Кызыл-Эник Кудажынын “Маргылдаа” деп баснязында болгаш “Кым эң ажыктыгыл?” деп чогаалдарында мөзү-шынар темазы

Тыва Республиканың Шагаан-Арыг хоорайның аңгы-аңгы  

эртемнерни хандыр өөредир муниципалдыг бюджеттиг

ниити ортумак №1 школазы

Республика чергелиг конференция

“Уйгузу чок Улуг-Хемим”

Шинчилел ажылының ады:

Кызыл-Эник Кудажынын “Маргылдаа” деп баснязында болгаш

“Кым эң ажыктыгыл?” деп чогаалдарында мөзү-шынар темазы

Кылган: Шаравин Ай-кыс Булатовна,

10в класстың өөреникчизи

Эртем башкызы: Тарый Саяна Чамзыевна,

тыва дыл болгаш чогаал башкызы

2019

Допчузу:

Киирилде..................................................................................................3

1-ги эге. К-Э.Кудажының “Маргылдаа” деп баснязының сайгарылгазы.......................................................................................................4

2-ги эге. К-Э. Кудажының “Кым эң ажыктыгыл?” деп чогаалының сайгарылгазы........................................................................................................6

Түңнел......................................................................................................9

Ажыглаан литература даңзызы............................................................10

Киирилде

Мөзү-шынар темазы – мөңге темаларның бирээзи болгаш кандыг-даа литератураның кол кичээнгейинде турар.

Тыва литератураныӊ баштайгы базымнарындан эгелээш, ук тема тыва чогаалчыларныӊ чогаалга сонуургалын хаара тудуп, номчукчуларныӊ сагыш-сеткилин дүвүредип келген. Шак ындыг чогаалдарга Кызыл-Эник Кудажының “Маргылдаа” деп баснязын болгаш “Кым эң ажыктыгыл?” деп чогаалдарын хамаарыштырып турар бис.

Авторнуӊ чогаадыкчы ажыл-чорудулгазынга хамаарышкан сайгарылгаларны эртемденнер эвээш эвес кылганнар. Ындыг-даа болза бис бо ажылывыска К-Э. Кудажының “Маргылдаа” деп баснязында база “Кым эң ажыктыгыл?” деп чогаалында көдүртүнген мөзү-шынар темазы өзүп орар салгалды кижизидеринге, бүдүштүг кижилер болуп хевирлеттинеринге кайы-хире ужур-дузалыг болурун тодарадырын оралдашкан бис.

Ажылдың темазы: Кызыл-Эник Кудажының “Маргылдаа” деп баснязында болгаш “Кым эң ажыктыгыл?” деп чогаалдарында мөзү-шынар темазы.

Ажылдың чаа чүүлү: К-Э. Кудажының биче хемчээлдиг чогаалдарынга сайгарылга ажылдары кончуг эвээш деп көрдүвүс. Мооң-биле ажылывыстың чаа чүүлү тодараттынып  турар.

Сорулгазы: К-Э. Кудажының биче хемчээлдиг чогааладында мөзү-шынар темазын чырытканын тодарадыр.

Ажыглаан методтар: тайылбырлыг, шинчилээриниң, дилеп тыварының методтарын ажыглаан бис.

Ажылдың тургузуу: киирилде, 2 эге, түңнел, литература даңзызындан тургустунган.

1-ги эге. К-Э. Кудажының “Маргылдаа” деп баснязының сайгарылгазы

Мөзү-шынар темазынга бижиттинген чогаалдар кончуг кижизидилгелиг, өөредиглиг чогаалдар болур. Оларның бирээзинге К-Э. Кудажының “Маргылдаа” деп баснязы хамааржыр.

Басняда долузу-биле шоодуглуг, өөредиглиг болгаш кижизидикчи утка сиңген. Чогаалчы  басняда кирген овур-хевирлер дамчыштыр бардам, мактаныкчы кижилерни сойгалап көргүскен. Басняның алыс утка-шынары амгы үеге кончуг таарымчалыг деп санап турар бис. Чүге дээрге, амгы үеде “маска, дөжү, кыскаш, хөрүк ышкаш мактаныкчы кижилер бистиң ниитилеливисте эвээш эвес.

