Исследовательская работа «С.Токаның «Тос чадырда» деп чогаалында Тывыкының овур-хевири»

XXV Муниципальная научно-практическая конференция школьников

«Шаг в будущее»

Исследовательская работа

«С.Токаның «Тос чадырда» деп чогаалында Тывыкының овур-хевири»

Автор:

Тюлюш Цендаюш Кудерович,

учащийся 6 б класса

Руководитель:

Тирчин Анджела Моторковна,

учитель родного языка и литературы

МБОУ Самагалтайской СОШ №2

Тес-Хемского кожууна РТ

2020-2021 уч.год

Допчузу

Киирилде……………………………………………………………………. ….2

Кол кезээ

«С.Токаның «Тос чадырда» деп чогаалында Тывыкының овур-хевири» …..4

Түңнел………………………………………………………………………........9

Литература……………………. ………………………………………………...10

Капсырылгалар.………………………………………………………………….12

Киирилде

Тыва литературада тыва чоннуң амыдырал-чуртталгазының, эрткен тɵɵгүлүг оруунуң  дугайында хɵй чогаалдар бижиттинген, чоннуң овур-хевирин чогаалчылар хɵй талалыг бижип кɵргүскеннер. Чижээлээрге, Тываныӊ улустуӊ  чогаалчылары  С.Токаның «Араттын сɵзү», С.Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузу», В.Кɵк-оолдуң «Хайыраан бот» дээш оон-даа өске чогаалдарны хамаарыштырып болур.  

Оларнын аразында Салчак Токаның «Араттын сɵзү» деп чогаалының «Тос чадырда» деп кезээнде чамдык эгелерге доктаап, чогаалда кол маадыр Тывыкының овур-хевириниң чуруттунганын  сайгарарын оралдаштывыс.

Чогаалдың «Тос чадырда» деп кезээнге болгаш авазыныӊ овур-хевиринге хамаарыштыр сайгарылга ажылдары бар, ынчангаш бис ɵɵредилге номунда сɵзүглелге даянып, кол маадыр Тывыкыныӊ овур-хевирин сайгарарын  оралдаштывыс.

Ажылывыстыӊ чаазы: Тывыкының овур-хевирин сайгарган ажылдар бар-даа болза, чамдык чырыттынмаан чүүлдерже кичээнгейни угландырдывыс.  Ынчангаш мооң-биле ажылдың чугулазы тодараттынып  турар.  

Ажылдын сорулгазы: С.Токаныӊ «Тос чадырда» деп чогаалында   Тывыкыныӊ  овур-хевирин сайгарары.

Ону  чедип алырда  шиитпирлээр айтырыглар:

•  С.Токаныӊ «Тос чадырда» деп чогаалынын идей-тематиказында, сюжет-композициязында  Тывыкыныӊ  овур-хевириниң чуруттунганын   илередири;
• Чогаалда Тывыкыныӊ  овур-хевирин сайгарары.

Шинчилел ажылының объектизи: С.Токаныӊ «Тос чадырда»  деп чогаалында Тывыкыныӊ  овур-хевири.

Шинчилел ажылының материалы: Авторнуӊ  чогаалындан «Тос чадырда» деп кезекте «Мерген», «Тас-Баштыг», «База кыш», «Шаагай» деп эгелер.

Ажылдың теоретиктиг үндезини:

Чогаалдың сайгарылгазынга хамаарышкан эртем-шинчилел ажылдарынга  болгаш  словарь-энциклопедияларга   даянган  бис.

Ажыглаан арга-методтар:

Филологтуг сайгарылга, дилеп-тыварының методтарын база  статистика  аргазын ажыглаан бис.

Ажылдың ужур-дузазы:

Тыва чогаал башкыларынга, чогаалчыныӊ чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын сонуургап чоруур өөреникчилерге, чечен чогаалга сонуургалдыгларга бичии-даа бол дуза болур дээрзинге идегеп турар бис.

Ажылдын тургузуу:

Ажыл киирилде, кол кезектен, түңнел, литература даңзызындан болгаш  капсырылгадан тургустунган.

Кол кезээ

С.Токаның «Тос чадырда» деп чогаалында Тывыкының овур-хевири

Чогаалчы Салчак Калбакхɵрекович Тока 1901 чылдың декабрь 15-те Танды-Тываның Салчак кожуунунуң Мерген деп черге тɵрүттүнген. Тыва литератураның үндезилекчилериниң бирээзи. Бирги салгалдың чогаалчызы. Прозаик, драматург.

