"Мини орк- бул хальмг улсин туужд"

«Мини өрк-бүл хальмг улсин тууҗд»

(Әәдрхн-Кизляр хоорндк төмр хаалh тосхлhнд орлцсн хальмг улсин баатрльг үүлдврт нерәдгджәнә)

1942 җилд, Төрскән Харсгч Алдр Дәәнә күнд цагт, Әәдрхн – Кизляр төмр хаалh тосхх шиидвр авгдсн бәәсмн. Фронтыг теткх төмр зам йир кергтә бәәсинь эн шиидвр медүлҗәнә. Хальмг Таңhчас арвн тавн миңhн күн эн тосхлтд көдлсмн. Күүкд улс, насни дигт күрәд уга баhчуд, медәтә улс ик зуудан күчр күнд бәәдлд хаалhиг тосхсмн. Төмр хаалh Әәдрхн – Кизляр орн-нутгин өмн үзгт дәәнә – стратегическ чинртә бәәсмн. Энүнә тосхлтд чидлән, цогцан әрвллго арвн тавн миңhн хальмг улс   көдлсмн. Диилвр бәрхд эн күч-көлсчнр эврә баh биш тәвцән орулсн улс. Теднә дунд мини ээҗ- Бадм-Һәрән Мария Мантхуровна ( тер цагла Болуда  Мария) бәәсмн. Мини ээҗ Каспийский районд Шоh селәнд) өрк-бүлтәhән бәәҗ. Тер цагла мини ээҗ арвн зурhата күүкн билә. Экнь – Болуда Болусн Цагановна селәнә парторг болҗ көдллә. Эврәннь келврән ээҗ иигҗ эклсмн: «1941-гч җилд хулhн сард Лагань селәнәс райком партьд инструктор болҗ көдлҗәсн Намчуга Манҗ ирсмн. Манҗ юн кергәр ирсән келв: өцклдүр обкомас мадн тал нег күн ирәд, ах йосна бачм hарhсн эркн шиидвр цәәлhәд, ахр цагин  эргцд  Әәдрхн – Кизляр хоорнд 450 дууна төмр шин хаалh тосхх, дәәнд эркн кергтә хар түлә зөөх. Тегәд мана района колхоз болhнас баh гихдән  түрүлҗ йовулх 25-30 күүнә зура темдглв. Одх hазрнь дала хол биш үүнәс 35-40 дууна гиhәд дүңнәд күрх hазриг зааhад, мендән келәд, бас нег колхоз одх болад, адhад йовҗ одв. Мана селәнәс 16 баахн күүкд төмр хаалh тосхлhнд йовулв. Тер дунд би болн мини үр күүкд- Цаhана Нуура, Эрднь-Һәрән Соня. Мадн Улан-Хол селәнд ирәд, арвн бригад болҗ хувагдад, малтх, зөөх, тегшлх hазриг хаалhин мастерар заалhҗ меерлҗ авад, уухнд бәәсн хотхрарнь малтсн шавриг көөлдүлҗ, мөрн тергәр зөөҗ тегшлх болад, медәтә өвгдүдиг мөрнә көдлмшт шиидәд, hазр малтх зер-зевән авч дигләд, белн талан hарв. Баh насна халун цусна дөңгәр, өрүн өрләhәс авн асхни  харңhу болтл, hартасн күрз, лом, кирк, носилк тасрулл уга көдлввидн.   Тенд җилин эргцд аль чигн учрсн күнд - көдлмшиг дааҗ чадад, эңкр орн-нутгин даалhcн диилврин нөкд болх эркн чинртә төмр хаалh  тосхх көдлмшиг күцәhәд мадниг  Кизляр балhснур йовулв.  Яахв, цагин бәәдлд даалhад, асхрсн нульмсан арчад, вагон деер сууhад  ар үзг хәләҗ хаалhдан орад  йовҗ йоввидн. Тенд гесндән дүүрң хот уга, сән дулан бәәрн уга, үвлин киитнднь даарад, зуна халунднь шатад, хар көлсән асхрулҗ, Төрскнәннь төлә көдлввидн.

Кизляр балhснас көдлмшәс сулдхад мадниг, баахн күүкдиг, киитн Сиврүр туулhв. Бүкл арвн hурвн җилдән бидн Сииврт эк-эцк, элгн-садн угаhар муулян эдлв.» Иим hашута үгәр ээҗ эврәннь келврән төгсәв. Иим дала зовлңг, түрү-зүдү үзсн мини ээҗиг би кезә чигн мартшгов. Эн болхла, хальмг улсин баатрльг үүлдвр гиҗ би санҗанав. Эднә санлыг күндлхәр би эврәннь ээҗин тускар келҗ өгв.

1942 жилин hаха сарин 15-д хаалh тосхх hазрт түрүн көдлмш эклсн билә. Төрскән Харсгч Алдр дәәнә тууҗд Әәдрхн – Кизляр төмр хаалh тосхлhн зөвтә орман эзлҗәнә. Эн хаалhин тосхлтд Хальмгин күч-көлсчнрлә хамдан Сталинградск областин Астраханск округин, Орджоникидзевск (Ставропольск) крайин Кизлярск округин күч-көлсчнр орлцсмн. Фронтд әмән әрвллго дәәлдҗ йовсн улст зер-зев, хот-хол болн нань чигн тоотыг күрглhнд Әәдрхн – Кизляр төмр хаалh ик дөң тусв.

Сталинградск дәәлдәнд, Кавказиг харслhнд болсн бәрлдәнд орлцсн советск цергиг түләнә - тосна материалмудар, цергә техникәр, зер-зевәр, хот-хоолар тетклhнд Хальмгин болн өөр эргндк краймудын эгл әмтн hарарн тосхсн хаалh ик чинр зүүсмн. Бидн болхла, өдгә цагин баhчуд, иим хальмг улсин баатрльг үүлдвриг мартхмн биш, гиҗ би санҗанав. Эн мана тууҗин мартгдшго халхс.