Г.Ж.Раднаевагай шүлэгүүдэй лексикэ

Галина Жигмытовна Раднаевагай

шүлэгүүдэй лексикэ

 Шэнжэлэлгын объект: поэт Г.Раднаевагай шүлэгүүд.

  Шэнжэлэлгын предмет: Галина Раднаевагай шүлэгүүдэй хэлэн.

      Гол зорилгоёо бэелүүлхын тулада хэдэн тодорхой зорилгонуудые дүүргэхэ хэрэгтэй:

1. Г.Раднаева тухай бэшэгдэһэн хүдэлмэринүүдые хэрэглэн, зохёохы ажал болон шүлэгүүд тухайнь тобшохоноор бэшэхэ;
2. Уран аргануудай хэрэглэлгын онсо шэнжэнүүдые элирүүлхэ.
3. Г.Раднаевагай шүлэгүүдэй хэлэнэй лексическэ шэнжэнүүдые удхаарнь тодорхойлхо.
4. Г.Раднаевагай шүлэгүүдэй хэлэнэй лексическэ шэнжэнүүдые хэрэглэлгээрнь шэнжэлхэ.

Тус шэнжэлэлгын методологическа үндэһэ һууринь буряад эрдэмтэдэй хэлэнэй онсо шэнжэнүүдые шэнжэлжэ найруулһан  гол шухала һанал бодолнууд болоно. (Л.Д.Шагдаров, Д.Д.Санжина, Т.М.Дугаржапова, С.Д.Бабуев.)

     Г.Ж.Раднаева тухай бэшэхэдээ Буряадай гүрэнэй университедэй багша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат литературовед М.М.Хамгушкеевагай, уран зохёолшодой: Ц-Д. Дондогойн, Баир Дугаровай, Л.С.Дампиловагай, Д.Ц.Цыреновагай, Г.Ж.Базаржаповагай г.м. хүнүүдэй һанамжанууд, статьянууд дээрэһээ үндэһэлэн бэшэнэбди.

      Шэнжэлэлгын материал:

-Г.Раднаевагай намтар, зохёохы зам ба тэрэнэй зохёолнууд, статьянуудтай газетэ, журналнууд, элдэб янзын номууд: «Хэтэ сахюур», «Уянга», «Yлхөө шүрэнүүд», «Набшаһадай һаршаганаан». г.м.

       Хүдэлмэриин байгуулга:

• Оролто
• Г.Раднаевагай шүлэгүүдэй лексикын  онсо шэнжэнүүд
• Түгэсхэл
• Хэрэглэгдэһэн литература

Оролто

      Yдэрһөө үдэртэ хүгжэжэ байгаа үе сагнай манай буряад уран зохёолой урда шэнэ эрилтэнүүдые табяад лэ байдаг заншалтай гээшэ. Түрэл хэлэнэйнгээ үгын баялигые тон үргэнөөр хэрэглэхэ, уран зохёолойнгоо үндэһэн ёһо гуримые сэбэрээр сахиха, шүлэг бэшэлгын арга боломжонуудые шудалжа, шадамараар хэрэглэхэ гээшэ шухала байна.

      Мүнөө буряад поэзимнай ургасатай, шадабари мэргэжэлынь урда жэлнүүдэйхидэ орходоо һураггүй дээшэлээ гэжэ хэлэхээр.

      Буряад хэлэеэ, түүхэеэ, соёлоо мэдэхэ, үзэхэ, шэнжэлхэ гээшэ мүнөө сагта зоной урда табигдаха шухала зорилгонуудай нэгэн болоно. Буряад уран зохёолшодтой, тэдэнэй зохёолнуудтайнь үргэнөөр танилсаха, хэлэнэйнь баялигые шэнжэлэн үзэхэ хэрэгтэй гэжэ тэмдэглэмээр.        

             Буряад уран зохёолдо онсо эршэтэй бэлигээрээ, орёо философско бодолтой шүлэгүүдээрээ, ондоо поэдүүдтэй нэгэтэ дайралдаагүй сасуулга образуудаараа, мүн гадна омог абари зангаараашье илгаран, элитэ зохёолшон болон мандаһан Галина - Санджэ-Сүрэн Жигмытовна Раднаева болоно.

       Буряад, ород хэлэнүүд дээрэ арба гаран ном хэблүүлэн гаргаад, мэргэжэлтэ уран зохёолшын бэрхэшээлнүүдтэй хүндэ үүргые энэ наһан соогоо даажа тэнсүүлжэ ябана даа.