Чогаал ажылын 1930 чылда «Самбукайнын чугаазы» деп баштайгы тыва тоожуну бижииринге киржилгези-биле эгелээн. 1931 чылда «Кинчини үзе шапканы» деп ооң чогаалы парлаттынган [Ховалыг 2001: 4]. «Тос чадырда» деп чогаалы 1944 чылда бижиттинген, ол-ла чылда орус дылче очулдуртунган («В берестяном чуме») [Комбу 2012: 289]. С.Токаның ɵске-даа проза чогаалдары болгаш шиилери тыва литератураның алдын шыгжамырынче кирген. Тыва романнын эгезин салган «Араттың сɵзү» деп чогаалы делегейниң 29 дылдарынче очулдуртунган [Ховалыг 2001: 4].

1942 чылдан эгелеп Тыва Арат Республиканың, 1945 чылдан ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Тываның улустуң чогаалчызы.

Кандыг-даа чогаал сɵзүглели авторнуң номчукчуже чоруткан чагаазы-биле дɵмей, ооң сагыш-сеткилиниң бир херечизи, илерээшкини болур деп                 К. Доржунуң  ажылында айыткан бодалынга каттыжып турар бис [Доржу  2014: 127]. С.Токаныӊ  «Тос чадырда» деп чогаалындан «Мерген», «Тас-Баштыг», «База кыш», «Шаагай» деп эгелерниң сɵзүглелинге даянып, Тывыкынын овур-хевирин сайгарарын оралдаштывыс.

Чогаалдың бижиттинген төөгүзүн алгаш көөрге солун, тоожукчу кол маадыр чогаалчы боду – Салчак Тока. Чогаалчы бодунуң аар-берге чаш чораан үезин каракка кɵстүп кээр кылдыр тоожуп бижээн деп кɵрдүвүс. Тоожу калбак чогаал (проза) хевиринге 1944 чылда бижиттинген.

        Проза чогаалы дээрге домак чугаага бижиттинген, уран-чечен,  кижиниӊ сагыш-сеткилин сөстүӊ  чурумалын  дамчыштыр ханы  уткалыг  илередиптер, тодаргай идеялыг чогаал [ЛЭС: 425]. Чогаал бүрүзү  тускай идеялыг болур. Идея - чогаалда   овур-хевирлер, болуушкуннар   дамчыштыр илереттинер  бодал [Чернец  2007: 73].

Чогаалда чүнүң дугайында тоожуп бижээнин тема дээр. Тема  кижиниӊ ниитилел, бойдус, амыдырал  дээш оон-даа өске  чүүлдер-биле  харылзаазын  көргүзер [ЛЭС:  437].  Тема – чогаалда  чуруттунган кол айтырыг деп айыткан [Чернец  2007: 245].  Чогаалга бир кол тема турар, оон аӊгыда,   ийиги чергениӊ темалары  база чоруур.  Ынчангаш тематика  дээрге  чечен  чогаалда темаларныӊ каттышканы  болур.

Чогаалдың «Тас-Баштыг» деп эгеден Тывыкының ɵг-бүлезиниң болгаш чурттап турар байдалының дугайында номчуп, билип алыр бис: «ϴɵвүстүң иштинде алды кижи бис: ававыс, угбаларым Албанчы болгаш Кангый, акыларым Шомуктай, Бежендей, эң бичези-ле – мен. Билип кээримге-ле, ачавыс чок турган».

        Оларның чурттап турар чери – чадыр ɵг. «Ол ɵг дээр чадырның иштинче ɵл-чаъс болурга – суг, кыш-соок болурга – хат-шуурган хос ɵдүп кээр» деп номчуур бис. Кыштың соогун чогаалдың маадырлары айыыл деп уткуур турганнар. Оон аңгыда кышкы үеде бичии Тывыкының чаптанчыг чырык күзели илереттингенин сɵзүглелден кɵɵр бис: «Бир эвес бисте чылыг кидис ɵг болгаш оода чадаарда, хүнде бир катап чип алыр хире чем бар турган болза, кыш дүжерин ɵɵрүп манаар ийик бис. Бистиң чадырывысты долгандыр хавак, тейлер эмгежок. Орта бутка ыяш шарып алгаш, чуңгулап турза, кайы хире эки дээр!... Соок намдап чылый бээрге, хар-биле шивээлер, кижилер, инектер, хойлар тудуп ойнаан болза, Мергенниң ол чарыында шыргай аразынга койгун, торлаа дузактаан болза, кандыг дээр!»

