"Халсагайта нуур"."Хужар минии нютаг"

Тʏнхэнэй аймагай эрдэм һуралсалай захиргаан                                           Хужарай юрэнхы һуралсалай ʏндэһэн һургуули

Элидхэл-презентаци

«Халсагайта нуурай домог»

                                                                                     Дʏʏргээ: Тʏнхэнэй аймагай                                                                                                                                            Хужарай юрэнхы                                                                                                                         hургуулиин                                                                                                                                                                                                                        6-дахи ангин hурагша

                                                                                                      Халхаева Валентина

                                                                                          Багша: Халхаева Зоя Михайловна                                                                                                

                                                                                        Буряад хэлэ ба

                                                                                              литеретурын багша

Хужар 2018 он

- Халсагайтын нуур… Халсагайтын нуур                                                                                Хэн шамайе тиигэжэ нэрлээб?                                                                                                   Хэды шэнээн магтаалай дуун,                                                                                                               Хʏхэ долгид соош шэнгээб?!

       Халсагайтын нуурай домог тухай, урайни сагһаа зугаалдажа ябаһан теэби таабайнарай ʏгэ хʏʏрһээ дамжуулагдана. Эгээл тʏрʏʏн нуурта нэрэ ʏгэхэдɵɵ Халсархай газарай ташаланда долгилжо байһан нуурые Халсагайта гэжэ нэрлэһэн юм. Һʏʏлдэнь ородоор «Борискино озеро» гэжэ нэрлэгдэбэшье, Халсагайтын нуур тэрэл зандаа ʏлэнхэй юм. Халсагайта нуурай уһан булагуудһаа эхиеэ абажа, Эрхʏʏ голдоо уһаяа бʏлэжэ байдагынь гайхалтай юм.Халсагайтын нуур соо тоһ он жараахайнууд тон олоороо ʏдэжэ, мʏнɵɵшье хʏнʏʏд тэндэ загаһашалдаг.

      «Халсагайта» гэжэ нуурай тайлбари. Yнгэрэн ходорһон хоридохи зуун жэлэй эхиндэ, Халсагайта нуурай эрье дээрэ Аюушын Балтын Буриса гэжэ ехэ коммерсант- баян хʏн гэр бʏлэтэеэ ажа һуу һан байна. Унаанай морид, ажалай морид, шарга тэргэдэ хʏллэдэг морид ба гʏйгɵɵшэ, хурданууд морид тала дайдаар бэлшэжэ ябаха. Yхэр буруу, хони ямаадыень олон, ɵɵрɵɵ ажалша бэрхэ, аха дʏʏ гэр бʏлɵɵрɵɵ, ʏхи хʏбʏʏдээрээ ажалаа хэжэ ябаа юм даа…1914- (мянга юһэн зуун арбан дʏрбэн) он боложо, ородой Николай II (хоёрдохи) хаан тон хату «захиралта» буулгаһан байна. Бага яһатанай эрэшʏʏлые ара талын сэрэгэй (ажалда) жагсаалда абажа эхилбэ.Хаанай хуули шанга, яахыншье аргагʏй, ехэнхидээ буряад эрэш ʏ  ʏ л, эдир залуухан ʏхибʏ  ʏд гэхээр хʏбʏ ʏд арын хʏдэлмэридэ, дайнда абтагдаа. Ехэл олоороо ядалдаба, ʏбшэн, ʏхэл ʏдэр бʏри эдэ баарһадые абаашана.

       Тиихэдэнь, Батлын Буриса ɵɵрынгɵɵ «тарантас» тэргэдээ жороо хурдан моридоо оруулаад, ɵɵрынгɵɵ зɵɵрёор бэлэг сэлэгʏ  ʏ   дые бэлдээд, Зʏʏн Сибириин генерал-губернаторто сэхэ зорилготой ошоһон юм.                                  Архангельск татуулжа байһан мʏн урид ошоһон  хʏбʏʏдээ абарһан тʏʏхэтэй.    Тэрэмнай юун бэлэй гэбэл иимэ:

      Монголой дайдаһаа ʏхэр мал, адуун һʏ  рэг ехэ олоороо абаашагдажа, ядарһан, зобоһон буряад хʏбʏʏд сэрэгһээ табигдажа, тʏрэл нютагаа, Тʏнхэнɵɵ бусаһан байна. Батлын Буриса иимэ ехэ буян ʏйлэдэжэ нютагайнгаа залуу ʏхибʏʏдые, эрэшʏʏлые абарһан габьяатай. Халсагайтын нуур тиигэжэ Буриса гэжэ буряад хʏнэй нэрээр «Борискино озеро» гэжэ суурханхай. Хʏнʏʏдэй юундэ «Халсагайтын нуур», «Борискино озеро» гэлсэхэдэ бидэ ʏнэн тʏʏхэ ушарыень мэдэхэ ёһотойбди. Буриса гэжэ нэрэнь ородшолуулжа Борис болошоһон юм. Харин Аюшеев Буриса Батлаевичай тʏрэһэн басаганиинь Мария Борисовна Аюшеева Харбяангуудта ажабайдалаа тʏбхинʏʏлһэн, ʏндэһɵɵ тарааһан байна. Мария басагыень ʏргэжэ абаһан, тэрэ эсэгэеэ һанадаггʏй, нарайхан балшархан байһан байна. Совет засаг тогтоогдожо, Буриса Батлаевич ангиин дайсан, баян хʏн гэгдэжэ хамалганда ошоод, тэндэһээ бусажа ерээгʏй юм.

Аюшеев Борис Батлаевич-сагаан сэдьхэлтэй хʏн.