Олар бодунуң күзел-бодалын боттандырып алырда, азы болза эш-өөрүнүң аразынга бодун тогдунар сорулга-биле эмин эттир көөргетиннерлер. Ол дугайы басняда кол маадырларның боттарын өрү көрдүнүп чугаалап турар сөстеринден илереттинер: “Менден дээре ишчи чок”, “ажыл-иштиң чөленгиижи мен-дир мен ийин”, “идээргексеп, кыскаш тура көөргеттинген”, “ыыташпаңар дээдиңер мен-дир ийин, ыят чокка макташпаңар” дээн одуруглар кижилерниң чараш эвес аажы-чаңын көргүзүп турар.

Автор шак ынчалдыр “маска,” “дөжү”, “кыскаш”, “хөрүктүң” овур-хевиринге кижилерниң аажы-чаңының шынар чок талаларын киирип, диригжидип каан. Ынчангаш диригжидилениң ачызында басняның дылы уран-чечен, чуртуттунган овур-хевирлер номчукчуга тода болгаш көскүзү-биле чуруттунуп келген.

Оон аңгыда автор дарган кижиниң ажылын өзүп орар салгалдарга чоок таныштырган. Ол дугайын басняда  кол маадырлар “маска”, “дөжү”,“кыскаш”,“хөрүк” боттарының кандыг ажылга ажыктыын тайылбырлап турда эскертинер.

Маска  - “кызыдып каан демирлерден чалданмайн” оларны изии-биле хевир киир соктаарынга ажыглаар, дөжү – изиг демирлерни ооң кырынга салып алгаш “оорга-мойну оюлгуже” соктаар, а кыскаш – отка изидип каан демирлерни тудуп алырынга ажыктыг “изиг кызыл демирлерниң хааны мен”, хөрүк дээрге “каң, шой безин тыныжынга бырашпас”, дарган кижиниң көс изидип үрүп бээр херексели дээрзин, номчукчу үстүнде одуруглардан танып билип алыр.

Басняның “Маргылдааны чежемейниң дыңназа-даа, маңаа чүгле ийи холдар киришпээннер” деп сөөлгү одуруглары уругларга кижи бодун канчаар алдынар ужурлугул дээрзинге суртаалдыг, уткалыг билигни берип турар.

Уруглар басняны номчаанының соонда “маска”, “дөжү”, “кыскаш”, “хөрүктүң” овур-хевирлерин дамчыштыр улуургак, өрү көрдүнер кижилерни танып көрүп аар, а “холдарның” овур-хевиринден бүдүштүг, оожум-топтуг кижилерни танып билип алыр.

Ынчангаш уруглар К-Э. Кудажының “Маргылдаа” деп баснязындан кижиниң бодун алдынып чоруурунда кандыг четпес чүүлдер барын шүгдүнүп боданырынга база кижиниң кижи болуп сайзыраарынга кандыг багай аажы-чаң шаптыктап турарын медереп билип алырлар. Авторнуң “Маргылдаа” деп баснязы кижизидилге ажылынга улуг ужур-дузалыг деп көрдүвүс.

2-ги эге. К-Э. Кудажының “Кым эң ажыктыгыл?” деп чогаалының сайгарылгазы

Кандыг-даа литератураның укталган дөстериниң бирээзи – чоннуң аас чогаалы. К-Э. Кудажының чогаал ажылының укталган дөстериниң бирээзи төрээн чонунуң аас чогаалы деп болур.

Чүге дээрге, «Кым эң ажыктыгыл” деп тоолду тыва улустуң аас чогаалының бир хевири дириг амытаннар дугайында тоолдардан үлегерлеттинген деп болур. Ук чогаал тоол аянын, сюжедин чедимчелиг ажыглааш, уругларның сонуургалын чаалап алган.

«Кым эң ажыктыгыл?» деп тоолда автор черлик болгаш азырал амытаннарның “чугаалажыгларын” дамчыштыр оларның ажык-дузазын, аажы-чаңын чечен-мерген илереткен.