Тывыкы сонуургаачал, чаа чүүлдерни билип алырынче чүткүлдүг оол деп дараазында одуруглардан кɵстүп кээр: «Угбавыс бир катап кургаг ɵдек эккелгеш, ону кавай иштинче ура берди. «Сүрүңмаа анай-хураган эвес, чүге ооң чыдар черинге ɵдек уруп турарың ол?» - деп айтырдым. Угбам ажына арак чугаалады: «Анай-хураганга-даа чылыг болгаш кургаг херек. Бисте самдар-даа пɵс чок-тур. ϴдек үргүлчү кургаг болур болгай! Кавай иштинге ɵдүп шыгый берзе, ону тɵпкеш, чаа кургаг ɵдек-биле солуп алыры белен болгай».

Тоожукчу маадыр Тывыкы угбазы Албанчыдан айтырыглар дузазы-биле чаа-чаа билиглерни билип ап чоруур. ϴске бир таварылгада «Чыткан черимге барып чыда сой тыртып алгаш, самдар чурук-быжындылар аразындан кɵрүп чыдарымга…»  тоожукчу маадырныӊ аажы-чаӊын,  дыңнангыр  мөзү-бүдүжүн  көргүскен.  Моон алгаш көөрге, мөзү-бүдүш  темазы  база илереттинген.

 «…Хеп дээр орбак-самдар чүвелеримни дүрген-не кедип алгаш…»  азы «акыларымның болгаш угбаларымның кедип чораан багай дыдык, ээжектери ойбак майыктаажы менээ шилчип келген чораан», «дыдык таар дег майыктаажым, эзер тɵрепчизи ышкаш калбаңнаан, мени мырыңай чер алыспайн тур» деп номчуур бис. Эрги Тыва үезинде ядыы амыдыралдыг улуска пɵс-таавы тыптыры берге болганындан Тывыкы ɵг-бүлениң хеймери болгаш, улугларындан дамчып келген хепти элендизи киир, идиктерни улдуңу тɵнгүжеге киир кедип чораанын билип алыр бис.  

Авазы улуг угбазы Албанчы-биле диленип чоруптарга, чадырга бичиилери Бежендей биле Тывыкы биче угбазы Каңгый-биле арткаш, манаашкындан шылай бээрлер: «чиг сугну каш-даа катап хайындыргаш, ижип-ле турдувус, ооң ужурунда ававыстың читкени, бүгү амыдыралдан-даа узун чүве дег сагындырган», «Ынчаарга ол дүне чиде берген. Одувусту ужудуп алгаш, дɵгеленип, дыка орайга чедир манап-ла олурган бис». 

Ындыг шыланчыг узун үелерде оолдарның камгалакчызы, хайгааракчызы дээрге оларның ыды Черликпен. Ол «аалдарның ыттарының аразынга даг-ла турган». Черликпен дээрге ɵске ыттарга бодаарга, бедик-чаагай, шыырак  мага-боттуг турган. Ээре бээрге, ооң чоон үнү арга-арыг аразы, даглар бажы-биле чаңгыланыр.

Авазы Тас-Баштыг ажы-тɵлү чаш-даа болза, күш-ажылга ɵɵредип турар одуруглар барын эскердивис. Чижээлээрге, тараазын кезип каапкан хоорзундан мажактарны чыып турары, мажактарны ууштааш, тараазын арыды челбип кааптары дээш оон-даа ɵске.

Ынчангаш С.Токаның «Тос чадырда» деп чогаалыныӊ идеязы чогаалдыӊ маадыры-биле сырый харылзаалыг деп кɵрдүвүс. Ол харылзаа дамчыштыр   маадырныӊ  овур-хевири  чуруттунуп  турар.

Ниитизи-биле номчаан эгелеривистен чогаалдын маадырлары амыдырал дээш чүткүлдүг, тура-соруктуг, эрес-дидим кижилер деп санап болур бис.

Чогаалдыӊ  кол темазы – аас-кежиктиг амыдырал дээш демисел,  а ооӊ-биле чергелештир күш-ажыл, мөзү-бүдүш темалары каксы-даа бол  илереттинген деп бодаар бис.

