"Санhжин Босян жирhлин болн билгин хаалh"

 « Санhҗин Босян жирhлин болн билгин хаалh»

Олн – эмтндән тоомсрта, нертә шүлгч Санhҗин Босян җирhлин хаалhнь төрскн Хальмг Таңһчиннь җирhллә батар залhлдата. Арвн hурвн җилдән Сивр эргәд,  даарад – көрәд, кедү му юм үзв чигн шүлгч эврәннь үүдәлтән җирhлин хамг сәәхн тоотыг медүлҗ бичнә. Санhҗин Босян тускар келврән үүдәлтәснь эклх кергтә билә гиҗ сангдна, зуг намаг эн күүкд күүнә өвәрц җирһл соньмсулв. Бося Бадмаевнан “ Өнчнә кишг өвртнь” гидг дегтринь би йир соньмсҗ умшлав. Цугнь  хөвтә - җирһлтә болх зөвтә билә гиҗ сангдла: Бося Бадмаевна хөвтә җирһлтә өрк- бүлд Долбанск района Чимбә селәнд төрлә. Эцкнь - нертә җаңһрч, туульч, фольклор йилһән сәәнәр меддг Бадман Мөңкнасн, экнь – Гришкина Гоогн. Харухса бәәрн хурлд эцкнь одхла, күүкнднь Бадм-Хаалһ гидг сәәхн нер өгнә. Байрта эцк хаалһиннь туршарт күүкнәннь нер давтад хәрҗ ирсн болдг. Күүкндән теңкән уга дурта эңкр эк-эцкнь цуг килмҗән энүндән өгч өскв. Зуг генткн эднә хөвтә җирһлд зовлң учрв. Экнь күндәр гемтәд, удан боллго өңгрҗ  одна. Мөңкнасн йир ик гидгәр һундад, зовад бәәв.

           Хойр җил болад,  Мөңкнасн гертән күүкдтә күүкд кү авч ирв. Бичкнь гемтә бәәҗ. Бадм-Хаалһ экин килмҗ угаһар өсх зөвтә болв. Җил җилә дахад, медмҗән угаһар давв. Медмҗән угаһар Бадм-Хаалһ чигн өсәд, герин көдлмш бийнь кедг болв. Күүкиг үзсн хотна күүкд улс, яһтлан эн күүкн экән дурасмб гиһәд саналддг билә. Бадм-Хаалһин бичкндк цаг күчр-күнд цагт давв: хурл – хувргуд тарагдад, кулакудыг цааҗла харһулад, тууврт йовулад, колхозмуд бүрдсн цагла ирлцв.

           Школд орх кем өөрдхлә, күүкн умшҗ чаддг билә.Тегәд энүг тер дарунь хойрдгч класст орулв. Тер җилмүдт хамг юмн йир хатяр билә, тегәд класст нег дегтрәр, нег цаасна тасрхад бичәд бичкдүд сурһулян сурдг болвчн эдн медрл авхар цуһар шунҗ, шилтҗ сурдг билә. Эклц класст сурһулян төгсәснәннь хөөн Бадм-Хаалһ хам – хоша бәәсн селәнә школд цааранднь сурв. Хамдан нег селәнд бәәсн урч Бадуша Цаһан гидг күүкд күн энүнд орс бүшмүд уйҗ өгсн болдг. Тер цагт йир ховр хувцн. Бадм – Хаалһ энүнд теңкән уга ханад, ду һарһад нерәдсн болдг. Тиигәд күүкн шүлгләнд түрүн ишкдлән кесмн.

           Долан класс төгсәһәд күүкн хәрҗ ирхлә, эцкнь йир байрлла. Дарунь Бадм-Хаалһ күч - көлснә хаалһан эклв. Тиигхд күүкнә хаалһд дурн харһв. Һольшг, сәәхн заңта күүкн ах тоочар көдлҗәсн сәәхн баһ наста көвүнә зүркнд тусад бәәв. Очра Багута Дорҗ - Һәрә билә тер. Нег асхн көвүн дуран өгсн күүкндән сәәхн кегдл белглв. Тер кегдлд “Б” гиhәд күүкнә нернә түрүн үзг темдглгдҗ. Орсаһар

 “ Бося”, тегәд “Б” гиҗ көвүн цәәлһв. Кесг җилмүд давад, Бося Бадмаевна эн белгин тускар шүлг бичв. Көвүнә өгсн нерн шиңгрәд үлдв.