Чижээ: Торга – ыяш-даштарда хоралыг курттарны узуткап турар, сырбыктың кежи үнелиг амытан, койгуннуң дүгү кымдан-даа хоюг, кас амданныг эът бээр, улуг чуургалар бээр,сыынның мыйызы чүүден артык үнелиг, а азырал амытаннар: аът – кижилерге эң ажыктыг, инек бодунуң сүдүнүң, эъдиниң, саржаанның ачызында делегейде кайы-хире алдаржаанын, хой базала бодунуң дүгүн, кежин, теве – мөге-шыырак, шыдамыын болгаш кыдыындан кыра шупту-ла бодунуң ажыының дугайында төгүүр дээш чаргызын ынчалдыр-ла чарып чадааннар.

Хензиг бичии маргыш азы аас былаажыышкыны карак чивеш аразында кайы-хире улуг маргылдааже шилчий бергенин: “Хүн келген тудум, көвүдеп-ле турганнар. Бичии маргылдаа шуут-ла чыышче шилчий берген. Чыылганнар сыгыр даң бажындан орай дүнге чедир хуралдаар дээш, одарга безин арай боорда чедип  турганнар. Чайны өттүр хуралдап келгеннер, кымның эң ажыктыын доктаадып чадап кааннар.” – деп одуруглардан билип алыр бис.  “Хоозун чугаа хүн бадырар” деп үлегер сөстү бо тоолга хамаарыштырып болур. Чүге дээрге, чогаалчы амыдыралда болуп турар таварылгаларны база хоозун чугаага ынак кижилер  ниитилелде эвээш эвес дээрзин дириг амытаннарның  овур-хевирин дамчыштыр көргүскен.

Ынчаар-ла маргыжып тургаш, четчележип көөрге оларның аразында чүгле Адыг ирей чок болган. Ол хамык азырал болгаш черлик аң-мең шуужуп алгаш адыг ирейже чоруп каарлар. Оларның адыг ирей-биле ужуражылгазы тыва чон аразында хүндүткелдиң демдээ аяк-шай биле эгелээр. Ол дугайын: “Адыг ирей дораан аалчыларны хүлээп ап, тайганың тооруунуң үрүңү-биле хүндүлеп-тир эвеспе” - деп одуруглар бадыткаарлар.

Адыг ирейниң овур-хевирин чогаалда мерген угаанныг мөзүлүг кылдыр илереткен деп көрген бис. Ол дугайы: “ – Адыр-адыр, акы-дуңма, өө-өө...Айтырыг шиитпирлээр, арга-сүме айтырар адыр-хаагым каапкан-дыр мен. Бичии манаңар, оомну ап алгаш келийн...Адыг ижээп киргеш, чидип-ле барган...” - деп одуруглардан ол хоозун сөске ынак эвес, чурумнуг овур-хевир болуп илереп кээр. Черле ынчаш тоолда кижизидилгеге эргежок чугула элементилер хөйү-биле кирип  турар дээрзин эскерген бис.

Оон аңгыда чогаалда маргыжып турар аңнарның аажы-чаңында чараш, чаптанчыг, кижизиг  чүүлдерни дараазында одуруглардан эскерип болур бис: “...Аң-мең шуужупкаш, тайганы куду көжүп-ле кааннар. Торга дээрге Сыынның мыйызының бир адырынга олурупкан чораан. Кас дээрге Буурнуң, ийи деспи дег, калбак мыйыстарының аразында саадапкан чораан. Койгунувус Эликти кондаалыктапкан чортуп чораан”. Чеже-даа аразында маргыжып турза, “чанында эжиңге дуза кадып шыдаар болзуңза дузала” дээн утка ук одуругларда сиңниккен.

Маргылдааның төнчүзүнде аң-меңнер тарап чанып турар үеде: “...-Га-га, га-га, ха-дуңма, ха-дуңма! Даван-даяам доңа берди. Кыштаар черим ырак кижи мен, хамык өөрүм база арлы берген, мен чааскаан артым. Мен-даа ужуптайн” дээрге, “...-Ку-ка-ре-ку-у, дыңнап көр, Кас...Сен ынаар ушпа, колхозтуң куш кажаазынга бистиң-биле кады кыштап ал. Бир эвес тааржыр болзуңза, бистиң колхозтуң кужу-даа болуп алгай сен” деп үстүнде одуруглар дириг амытаннар чүгле маргыжып, чижип турар эвес, бот-боттарын карактажып, арга-сүмезин бержип аразында найыралдыг дээрзин  бадыткаан.