С.Токаның «Тос чадырда» деп чогаалыныӊ тематиказы: амыдырал дээш демисел,  күш-ажыл биле мөзү-шынар  деп  түӊнелге келдивис.

Эгелерниң хемчээли кыска-даа болза, сюжеттиң кезектери таарымчалыг тургустунганындан чогаалдың идейлиг утказы чедимчелиг чуруттунган. Ынчангаш чогаалдың идейлиг утказында амыдыралга ынак кижиниң овур-хевири күштүг илерээн деп кɵрдүвүс.

А.Калзан  овур-хевир дээрге чогаалдыӊ маадыры  база ол долгандыр турар кижиге болгаш амыдыралга  хамаарылгазын чуруп  көргүскени болур дээн [Калзан 1980: 64].

Кандыг-даа чогаалчы чогаалда маадырларның овур-хевирин тодаргай кɵргүзери-биле чечен чогаалдың уран аргаларын ажыглаар. Оларны таарымчалыг ажыглаанындан  ук  чогаалда овур-хевирлер тодаргай болгаш уттундурбас болуп артар  [Чернец  2007:  73].

Чогаалда уран-чечен аргаларның дузазы-биле овур-хевирлер онзагай  чуруттунган деп санап турар бис. Оларның чижектеринге доктаап кɵрээлиңер. Чижээ, «орбак-самдар», «кышкы самдар», «багай дыдык» деп эпитеттер оларның ɵг-бүлезиниң чурттап турар байдалын илередип турар. «Хээлиг торгу тоннуг», «киш кежи бɵрттүг», «хураган кежи бɵрттүг», «хүрең чиңзелиг» дээн эпитеттер каржы-хажагай бай-дүжүмет кижилерниң даштыкы овур-хевирин чуруурунга ажыглаттынганын эскердивис.

 Эпитеттер чогаалчының сагыш-сеткилин илередир болгаш чогаалдың утказын тодарадырынга дузалаар [Чернец 2007: 298]. Чогаалчының ажыглааны эпитеттер тоожукчу маадыр Тывыкыныӊ болгаш авазы Тас-Баштыгның аар-берге амыдыралын тодаргай кылдыр көргүскен, ону дамчыштыр кандыг-даа ажылдан чалданмас, оспаксыравас күш-ажылчы, ажы-тɵлүнге кызыгаар чок ынак  Ава кижиниң овур-хевири кɵстүп келир.  

 Автор эпитеттерден аңгыда, чечен чогаалда уран-чечен аргаларныӊ бирээзи деңнелгени чедимчелиг  ажыглаан. Деңнелге дээрге кандыг-бир чүвени азы болуушкунну өске бир чүвеге азы болуушкунга дөмейлээри [ЛЭС: 418]. Чогаалчыныӊ  деңнелгени таарымчалыг ажыглаанындан овур-хевир уран-чечен  болуп, ооң утказы улам тода көстүп турар. «Тос чадырда» деп чогаалда деңнелгелер хɵй ажыглаттынганын эскердивис. Чижээ, «караңгы кашпал ышкаш»,  «чырып кыпкан шолбан ышкаш» деп деннелгелер улуг угбазы Албанчының овур-хевирин кɵргүзеринге ажыглаттынган.  «Дээр диңмиреп, частың чайынды суунуң тос-биле шыпкан чадырга кээп деггилээни ышкаш», «бирде ɵɵрээн чүве дег, бирде коргуп, сезинген-даа чүве дег» деп деңнелгелерден болуушкуннар, овур-хевирлер каракка тода кɵстүп кээр. «Дыдык таар дег», «эзер тɵрепчизи дег» деп деңнелгелер Тывыкының идик-хевиниң байдалын тода чуруурунга ажыглаттынганын кɵрдүвүс.

Чогаалда овур-хевирлер чогаалдың утказын күштелдирип, онзагайландырып турар деп кɵрдүвүс. Сɵзүглелде ажыглаттынган чурумалдыг аргалар чогаалдың дылын уран-чечен болдуруп, Тывыкының овур-хевирин чедимчелиг чуруурунга улуг ужур-дузалыг болган деп тодараттывыс.  Ниитизи-биле чогаалчы С.Тока амыдырал-биле сырый харылзаалыг, күш-ажылга ынак, кижизиг тоожукчу маадырның овур-хевирин чуруп шыдаан  деп түӊнелге   келдивис.