      Г. Раднаевагай шүлэгүүд манай арадай ёһо заншалнуудһаа гол шухала удха абан зэдэлнэ. Тиимэһээ шүлэгүүдынь хүн бүхэндэ дүтэ, гүн ухаанай һанал бодол түрүүлнэ. Энэ уран зохёолшын шүлэгүүд буряад газетэ, журналнуудта саг үргэлжэ гаража байдаг. Поэдэй шүлэгүүдэй хэлэн өөрын онсо илгаатай, гүнзэгы һанал бодолнуудтай.

      Г. Раднаева Россин Федерациин уран зохёолшодой гэшүүн, Буряадай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Буряадай комсомолой шангай лауреат, Буряад Республикын гүрэнэй шангай лауреат. Мүнөө үе сагта уран зохёолшодой найруулгануудынь арад зондо хэрэгтэй гэжэ һананаб. Юундэб гэхэдэ, хүдөө нютагуудта ажаһуудаг залуушуулшье, үбгэд хүгшэдшье сүлөөтэй сагтаа газетэ, журналнууд соо хэблэгдэһэн шэнэ зохёолнуудые уншажа, һанаагаашье амаруулна, сагаашье үнгэргэнэ гээшэ. Гансашье энэ талаараа хэрэгтэй бэшэ, харин үшөө тиихэдэ мүндэлөөд гаража байһан шэнэ найруулгануудта дуунай аялга жэгүүр нэмэгдэжэ, һайхан дуунууд, шүлэгүүд арад соо тарана гээшэ. Дуунда, шүлэгтэ дуратайшуул шэнэ бүтээлнүүдые сээжээр мэдэжэ абаад,

хаанашье ябахадаа, түри хуримда, найр нааданда, багшанар хэшээлнүүдтээ

шэхэнэй шэмэг болгожо ябадаг ха юм.

 Энэ талаар хаража үзэхэдэ, шэнэ юумэн шэнэеэ харуулдаг гэһэнтэй адли, энэ уран зохёолшын зохёолнууд мүнөө үе сагта хэрэгтэй гээшэ.    

      Тиимэһээ Г.Раднаевагай шүлэгүүдэй уран аргануудыень элирүүлхэ гэһэн зорилго табиһан байнабди. Энээгээр манай шэнжэлэлгын шухала удха шанартай байһаниинь тодорхойлогдоно.

Галина Жигмытовна Раднаевагай

шүлэгүүдэй лексикын онсо шэнжэнүүд

1.1. Шүлэгүүд соохи үгэнүүдэйнь удхаараа илгарал.

      Буряад хэлэн болбол буряад арадай эртэ урда сагһаа хойшо һанал бодолоо ойлголсожо ябаһан үндэһэн хэлэн юм. Энээниие бидэ буряад зоной түрэлхи хэлэн гэнэбди.

      Yгын удха ойлгохо арад зоной тон шухала зорилго гээшэ.Yгын удха ойлгоогүй һаа, өөһэд хоорондоо зүб харилсажа шадахагүй болонобди.Yгын удха мэдээгүй һаа, тэрэниие хэрэглэлгэдээ зүб хэрэглэжэ шадахагүйбди.

Галина Раднаевагай шүлэгүүдэй хэлыень һэргээхэ, хүгжөөхэ хэрэгтэй гэжэ һананабди. Хэлэлгыень хурса, баян гэжэ ойлгохын тула үгын удха дээрэ ехэ хүдэлмэри үнгэргэхэ ёһотойбди. Энээн дээрэһээ боложо, бидэ авторай шүлэгүүд  соохи үгын удхаар илгарал харанабди.

  1. Тодорхой ба юрэнхы үгэнүүд.

    Тодорхой удхатай үгэнүүд юумэнэй бодото байдалые тэмдэглэдэг. Бидэниие тойроод байһан олон мянган юумэн ба үзэгдэл бүхэн нэрэтэй. Тэдэнэй нэрэнь нэгэ һалашагүй шэнжэнь бэшэ, харин хүнэй тэдээндэ үгэһэн зүйл гээшэ. Хүнүүд нэгэ юумэ ондоо юумэнүүдһээ илгаруулхадаа, тэдэниие жэшэн зэргэсүүлжэ, онсо өөрэ шэнжэ шанарнуудыень мэдэжэ абадаг. Алибаа юумэнүүдэй гол шэнжэнүүдынь согсологдон хамтархадаа,тус юумэн тухай бүхэли ойлгосо болоно. Иимэ ойлгосо бүхэнөө хүнүүд ямар нэгэн үгөөр нэрлэдэг.

    Ойлгосо нэгэ үгөөр гаргахаһаа гадна, заримдаа гурба – дүрбэн үгөөр тэмдэглэдэг. (Буряад хэлэн, 1989, 41 – 42н.)  

