Шинчилел ажылы «М.Тирчинниң «Ирбиш» деп чечен чугаазының дылының онзагайы»

М.Тирчин Россияның Журналистер эвилелиниң, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң  кежигүнү, Тес-Хем кожууннуң чогаалчызы, «Тес-Хем кожууннуң хүндүлүг хамаатызы» деп аттың эдилекчизи, республиканың солуннарының, тыва чогаалчыларның «Улуг-Хем» сеткүүлүнүң болгаш кожууннуң «Самагалдай» деп солунунуң хоочун бижикчизи, чечен чогаалга сонуургалдыг, салым-чаяанныг аныяк бижикчилерниң  дагдыныкчызы, улустуң аас чогаалының чыыкчызы чораан.

Моторк Тирчинниң проза чогаалдарын  сайгарган тускай ажылдар эвээш деп кɵрдүвүс. Ону барымдаалааш, чогаалчының дылын шинчилээр сорулга-биле ук ажылды сонуургап, шилип алган бис.

Чогаалчының «Күдээлер» деп 1992 чылда чырыкче үнген номунда «Ирбиш» деп чечен чугаазынга доктаап, сайгарарын оралдажып көрдүвүс. Ук чогаал бойдус темазынга бижиттинген, чогаалда кандыг овур-хевирлер чуруттунганын  сайгарарын оралдаштывыс.

Ажылывыстыӊ чаазы:  ук чогаалды сайгарган  ажылдар барык чок,  бо баштайгы  шенелде ажыл.  Ынчангаш  ону сайгарары негеттинип турар, мооң-биле   ажылдың чугулазы   тодараттынып  турар. 

Шинчилел ажылының объектизи: М.Тирчинниӊ  «Ирбиш»  деп чечен  чугаазының дылының онзагайы.

Шинчилел ажылының материалы: М.Тирчинниң  «Ирбиш» чечен чугаазы.

Ажылдын сорулгазы:

Чогаалчы М.Тирчинниң  чечен чугаазының уран-чеченин сайгарары.

Шиитпирлээр айтырыг:

Чогаалчының дылының онзагай чүүлдерин илередири.

Ажыглаан арга-методтар:

Ажылывыска тайылбыр, дилеп-тыварынын  методтарын, чечен чогаалдын дылын сайгарар база статистика  аргаларын ажыглаан бис.

Ажылдын ужур-дузазы:

Тыва чогаал башкыларынга, чогаалчынын чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын сонуургап чоруур өөреникчилерге, чечен чогаалга сонуургалдыгларга бичии-даа бол дуза болур дээрзинге идегеп турар бис.

Ажылдын тургузуу:

Ажыл допчудан, киирилдеден, 2 эгеден,  түңнелден, ажыглаан литература даңзызындан  болгаш  капсырылгалардан тургустунган.

 Тирчин Моторк Айыжыевич өске чогаалчылар-биле бир дөмей ɵскен-төрээн черин алгап-мактаан, ооң чараш бойдузунга, төрел чонунга тураскааткан чогаалдарны хөйү-биле бижээн. Чогаалчының чечен чугааларының дылы онзагай болганындан  номчукчуларга  чурумал  каракка ол-ла хевээр көстүп кээр. Хемчээли биче, эвээш-даа бол, дыл-домаа  бөдүүн бижиттинген чечен чугаалар улустуң амыдырал болгаш бойдус дугайында билиин алгыдып, сонуургалын күштелдирип турар деп бодаар бис.

Чогаалчының «Ирбиш» деп чечен чугаазында болуушкун Тес-Хем кожууннуң О-Шынаа сумузунуң девискээринде Деспең хемде болуп турар. Ынчангаш чогаалда Деспең хемниң пейзаж чурумалын чураан одуруглар бар. Чижээ, «Деспең хем хая-даштыг, кадыр-каскак, чалым-туругларга кызадып алган». Ол ышкаш ирбиш деп амытанның овур-хевирин кɵргүскен одуруглар кирип турар.

Кандыг-даа чогаалчы чогаалдың дылын онзагай болдурары-биле чечен чогаалдың уран аргаларын ажыглаар. Чечен чугааның сɵзүглелинде чогаалчының ажыглааны чурумалдыг аргалардан эпитеттер онзагай черни ээлеп турарын эскердивис. Ниитизи-биле сɵзүглелден алгаш кɵɵрге, чечен чугаада 22 эпитет, 3 деңнелге, 3 метафора  ажыглаттынган. Ынчангаш сɵзүглелде уран-чечен аргалардан эпитеттер хɵйү-биле ажыглаттынганын тодараттывыс.

 Моторк Тирчинниң «Ирбиш» деп чечен чугаазында ажыглаттынган  деңнелгелер, тодаргай эпитеттер, овур-хевирлер чогаалдың уран-чеченин күштелдирип, онзаландырып турар. Чогаалда овур-хевирлерни болгаш уран-чечен аргаларны чараш, шын ажыглааны авторнуң дылының онзагайының, уран-чечениниң көскү херечизи деп түңнелге келдивис.