доклад к презентации Ол-ла Маскажык "Куш-ажылчын кижинин мозу-будужу"

Тываның өөредилге яамызы.

Танды кожууннуң өөредилге килдизи.

Межегей суурнуң ӨНӨШ МБНӨЧ.

Темазы: Степан Сарыг-оолдуң «Ол-ла Маскажык» деп чечен чугаазында күш-ажылчын кижиниң

мөзү-бүдүжү.

Күүсеткен: Межегей суурнуң

ӨНӨШ  МБНӨЧ-ниң

 6 «а» клазының өөреникчизи

Чамыян Чимиза Орлановна.

Башкызы: Араптан Тайгана

Сергеевна.

2019 чыл

Темазы: Степан Сарыг-оолдуң «Ол-ла Маскажык» деп чечен чугаазында күш-ажылчын кижиниң мөзү-бүдүжү.

Сорулгазы: Чечен чугаада кол маадырның ажыл-ишке кызымаан, күзел чүткүлдүүн   көргүскенин хайгаараары.

Ажылдың чугулазы: Тыва кижиниң ажылгыр кежээзи ооң кызымаанда. Ажылды шынарлыг кылдыр кылып билиринде деп чүүлдү билип алыры чугула.

Тургускан проблемазы: күш-ажылчы, шынчы, шыдамык, арын-нүүржү, хүндүлээчел мөзү-бүдүштү хевирлээри.

Чаш төлү, оглу, кызы төрүттүнуп келирге өг-бүлеге улуг өөрүшкү. Чаш төлдү каң кадык кижи кылдыр, чоорту амыдыралга ынак, ажылчын кежээ кижи кылдыр өстүрүп, өөредип кижизидер. Чижээ: чаш уругнуң ажылга ынаа бирги шимчээшкиннерден эгелээр; ойнааркаты шын тудуп ойнаары, олуруп, туруп, кылаштап эгелээри. Чоорту; кыс уруглар авазынга дузалажып, ойнаарактардан эгелээш, бажын, өг иштин эмгелээр, аяк-сава чугжуп, чечек суггарар дээш оон-даа өске ажылдарны кылчы бээр; Оол уруг ачазынга дузалажып бир-ле чүвени эптээн, эде кылган орар, ачазынга хамаарышкан эт-септи эмгелеп, шыгжап, камгалап турар дээш оон-даа өске ажылдарга өөренир.
        Бистин Тыва чон шаандан тура-ла мал ажылы кылыр болгаш ажы-төлүнге анай, хураган, бызаа бажы достуруп, кадартып, инек, өшкү, хой сагдырып өөредир.

        Уруг, оол улгадырга ажылдың хемчээли улгадыр. Кыс уругларны ус-шевер даараныкчы кылдыр авазы өөредир. Оол уругларны ачазы чазаар, септээр, аът мунуп, мал кадарар, эрес кашпагай, соруктуг күзелдиг кылдыр өөредир.

        «Кижи болуру чажындан

              Аът болуру кулунундан» - деп, чоннуң үлегер сөзүнүң утказы ол.

Тыва кижиниң ажылгыр-кежээзи ооң кызымаанда. Ажылды шынарлыг кылдыр кылып билиринде. Күш-ажыл – амыдыралдың үндезини. Ону кижи бүрүзү билир.

        С.Сарыг-оолдуң «Ол-ла Маскажык» деп чечен чугаазы өөредиглиг, кижизидикчи утказы улуг. Чечен чугааның бирги эгезинде автор пейзаж чурумалы болгаш Ууштаар ашактың өг-бүлезин дамчыштыр эрги Тывада амыдыралды көргүскен.

        Ийиги эгеде Маскажыктың мурнакчы ажылчын апарганы. Болуушкуннар Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында, Кызылдың алгы заводунда болуп турар. Автор тыва араттарның ажылчын мергежилди канчаар шиңгээдип алганын дайын чылдарында оларның харыысаалгалыын, патриотчу сеткилин көргүскен.

        Улусчу эрге-чагырга чылдарында Маскажыктың ажылчын болу бергени. Адазындан салгап алганы хөм соктаар деп мергежилин ажыглааш, кызымак ажыл-ижин, күзел чүткүлдүүн амыдыралынга көргүскени. Маскажыктың ачазының кылып турар ажылы – алгы ууштаар. Чогаалда чымчатпаан кадыг хөмнү аар, чиик ийи докпак-биле эттеп, соп турарлар. Адашкылар ийи хүн ынчаар ыйгылдашкаш, демги хөмүн чымчады эттеп алган. Соктаар-даа, далгыыр-даа ажыл улуг болган.