       Г.Раднаевагай шүлэгүүдэйнь хэлэндэ тодорхой ба юрэнхы удхатай үгэнүүд үргэнөөр хэрэглэгдэнэ. Жэшээнь, «Уянга» гэжэ ном сооһоонь:    

                           Һалбаржа байһан уяхан бэетэй ургы сэсэг

                           Түмэн наһые эдлэжэ хубитай ургамал хаш.

                                                                          («Уянга», 29н.)

                           Сагай эрхээр хэнгэргынь болошоһон

                           Сахали шубууд шулууень нидэрэн унана.

                                                                           («Хэтэ сахюур», 13н.)    

          Эндэ «Уянга» гэжэ ном соо «Мүнхэлдэг һайш» гэжэ шүлэгэй хэһэг абажа харахада, «ургы сэсэг” гэжэ үгэнүүд юрэнхы удхатай үгэнүүд болоно.    

          «Сахали» гэжэ шүлэг соо харахада: «шубууд» гэһэн үгэ юрэнхы удхатай, «сахали» гэжэ үгэ тодорхой удхатай болоно.

         Бүхы модод ямар шэнжэтэйб гэхэдэ, тэдэ олон жэлдэ ургадаг, хатуу эшэтэй болодог, тэрээнһээнь гэшүүһэнүүд ургадаг. Иимэ шэнжэтэй бүхы ургамалнуудые – модод гэнэ. Тодорхой модонууд хоорондоо илгаатай байдаг. Хуһан гэжэ сагаан холтоһотой модон, харин нарһан гээшэ монсогор борбоосгойтой, ута хадхууртай, шэлбүүһэтэй модон.

        Тодорхой ойлгосонууд нэгэ юрэнхы ойлгосо дотор багтадаг. Жэшээнь, хуһан, нарһан, хасуури, уляаһан гэжэ ойлгосонууд модон гэжэ ойлгосоор хамтадхана.

        Г.Раднаевагай шүлэгүүд соо юрэнхы ба тодорхой үгэнүүд үсөөн байна. Харин амяарынь харабал, шүлэг бүхэн соо юрэнхы гү,али тодорхой удхатай үгэнүүд байна.

2.Нэгэ ба олон удхатай үгэнүүд.

Нэгэ удхатай үгэ болбол юумые ба үзэгдэлые ондоо юумэнүүдһээ гү, али үзэгдэлнүүдһээ илгаруулжа, хэлэлгэ соо тэдэниие тодоор нэрлэхэ аргатай.

       Нэгэ ойлгосо тэмдэглэһэн үгэ нэгэ удхатай. Хоёр ойлгосо тэмдэглэһэн үгэ олон удхатай болоно. Нэгэ удхатай үгэнүүдтэ орходоо, олон удхатай үгэнүүд хэлэндэ һураггүй олон юм.  (Буряад хэлэн, 1989, 43н.)

       Г.Раднаевагай шүлэгүүд соо нэгэшье, олоншье удхатай үгэнүүд дайралдана.

Мүшэн саһанда мүнхэ дураар

Дурлаад үнинэй,

Мүнгэн дураяа дунда оруулхаар

Шэбшэжэл ябааб.

                                                          («Талын булаг», 17н.)

      Дуран, эжы, газар, эхэ, нүхэр, наһан, үхибүүн г.м. нэгэ удхатай үгэнүүд – уншагша бүхэндэ дүтэ, ойлгосотой; сагаан һанаан, сагаан бодол түрүүлнэ.

      Олон удхатай үгэнүүд шүлэгүүд соонь баһа олоор дайралдадаг:  

                                         Эжыгээ эрьехэ сүлөөгүй –

    Бэшэгээр һанаагаа тэгшэлхэ…

Ходол жаахан байһай гэнэб,

Хормой дором үлэһэй гэнэб.

                                                          («Талын булаг», 44н.)

       Жэшээнь, энэ шүлэг соо эрьехэ гэжэ үгэ олон удха харуулна: толгой эрьехэ, дэлхэйе эрьехэ, гэдэргээ эрьежэ харангүй г.м.

      Хормой гэһэн үгэ: хормой – подол, пола (одежды), хормойгоо хумиха (подбирать полы), хадын хормой (подножье горы).

3.Сэхэ ба шэлжэһэн удхатай үгэнүүд.

   Yгын гол удхые ондоо юумэнэй шанар шэнжэ болгожо хубилгахада, шэлжэһэн удхатай үгэ болоно.

Yгын үни удаанай байһан анханай удхань тэрэнэй гол гү, али сэхэ удхань

болоно. Тэрээнһээ үндэһэлжэ бии болоһон удхые шэлжэһэн удха гэдэг.