      ϴɵрынгɵɵ ухаан  бодолоороо, һанал сэдьхэлээрээ буряад хʏбʏʏдээ аюулта сэрэгэй арын хʏдэлмэриһɵɵ сʏлɵɵлжэ шадаһан энэ хʏнэй нэрэ мартаха ёһогʏйбди. «Халсагайтын нуурай» «Борискино озеро» гэгдэжэ дуунууд, шʏлэгʏʏд соогуур хэлэгдэнэ.

Тобшолол.

       «Халсагайтын нуурай» «Борискино озеро» гэжэ нэршэһэн газарынь мʏнɵɵ хʏн зондо мэдээжэ болоод, буряад хʏбʏʏн Бурисын мʏнɵɵ Борис гэгдэһыень, сагай оршолон соогуур мартагдахагʏй гэжэ этигэнэб. Энээн тухай Хужар нютагай басаган, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, Буряад арадай соёлой габьяата хʏдэлмэришэн. Олон, олон дуунуудай автор, мʏнɵɵ ажалай хʏндэтэ Ветеран Дарима Гомбоевна Шагдуровагай шэнжэлгэһээ бэшэгдэбэ.

Тʏнхэнэй аймагай эрдэм һуралсалай захиргаан                                           Хужарай юрэнхы һуралсалай ʏндэһэн һургуули

Элидхэл-презентаци

«Хужар-минии нютаг»

                                                                                     Дʏʏргээ: Тʏнхэнэй аймагай                                                                                                                                            Хужарай юрэнхы                                                                                                                         hургуулиин                                                                                                                                                                                                                        5-дахи ангин hурагша

                                                                                              Шалдушкеева Алина

                                                                                                           Багша:Халхаева Зоя                                                                       

                                                                                                      Михайловна                        

                                                                                       Буряад хэлэ ба

                                                                                              литеретурын багша

Хужар 2018 он

...Альган дээрээ тэнжээһэн -                                                                                Аба эжы хоёрни.                                                                                                Yлгы соогоо ʏндылгэһэн-                                                                                         Тʏрэһэн Хужар нютагни.

…Хужар нютагаймни агаар…ямар һонор һэргэлэн агаар гээшэб? Энэ хоншуухан, сэлгеэхэн агаараар амилжа ябахада, ямар һайн, яаһан зохид гээшэб даа.

     Мянга юһэн зуун гушаад онуудаар Баруун Нуга, Yбэлзоон Нугада артель «Шэнэ ажал», Могой – Горхондо –«Залуу ажал», Элтэгшэн –« Шэнэ Элтэгшэн» һууринууд нэгэдээд Хужар нютаг болоһон юм. Хужар нютагай сабшалан дандаа хужартай, марсатай байһан юм. Тиимэһээ газарайнгаа нэрээр Хужар гэжэ нэрэ абаһан байна. Манай Хужар нютагта бурууд-хатан, һойһод яһатан ба хонгоодорнууд жаргалтай һуудаг. Yшоо тэртэ, шоно яһатан гэхэ мэтэ бусад. Нютагаа гамнахал хэрэгтэй! Тʏнхэн эжын баян нуга газарнуудайнь нэгэн Хужар болоно. Нютагһаань гаража хааяхан хээрэ тала руу ошоходоо, нютагни, Хужарни һанагдадаг, эжы абамни һанагдадаг, сасуутан нʏхэдни һанагдадаг.

      Нютагтаяа холбоотой ябахаа оролдохоб. Хужарни – минии һахюуһан – талисман гээшэ. Нютагаа мартажа, хаяжа огто болохогʏй! Ехэ сээртэй юм! Тоонто газарай татаса шанга байдаг. Тʏрэһэн нютагаа би мартахагʏйб! Би хододоо нютагаа эрьежэ байхаб. Хэрэгтэй болоо һаань туһалхаб!

       Тоонто газараа, тʏрэһэн нютагаа, эжы абаяа хайрлажа, гамнажа, хʏндэлжэ ябахаб. Хужар нютагаймни байгаали тон һайхан! Урагшаа харахадашни бартаа ехэ Хангайн орон Тэбхэрһээ абан нэмжынэ. Хойгуурнай Саяан ууламнай, гушан гурбан Мундарганууднай баатарнуудтал тобойлдожо жэрылдэнэ. Эрхʏʏ гол гэзэгэтэн урдажа, Байгал эсэгэдээ шудхана. Хабартаа, нажартаа халяар, мангир, гоогоһоо тʏʏнэбди. Алирһа жэмэс тʏʏжэ хʏхинэбди.

        Тʏнхэнэй хʏнʏʏд хадануудаа юунһээш ʏлʏʏгээр һанажа:

          «Ууладаа мʏргэжэ, урматай ябадаг,

            Уһандаа зальбаржа, урагшатай ябадаг.

            Хададаа мʏргэжэ хабатай ябадаг,

            Хангайдаа шʏтэжэ хʏшэтэй ябадаг…»

Тʏгэсхэл

     Би «Мундаргын ʏхибʏʏд» гэһэн кружогто ябахаяа һананаб . Эндэл тʏрʏʏшын журналистын гуурһаяа туршагшаһайб. Эндэл эхэ ехэ орон тухай тʏрʏʏшын шʏлэгʏʏдни мʏндэлоол һаа баярлахаб. Баяр эхэ хэлэмнай, жэмбʏʏрхэн таламнай, уняартаһан хизаар уула – мундаргамнай, хэсэеэ сахиһан хэнгэргэмнай, Байгал эсэгэ далаймнай хэзээдэ хододоо манай байхань болтогой!