«Көшүр»

           Тер җилмүдт цуһар ном - сурhуль дасхар шунҗасн цаг билә. Бося Бадмаевна нег селәнд одад, күүкд улст үзг - тамһ дасхв. Баахн наста багш күүкн кен - негнәннь седкл авлв. Тиигәд күүкн тендән өрәл җил көдлв.

           Тер цагин авъяс тиим болад гихүв, аль хөвнь тиим болад гихүв, Бадм -Хаалһ хәрд һарв. Өрәл җил болад эднә өрк-бүл района цутхлң Далвңд ирҗ бәәршлнә. Энд таньлдад, үр-иньг болсн әмтн эндр өдр күртл сәәхн тодлгдна. Медсестра Соня гиһәд билә, энүнә нер ууһн күүкндән эдн өгв. Йир шогч, наач Адучин Бадм, энүнә гергнь – Пандинова Нина Менковна, Хотлин Санҗ-Һәрә, Колошов Алексей ахта күнд цагт дөң болад, сәәхн иньгүд болла.

           Удан боллго нааран эцкнь нүүҗ ирв. Билгтә келмрч, урч Мөңкнасн альд эс бәәв, бәәсн һазртан әмтнд гермүд бәрәд йовдг билә. Неринь дуудулх көвүн үрн уга гиһәд эн гермүд бәрәд, нерән үлдәхәр седдг билә гиҗ хөөннь күүкнь эврәннь очеркүдтән бичх. Болв һарнь урн, йоста эрдмч болсн деерән, билгтә келмрч, җаңһрч төләдән Мөңкнасн олн әмтнә санлд мөңкинд үлдв.

           Аврлт уга дәәнә, өршәңгү уга цааҗллһна җилмүдт әрүнәр хадһлгдад йовсн кесг тоот шүлгчин архивд ода күртл бәәнә. Тедн дунд цагин йовудт шарлад бәәсн хойр газет – “ Правда” болн “ Известия”. “Җаңһрин” 500 җилин өөн темдглгдсн 1940 җилин сентябрь сарин 6 гиҗәнә. Бося Бадмаевна эцктәһән хамдан эн ик нәәрт орлцсн билә. Хальмг хувц өмсәд, баахн күүкн зурган цокулҗ. Таңһчин җаңһрчнрин түрүн марһанд орлцсн әмтн дунд энүнә эцкнь Коозан Анҗуката зурган цокулсн бәәнә. “Хальмг улсин көгҗмин  кесг зевсгүд татдг билә, ямаран чигн дууг айслулад, авад өргәд оддг билә, хальмг туульс, домгуд келхләрн кесг частан цуцрлго келдг билә”, - гиҗ зе күүкнь Сангаджиева Надежда Басанговна – мана таңһчин нертә җаңһрчнрин тускар кесг дегтр бичсн номт, наhц аавиннь тускар бичсн болдг. Җаңһрч, келмрч эцкнь бичкн цагаснь күүкән хальмг улсин урн амн үгин зөөрлә таньлдулад өсклә.

           Дәәнә өмн Бося Бадмаевна өрк-бүлтәһән Мишк селәнд ирҗ бәәв. Ирәд, хойрхн долан хонг давхла дән эклв. Удсн уга, 1943 җилин бар сар ирв. Эднә селәнд ик-ик машид зогсхла, әмтн эдниг Ленинградск фронтас ирҗ йовна гиҗ сансн билә. Лавкд көдлҗәх Бося өдмг авч йовхла, буута салдс хаалһинь керчәд, хальмгудыг нүүлһҗәнә гиhәд зогсав. Гертән ирхлә - салдснр бәәҗ. Иигәд генткн учрсн зовлң күүкд күүг үүмүләд, чидлинь авв. Хәрнь, хойр баахн салдс энүнд нөкд болад, хувц-хунринь цуглулҗ өгв. Тер баахн салдснр хувц - хунртаһинь патефоhинь чигн орасн бәәҗ, хәрнь тернь хөөннь Сиврт өлн үкләс гетлгсн болдг. Сиврин хаалh күчр - күнд болчкад зовлңта билә. Тер хаалһин туск тодлвр мөңкинд олн әмтнә санлд үлдх.

           Омскас хол биш бәәсн Старое Люблино гидг нертә станцд эдниг авч ирәд, гермүдәр тарав. Дарунь эдниг цугтаhинь шишлң тоод авв. Тер цагас нааран тәв hар җил давсн бийнь хая нег зүркн менрәд, тер цаг тодлгдад одна.

