустуң оруу ак болзун дээш от ээзин чемгертир .
Слайд 7
Оларның бурун шагдан бээр сагып чорааны отка хамааржыр ужурлары бар: Отче дүкпүрүп болбас – аксы бужартаар. Отче суг кутпас – сүнезининиң оду өжер. Отче бок октавас – караа согураарар. Отту арта халып болбас – чуртун карартыр ядараар. От орнун базып болбас – кежии чайлаар. Көшкен кижи одунуң орнун арыглап каар – сеткили ак болур. От хайыракан, өршээзин!
Слайд 8
Суг бажын дагыыры Долгандыр турар бойдусту камнап хумагалаарының бир аргазы . Суг бажын дагып турар болаганда , ол черни долгандыр турар бойдузун кайы-хамаанчок үрегдевес . Суг бажын чүдетпес , суг кыдыындан ыяш кеспес.Суг бажы дагыыры тускай уткалыг болгаш ё зу-чурумнуг : 1. Уруг-дарыг сылданы бээрге , хам кижини хооп эккелдиргеш суг бажын дагыдар чораан . 2. Чылдың дагыыр суг бажы туруп болур , ооң кол ужуру болза , ол чооктуң арга-ыяжы өссүн , ол суг катпазын дээн уткалыг болур . 3. Байыыр дээн кижи суг бажын дагыдар . 4. Т ө рел ызыгуур үстүп төнмезин дээн кижи дагыдар . 5. Суг бажын суг ээзи ээ көрүп , карактаар болзун дээш ө ршээл дилеп келгеш , дагылга кылыр .
Слайд 9
Тыва улустуң суг -биле холбашкан ыдыктыг ужурлары бар: Суг чүдедип болбас – аарыг тыптыр . Сугже бок октап болбас – авазының эмииниң сүдү боглур . Суг чанындан ыяш кезип болбас – салаалар куяңнаар . Суг чанынга албаннап болбас – боостаазы ажыыр . Суг бажындан өл ыяш кеспес – чаш амытаннар сылдаңнаар . Суг бооп балыктавас – кижиниң кежии чайлаар .
Слайд 10
Хам ыяш дагыыры Хам ыяшка чүдүүр болгаш ону дагыыр чорук тываларга ү е – дүптен бээр туруп келген.Хам ыяш дээрге хам дыт болур . Дыт дээрге эң узун назылыг , эң узун дуртуг , эң быжыг ыяш болур . Ол хам дытты хам кижи чылдың дагыыр.Хам дыт дагыыры тыва чоннуң бурунгу сүзүглели болгаш оран-чуртунун байлаан камгалаан база бир аргазы болур . Ону дагыыры дээрге-ле арга-арыг ээлеринге чүдүп чалбарыыры болур . Дагылгалыг хам дыт чанындан ыяш кеспес , аң өлүрбес болгаш олаа кавыга чер казары хоруглуг турган .
Слайд 11
Тел ыяш дагыыры Бир дөстен дыт , шиви кожаланчып ү нген болза , тел ыяш дээр.Чамдыкта дыт , шиви , терек катай үнгеш тел ыяш бооп көстүр . Кижи амытанның үре-салагалы үстүп төнмезин дээш тел ыяшты дагыыр . Уруг-дарыы чок улус хам чалааш , тел ыяшка чалбарып , дагылга кылыр.Тел ыяш чок болза бай ыяшты дагыыр . Бай ыяш дээрге эңмежок хөй будуктуг ыяш болур .
Слайд 12
Овааны дагыыры Оваа дагыыры дээрге чернин ээзинге чүдүүрү база кижилерниң кылган ажылының ү ре - түңнелин көөр ё зу -биле холбажып келген бир онзагай сүзүглели болгаш байырлалы болур . Оваа дагыыры дээрге хоор чонну чылдын -на чаңгыс черге чыып алгаш байырлаары -дыр. Мал- маган азыраан өдек чоогунга , тараа тараан шөлге дүжүт эки болзун дээш оваа тургузар . Овааны даш чыып азы ыяш кескеш чадыр хевирлиг тургуза р .Оваа дагаан черге шүүлген мөгени , эрткен аътты база шылгараан ыраажыны чылдың -на илереткеш чыылган чоннуң мурнунга көзүлдүр шаңнаары дээрге ол чурттуң чонунуң күштүүн , хөглүүн база сүр күштүүн илередип турары болур .
Слайд 13
Буга бажы дагыыры Буга бажын дагыыры дээрге , тараа тарыыр шөлге казып бадырган буга суунуң ү нген дөзүн база буга суунуң хемден ү нген черин дагыыры болур . Буга бажы дагыыры дээрге чоннуң тараа тарыыр ажылы -биле холбашкан . Буга дөзүнүң чанындан ү нген ыяш будуунга арагалыг хойлааракты халаңнадыр азып каар болгаш хадың дазылындан кылган буга дүрзүзүн чавыс черге чаларадып каар .
Слайд 14
Көжээ дагыыры Көжээ дээрге даштан кижи дүрзүзүн оюп , сиилбип кааны болур . Көжээ дагаан черге эвээш санныг кижилер баар . Көжээге чеде бергеш , ооң чиге мурнунга калбак даш салгаш , ооң кырынга дулген эът , быштак , саржаг салыр . Көжээни дагыыр чорук караңгы чүдүлге болгаш төөгүнүң тураскаалын камгалаар чорук -биле холбашкан , азы даш тураскаалды бурунгу тывалар ө лүрткен маадырның сүнезини кылдыр чүдүй бергенин херечилеп турар .
Слайд 15
Бурун шагдан тура тываларга көжээни дагыырының ужурлары бар: Аарыг-аржык болганда , к ааң-халап болганда , м аажым чорук күзээнде , ө гбе чуртун эргээнде , дагыыр . Көжээниң бодун ыдыктап база турган .
Слайд 16
Түңнели. Бистиң өгбелеривис ук-салгалдарын бижиттинмээн хоойлу болур ужурларны сагып билир, төлептиг кижилер кылдыр кижизидип чораан.Чонунуң эрткен үезин, ёзу-чаңчылдарын сагып чоруур кижи ёзулуг мөзүлүг болгаш культурлуг кижи болур. Ынчангаш , бистиң ада-өгбелеривистен дамчып келген бурунгу ужурларны, ёзу-чаңчылдарны ам-даа сагып чоруур болзувусса, ёзулуг төөгүвүстү утпайн, бойдус-байлаавысты хумагалап, боттарывыстан камгалап ап болур аргазы бар деп чүүлден түңнелди үндүрүп көрээлиңер.
Слайд 17
Мээң ава-ачамның дөргүл-төрелдериниң чыглып алгаш оваа, таңды дагып турар байырлалдары база чылдың-на болуп турар.
Слайд 21
1.Кенин-Лопсан, М.Б. Тыва чоннуң бурунгу ужурлары / М.Б . Кенин-Лопсан .– Кызыл, 1994. 2. М. Б. Кенин-Лопсан «Традиционная культура тувинцев» - Кызыл, 2006. 3.Г. Д. Сундуй « Улусчу ужурлар » 5-6 класс. Кызыл, 2005. 4.Г . Д. Сундуй « Улусчу ужурлар » 3-4 класс. Кызыл, 2004. Ажыглаан литература даңзызы
Слайд 22
Кичээнгейлиг көргени ң ер дээш четтирдим !!!
Злая мать и добрая тётя
За еду птицы готовы собирать мусор
"Портрет". Н.В. Гоголь
Старинная английская баллада “Greensleeves” («Зеленые рукава»)
У меня в портфеле