Түңнел

Ажылывыска С.Токаның «Тос чадырда» деп чогаалында   тоожукчу маадырныӊ   овур-хевирин сайгарып  көөрүн  оралдаштывыс. Авторнуӊ  чогаалындан «Мерген», «Тас-Баштыг», «База кыш», «Шаагай» деп эгелер-биле ажылдадывыс.

Шинчилел ажылының кол кезээнде чогаалдыӊ идей-тематиказынга, чурумалдыг аргаларга  доктаадывыс.

С.Токаның «Тос чадырда» деп чогаалыныӊ идеязы чогаалдыӊ маадырлары-биле сырый харылзаалыг. Ол харылзаа дамчыштыр кол маадыр Тывыкыныӊ  овур-хевири  чуруттунуп  турар.

Чогаалда эгелерниң хемчээли кыска-даа болза, таарымчалыг тургустунганындан чогаалдың идейлиг утказы чедимчелиг чуруттунган.  Ынчангаш чогаалдың идейлиг утказында сонуургак аажы-чаңныг, туруштуг, чүткүлдүг  кижиниң овур-хевири күштүг илерээн деп кɵрдүвүс.

Чогаалда овур-хевирлер чогаалдың утказын күштелдирип, онзагайландырып турар деп кɵрдүвүс. Сɵзүглелде ажыглаттынганын чурумалдыг аргалар эпитеттер, деңнелгелер Тывыкының овур-хевирин чедимчелиг чуруурунга улуг ужур-дузалыг болган деп тодараттывыс.

Ниитизи-биле түӊнээрге, чогаалдың чурумалдыг аргалары чогаалдың тема-идеязын күштелдирип, онзаландырып турарын эскердивис. Овур-хевирлерни  чуруурда, чүгле  уран-чечен аргалар эвес, оларны  чедимчелиг ажыглааны улуг ужур-дузалыг болганын эскердивис. Ынчангаш чогаалчы С.Тока тоожукчу маадыр Тывыкының овур-хевирин долузу-биле чуруп  шыдаан  деп түңнелге келдивис.

Литература

1. Доржу К.Б. Тыва чогаал сөзүглелиниӊ   филологтуг сайгарылгазы. – Кызыл,  2014.
2. Калзан А. К. Амыдырал  болгаш  литература. Тыва  чогаал дугайында  бодалдар. -  Кызыл: Тыв НҮЧ, 1980.  – А. 60 - 79.
3. Ширап Р.С. С.Токаның «Араттың сɵзүнде» Тас-Баштыгнын овур-хевири // Башкы. – 2009. – №3. – Ар.40.

Словарьлар, энциклопедиялар

1. Комбу С. Тувинская литература. Словарь. –  Новосибирск:  Наука,  2012. –  С.  287-288.
2. Литературный энциклопедический словарь  / под  ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева. – М: Советская энциклопедия, 1987. -  752 с.
3. Чернец Л.В., Семенов В.Б., Скиба В.А. Школьный словарь литературоведческих терминов. – М.: Просвещение, 2007. -  352 с.
4. Ховалыг М. Тываның чогаалчылары. Тываның ном үндүрер чери - Кызыл, 2000. – Ар.46.

Сөзүглел

1. С.Тока. Тос чадырда // - «Мерген», «Тас-Баштыг», «База кыш», «Шаагай». –   Кызыл. – 2014. – Ар. 54-72.

Хураӊгайлаан  аттар

1. Доржу 2014 - Доржу К.Б. Тыва чогаал сөзүглелиниӊ   филологтуг сайгарылгазы. – Кызыл,  2014.  -  233  ар.
2. Калзан 1980 -  Калзан А. К. Амыдырал  болгаш  литература. Тыва  чогаал дугайында  бодалдар. -  Кызыл: Тыв НҮЧ, 1980.  – А. 60 - 79.
3. Комбу   2012 -  Комбу С. Тувинская литература. Словарь. –  Новосибирск:  Наука,  2012. –  С.  287-288.
4. ЛЭС 1987  -  Литературный энциклопедический   словарь   / под  ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева. – М: Советская энциклопедия, 1987. -  752 с.
5. Чернец  2007 - Чернец Л.В., Семенов В.Б., Скиба В.А. Школьный словарь литературоведческих терминов. – М.: Просвещение, 2007. -  352 с.