           Тер селәнд арс эд-бод кедг мастерской билә. Бося Бадмаевна тенд көдлдг болв. Көдлмш амр биш билә, зуг 400 грамм өдмг өгдг билә. Сурhульта күүкд күүг тоочин көдлмшт орулв. Тиигәд көдлҗәхлә хальмгудыг Тюменск областюр нүүлһв. Устрем селәнд ирәд долан хонг болхла, эцкнь гемтәд, сәәһән хәәв. Хөрн нәәмн җил болад күүкнь - нертә шүлгч эцкиннь цогц деер одх.

           Нег дәкҗ хаврар көдлмштән йовҗ йовсн Бося Бадмаевна әмтн йир байрта бәәхиг үзв. Тиигн гихнь дән  төгссн бәәҗ. Диилвр! Энүнәс даву  байр бәәдг болхий. Тер җил Бося Бадмаевна района цутхлңгур нүүһәд, потребсоюзд тоочар көдлв. Чадмг, шулун - шудрмг бер көдлсн hазртан таасгдад бәәв. Тегәд энүг сурhульд йовулв. Сурhулян йилhән сәәнәр төгсәһәд ирхләнь энүнд иткәд, бүкл станц даалhад, ах тоочар эн көдлдг болв. Люблинск районд Бося Бадмаевна арв hар җил көдлв.

ХХ съезд сулдхврин туск зәңг авч ирв. Цуг әмтн теңкән уга байрта бәәв. Бося Бадмаевнан өрк бас бәәсән хулдад, төрскн hазрурн адhв. Арвн hурвн җилин туршарт хамдан бәәһәд, үр – иньг болсн үүрмүднь эдниг хаалhднь йовулхар ирхлә. Хальмг, орс дун негдәд, күңкнәд бәәсн болдг. Һазртан ирәд, Бося Бадмаевна бас тооч болад көдлв. Наснаннь туршт эн күүкд күүнә эс кесн көдлмш уга гиҗ келх кергтә, кесг эрдм дасч авв.

           Эцкән әмд цагт Бося Бадмаевна энүнәс дуд бичҗ авдг билә. Элстд ирәд, эн девтрән Эмба Манджиевд өгнә. Школд сурчасн цагтан Бося экләд шүлгүд, дуд бичдг билә, төрскн hазртан ирхләнь күүкд күүнә заяни билгнь делврәд hарв.

           Бося Бадмаевна шүлгүд бичдгинь соңссн Дорҗин Басң “Хальмг үнн” редакцур авад иртхә гиҗ келв. Тиигәд энүнә шүлгүднь “ Хальмг унн”  газетд барлгдв. 1957 җил билә. Хальмг улсин тууҗд басл ончта җил. Хальмгуд hазртан ирәд, таңhчан шинәс өргхәр, өргҗүлхәр шунҗах цаг. 1960 җил Бося Бадмаевнан хойр хураңһу хальмг болн орс келәр барас hарна. Саңһҗин Бося журналистнрин, хөөннь бичәчнрин ниицәнд орна. Җирн негдгч җил бичкдудт нерәдгдсн хураңhунь барас hарв, тер җилдән шүлгч Москвад болсн бичәчнрин съездин көдлмшт орлцна. Хөөннь болхла Ах литературн курс, М.Горькийин нертә Литературн институт, кесг съезд, конгресс, мартгдшго харhлтс энүнә насн-җирһлин хаалhд учрх.

           Бося Бадмаевнан хөв-җирһлин тускар келхлә, кигштә җирhлин төлә юн кергтәв гиhәд ухалнач. Җирһлән нерәдсн керг гихлә - бәәнә. Туурмҗ? Бас бәәнә. Насн-җирһлин туршарт юн кегдв? Тәв һар дегтр барас һарв. Бося Бадмаевнан үүдәврмүд кесг келнд орчулгдв. Эн бийнь чигн орс, һазадын орна классикүдин үүдәврмүдиг хальмг келнд буулһв. Саңһҗин Босян үүдәлтин тускар Я.Смеляков, В.Кожевников, Д.Кугультинов, Е.Николаевская, Ю.Розенблюм, Р.Гамзатов болн нань чигн нертә билгтнр бичлә. Саңһҗин Бося Хальмг улсин шүлгч гидг өөдән цол зүүнә, келн әмтнә Иньгллтин орденәр ачлгдла, энүнә күч-көлсн, хальмг литературин делгрлтд орулсн тәвц кесг медальмудар, ачлврмудар темдглгдлә.

           Нег дорд үзгин философин келсн үг сананд орна. Эн философ Шүлгчнриг цецн улсла, бурхнла әдл тоолна. Тер юңгад гихлә эдн эргндк йиртмҗин бәәдлиг, цагин йовудыг нәрнәр меднә, юңгад гихлә эднд Билг деерәс заясн болдг.