А кажан черлик дириг амытаннар азырал амытаннарга чаргызын чардырып “аалдап” келген үезинде, оларның хүндүлежип турарын: “Ырак-узак орукка чораан өңнүктерин мал-маган өөрүшкүлүг хүлээп ап, аъш-чеминиң дээжилерин – кукурузуларны, тыкваларны, капусталарны, морковьтарны салып хүндүлептирлер” -  деп одуруглардан билип аар бис. Тыва чоннуң сагып келген “аалга келген кижи, аяк эрии ызырар” деп чараш чаңчылын номчукчуга ук одуруглар билиндирип турар.

Тоолда эң-не чугула бодалды теве түңнеп бодап каанын дараазында чижекте илереткен: “Бүгү аң-мең, мал-маган  шупту дөмей ажыктыг-дыр бис. Ындыг турбуже, “мен-мен”дээш-ле, чүгле бот-бодувусту мактангаш  турарывыска, херек бүтпес болбайн канчаар. Кым кандыг ажыктыгыл, ол ажыын-на көргүзүп чораай”.

Шынап-ла, амыдыралда кижилер база ындыг-ла болгай кижи бүрүзү бодунуу-биле ажыктыг, кылып турар ажылының аайы-биле аңгы-аңгы профессиялыг. Ындыг болган төлээде, херекчок чүвеге маргышкан ажыы чок, хоозун чугаага киржириниң орнунга чугула ажыл-херек кылып азы “адыг ирей” ышкаш дыжын дыштанып алганы ажыктыг дээрзи аныяк-өскенге өөредиглиг болур ужурлуг.

Ол ышкаш тоолдуң маадырларының аразында хөрлээлеп үнген маргышты таварыштыр автор уругларга аас былаажып, маргыш үндүрери  хоозун чорук дээрзин тоолдуң төнчүзүнде: «Ол хевээрле олар маргыжып-даа көрбээннер, маргышпас-даа апарганнар дижир чүве» деп домак-биле билиндирген.

Түңнел

К-Э.К. Кудажыныӊ школа программазында кирип турар бо ийи чогаалдарының онзагайын сайгарып көөрге, дыка солун, кижизидикчи угланыышкынныг бижиттинген. Кайы-даа чогаалда мөзү-шынар темазы тодаргайы-биле чырыттынып, ат-алдар болгаш амыдыралчы чедиишкиннер кижи амытанның карактарын  дуглап болбас ужурлуг деп угааадыг номчукчунуӊ сонуургалын хаара тудуп кээр. Ол ышкаш кижиниң мөзүлүг болурунга кандыг багай аажы-чаң шаптыктап чоруурун билдингири-биле илереткен чогаалдар деп түңнээн бис.

Ажыглаан литература даңзызы

1. Бүрбүжүк Г. Кудажының чогаалдарында ада кижиниң овур-хевири / Г. Бүрбүжүк // Башкы. – 2001. - №4.
2. Дөмүр-оол В. Чогаадыкчы солун орук: Кызыл-Эник Кудажы Башкыдан Улустуң чогаалчызынга чедир / В. Дөмүр-оол,  С. Шулуу-Маадыр // Шын. – 2009. – Нояб. 17.
3. Серен-оол Ч. Чогаалчының сөңү: К-Э. Кудажының чогаадыкчы ажыл-ижиниң дугайында / Ч. Серен-оол // Серен-оол Ч. Чогаал дугайында демдеглелдер. – Кызыл: ТывНҮЧ., 1986.
4. Төрээн чогаал 5 класс. Ниити өөредилге черлеринге өөредилге ному. – Кызыл: Национал школа хөгжүдер институт, 2013.
5. Төрээн чогаал 5 класс. Ниити өөредилге черлеринге өөредилге ному. – Кызыл: Национал школа хөгжүдер институт, 2013.

Словарьлар болгаш энциклопедиялар

1. Литературная энциклопедия терминов и понятий / Под.ред. А. Н.Николюкина. Институт научн. Информации по общественнымнаукамРАН. – М.: НПК «Интелвак», 2001.
2. Новый иллюстрированный энциклопедический словарь. – М: Большая Российская энциклопедия, 2005.