Зохеолго "Минии тоонто нютаг"

Зохеолго: «Минии тоонто нютагай ɣнгэрhэн, мɣнѳѳнэй ба ерээдɣй саг»

Хамар-Дабаан, Саяанай

Хангай тайгаар хуреэлуулээд,

Эрхуу голой эрье дээр

 Элдин тэнюухэн hууритайл…

(Ж.Д.Юбухаев)  

    Минии түрэһэн нютаг Тооро. Түнхэн аймагай эхиндэ байдаг минии нютаг гое һайхан байгаляараа, тɣɣхэтэ болон соелой хɣшѳѳнɣɣдѳѳрѳѳ, аршаан булагуудаараа,  бэрхэ хүбүүд басагадаараа суурхадаг. Бишье баһа өөрынгөө нютагта дуратай хүм.

            Хуушан документнүүдые хадагалдаг газарай (архив) эшэ үндэһэндэ, Тооро тосхон тухай иигэжэ хэлэгдэнэ: «Тооро тосхон хадаа эгээл урданай нютагуудай нэгэн болоно. 1640 ондо, 370 жэлэй урда тээ Түнхэнэй аймагай, (острогой) үшөө бии болоогүйдэ, Тооро тосхоной һууринда хүнүүд ажаһуугаа».

          Тоородо хонгоодор ба шошоолог яһатан буряадууд һуугаа, ажаһууна. Эрхэ сүлөөгэйнгөө түлөө тэмсэжэ, монголой феодалнуудай хашалтаһаа гаража, Түнхэнэй голдо нютаг олоһон байна. Тиигээд эндэ һуурижажа, хэдэн сагай үнгэрһэнэй һүүлдэ нэгэ томо тосхон байгуулаа. Документнуудай үнэмшэлгөөр, Тооро нютагай эхи табилга 380 –яад жэл урид болоно. Тиихэдээ нүүдэл байдалтай байгаа.

          1790 ондо Эрхүүгэй губерниин хизаараар харша захиргаануудые үгы болгожо, хошуун болон аймагууд бии болоһон байна. Түнхэнэй аймагай түбынь Тооро тосхон болоо. Тэрэ сагта Тоорын гулваа байһан Цырен Найдаков 1916 ондо, Түнхэнэй аймагай тайшаа болоно.

               Тооро нютаг түбтэй, Түнхэнэй аймагай бүридэлдэ Хойморой, Харбяангуудай, Тоорын, Ахын, Мондын   хошуунууд ороо.

         Мɣншье баhаа Тооро нютагай бии болоһон тухай хоер домог олоһон байнаб. Нэгэдэхи домог соо Халха-Монголой баатар тухай хэлэгдэнэ. Тэрэ баатар хоер хүбүүтэй- Турай ба Даа Ноен. Энэ домогоор болбол Тооро тосхоной нэрэ Турай гэжэ хүбүүнэй нэрээр нэрлэгдээ. Тиигэжэ урда сагһаа хойшо манай тосхон Турайн хүбүүдэй нэрэнүүдээр 4 һууринуудта хубаалгатай. Нэрлэбэл иимэ: һаабхай- нютагай малнуудай бэлшэдэг тала; Яранги- Ленинэй үйлсэ, Аймагууд- шэнэ (новая) деревни, һөөхэлдэй- 60 лет Бурятии гэһэн үйлсэ болоно. Энэ домог 1990 ондо манай һургуулиин ажалай ветеран, буряад хэлэ бэшэгэй багша Евгения Базыржаповна Матуева өөрынгөө һурагшадаар тэрэ сагта 84 наһатай Мыжит Доржеевич Холбоевһоо бэшэжэ абаһан байна.

          Мɣнѳѳ ɣедэ минии тоонто нютаг хɣгжэhэн зандаа. Гурбан дабхарта hургуулиимнай байшан соо 140-оод hурагшад hурана, хɣдоогэй зɣблэлтэ захиргаан,

бэеэ эмнэлгын амбулатори, ветеринарна станци, дэлгɣɣрнɣɣд, тамирай байшан г.м бии.  «Гансаардаhан эжы» гэжэ Эсэгэ Ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда ошоhон хɣбɣɣдтэ бодхоогдоhон хɣшѳѳ.

      Мɣн ба Тоеогой аршаан гэжэ нютагайм тахилгата газар манай ажабайдалда ехэ hуури эзэлнэ. Жэлэй дурбэн сагта нютагаймнай ахашуул тэндэ сугларжа, бурхандаа мургэдэг юм.

      Тооро нютаг мун баhаа бэрхэ хубууд басагадаараа суурхаhан юм. Эдэ хэд бэ гэбэл, Найдаковтанай гэр бɣлэ: Валентина ба Василий Найдаковтан, тэрэнэй дɣɣ хɣбɣɣн Мɣнхэ Сарьдак. Манай буряад арадай мэдээжэ поэт Ж.Д.Юбухаев. Гатып Сыбыкович Шойбонов Эсэгэ Ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай ветеран гэхэ мэтэ. Тоолохо болоо hаа ехэ олон юм.

       Энэ зохеолго бэшэхэеэ бэлдэжэ байхадаа би өөртөө хэрэгтэй һонирхолтой мэдээ болон түүхын баримтануудые мүн баһа арадай аман зохеолой жанр болохо домогуудые мэдэжэ абаба гээшэб. Эндэ юун эгээл һонин бэ гэхэдэ, нютагайнгаа түүхэ мэдэхэ хүнүүдээр хөөрэлдөө үнгэргэжэ, мэдээнүүдые бэедээ шэнгээжэ абааб. Тиихэдэ үшөө намда һургуулимнай гэшүүдээр суглуулагдаһан түүхын баримтанууд намда тулгуури боложо үгөө. Саашадаа энэ ажалаа үргэлжэлүүлэн «һургуулиим түүхэ», «Мэдээжэ нютагай зон» гэһэн сэдэбтэ жалнуудые дүүргэжэ туршаха хүсэлэнтэйб.

       Зохеолгынгоо тобшолол хэжэ, иигэжэ хэлэхэеэ һананаб: хүн бүхэн өөрынгөө тоонто нютагайнгаа түүхэ домог, ёһо заншалынь үзэжэ, мэдэжэ, үри хүүгэдтээ дамжуулжа байха ёһотой.

       Хүн бүхэн заал һаа тоонто нютагаа магтадаг. Бишье баһа нютагтаа дуратай хүм! Һэбшээтэ зунай үдэртэ ой шууяха, шубуу шонхор элдэб янзын һайхан дуугаа хангюурдажа, шэхэнэй шэмэг болохо. Талада гараад ябахадаш зунай зөөлэхэн һэбшээн нюур гарыш эльбэһэндэл үзэгдэхэ, сэсэг намаа нюдыш баясуулха. «Тоорогүйгэн арюун, тоонто минии үлгы» болохо Тооро нютагни хододоол сэсэглэн, нюдэ баясуулжа, шубуу шонхорой дуугаар дүүрэн шэхэнэй шэмэг боложо байһай!

 Янданова Дыжидма, 9-дэхи ангиин hурагша

.