Шаанда тывалар чүгле алгы-кештен идик-хепти даарап кедип чораанын «Ол-ла Маскажыктан» көрүп болур:

         - Күжүр ачай чоруп-ла көрейн. Ам-на чөпшээреп көр. Мооң-биле бөгүн 4 өшкү кежи кургады эттедим – дээш, Маскажык бир өшкү кежин ынаа артынче аспышаан, чугаалаан. Алгызын ачазы эдирээлевишаан, оглунче элээн үр ыыт чок көрүп олуруп-олуруп:

        - Чоруп шыдавас сен – деп, шыжыгар.

        - Ча, ол Семис-Кожай сугдан улдуң кылыр хөмден барып айтыр. Оода дүптеп берейн. Ындыг идик-биле канчап аңнаарыл… Оол кожайның кадайындан улдуң дилээрге, бүдүн инек кежи тудускаш, чүгле ийи чаагының кежин алыр сен дээш оолду чорудуптар.

Кижи болуру чажындан деп үлегер домакка даянгаш, 13 харлыг оол бодунуң үезинде  хөй ажылды кылып билирин чуруп көргүскен. Ол элээди назынында бодун улуг улуска дөмейлээр. Чогаалда база ону бадыткап турар.

        - «…Ам эттээр алгы база эвээжээн-дир. Аалга оргаш, чүнү тыварыл? Шай, таакпы чок чүнү ижер силер…?» моон алгаш көөрге, оолдуң ада-иезин азыраар дээн хөөнү көстүп турар.

Улуг философ, өттүр көөр кайгамчык бодалчы Фридрих Энгельстиң «Кижини күш-ажыл кижи кылган» дээни кончуг шын. Күш-ажыл кижиниң мага-бодун сайзырадып, күш-шыдал киирип, көрүштүг чараш, угаан-медерели сайзыраңгай, бодамчалыг, кижизиг кылдыр кижизидип чоруур. Күш-ажыл кылган кижи күш үндүрер, угаан-биле бодап кылыр, арга-дуржулга, мергежил негеттинер деп чүүл көстүп турар.

Чогаалчының бо чечен чугаазын чижекке ап, бисти күш-ажылга кижизидип, билиндирип, өөредип турар үлегер домактарны, шүлүк үзүндүзүн чижекке киирип болур:

Υлегер домактардан:

1. Ажылдан дескен – түрегге дүжер,

   Билигден дескен – чазыгга дүжер.

2. Ары чигири – амданныг,

    Ажыл бүрүзү – ажыктыг.

3. Шүшпең кижи көскү,

    Шүүлең инек сүт чок.

4. Хойлуг кижи каас

    Инектиг кижи тодуг.

5. Ажылынга кызымак

    Амыдыралынга ынак.

6. Эки кылган ажыл

    Элеп читпес алдар.

Шүлүк:

Шүшпең болгаш чалгаа болза

Чүү-даа ажыл дек бүтпес.

Чүрек-биле чүткүл турда

Шүүтсүнер чүве турбас.

Ажыл шупту хүндүткелдиг

Аар, чиик деп ылгалы чок.

Ажыдыышкын, тиилелгеже

Алдын дүлгүүр – мергежил ол. (Ю.Кюнзегеш «Ажыл»).

        Күш-ажылчы кижизидилге кижи бүрүзүнге өг-бүлезинден, бичиизинден эгелээрин бо чогаалды чижекке ап, өөренир бис. Күш-ажыл чокта чуртталга турбас.

Ажыглаан литература

1. С.Сарыг-оол «Ол-ла Маскажык». Төрээн чогаал ному. 6 класс, арыннар 5-10.
2. Повелитель слов. Очерки о жизни и творчестве народного писателя Тувы С.А.Сарыг-оола. Кызыл-2003.
3. Салым чаяанның күжү. Куулар Д.С. Төөгү болгаш амгы үе. Кызыл – 1982, арыннар 34-53.
4. Күш-ажыл дугайында Ю.Кюнзегештиң шүлүү болгаш үлегер домактар.