      Г.Раднаевагай шүлэгүүд соо сэхэ ба шэлжэһэн удхатай үгэнүүдые харая:    

Эльгэн дээрээ үрэ түрэжэ байхадаа

Эхэ талам эхэдэл адляар юундэ ёолоногүйбши?...

                     («Наран тээшэ», 9н.)

Хурса үгэнэйм һомон

Һэжэг түрүүлжэ болоо

Һэшхэлдэм үгыл дуһалшье шуһан

Хурим түрэдөө яаража,

Хүндын хүхэ шононууд

Хүбшэ руугаа арилба нүүжэ.

                                                                («Хэтэ сахюур», 63н.)

     Г.Раднаева хэлэеэ уран хурса болгохын тулада үгэнүүдые таараха ушарыень шэлжэһэн удхатайгаар хэрэглэнэ.

4.    Синонимуудые хэрэглэлгэ.

    Синонимууд гээшэ адлирхуу удхатай үгэнүүд болоно. Тиихэдээ тэдэ нэгэ ойлгосые ондо ондоогоор нэрлэһэн үгэнүүдээр дамжуулагдадаг, бэе бэеынгээ орондо хэрэглэгдэжэ болодог, үгын нэгэ удхые тодоруулха ба элирүүлхэ үүргэ дүүргэдэг. Буряад хэлэн адлирхуу удхатай үгэнүүдээр яһала баян юм.

     Синонимууд хэлэнэй баяжан хүгжэхые, тэрэнэй уян нугархай боложо байһые харуулдаг гээшэ. Эдэ үгэнүүд манай һанал бодолые, хэлыемнай тодо хурса, уран гоё болгодог, бодото байдалые тодорхой зүбөөр харуулха гэжэ ехэ арга боломжо болодог юм. Синонимууд аман хэлэлгэдэ, уран һайханай зохёолдо ехэ үүргэ дүүргэдэг. Илангаяа уран зохёолшод өөрынгөө зохёолнууд соо, адлирхуу удхатай үгэнүүдые хүсэд дүүрэнээр ажагладаг юм. Нэгэл үгые олон дахин дабтахагүйн тула удхаараа адлирхуу үгэнүүдые хэрэглэдэг ха юм.

      Жэшээнь:

Толгой соом гэгээн һаруул

Досоом баһа сэгээн һаруул.

Сэдьхэл сооһоом дуун жэрьенэ

Зүрхэн сооһоом гал тэһэрнэ.

        («Уянга», 23н.)

     Энэ шүлэг соо гэгээн гээшэ светлый, ясный гэжэ оршуулагдана; сэгээн – светлый, голубой.

     Авторай синонимуудые хэрэглэхэдээ, хэлэниинь уян нугархай, хурса, уран гоё болоно.

      Хүсэтэй, зоригтой, шанга (смелый) гэһэн адлирхуу үгэнүүдые үргэнөөр хэрэгэлнэ:

Хүсэтэй, зоригтой сэдьхэлэйнгээ гүнһөө

нюдэдни уһатана.

      («Набшаһадай һаршаганаан», 10н.)

      Синонимууд хэлэнэй баяжаһые, хүгжэһые, тэрэнэй уян нугархай боложо байһые харуулдаг гэжэ мэдээжэ. Эдэ үгэнүүд манай һанал бодолые хурса, тодо, хэлыемнай уран гоё болгодог, бодото байдалые тодорхой зүбөөр харуулдаг.

5.Антонимуудые хэрэглэлгэ.

     Бэе бэедээ харша удхатай үгэнүүдые антонимууд гэдэг. Антонимууд хадаа һанал бодол хурсадхахын тулада хэрэглэгдэдэг. Жэшээнь: һайн – муу, зөөлэн – хатуу г.м.

    Авторай шүлэгүүд соо антонимуудай хэрэглэлгые хаража үзэе:                      

Амисхалайнгаа салгяанда

                                 жаргал зоболонгоо

 Байгаалитай хубаалдахам.

(«Набшаһадай һаршаганаан», 35н.)

Хэлэһэн үгэдөө хүрэхэгүй һаа

Yнэнөө дурдажа

             Худал бү болго.

                                              («Yлхөө шүрэнүүд», 11н.)

      Уран зохёолшон антонимуудые хэрэглэхэдээ, юумэнүүдэй, үзэгдэлнүүдэй шэнжэ шанарай болон үйлэнүүдэй элдэб талые харуулна. Г.Раднаева дээрэ үгтэһэн шүлэгүүд соогоо иимэ антонимуудые хэрэглэнэ: жаргал – зоболон, үнэн – худал, нүгэл – буян г.м. Эдэ антонимууд нэгэ ойлгосые хоёр ондоо талаһаань тодорхойлно.

                                  6.Омонимуудые хэрэглэлгэ.

Хэлэхэдэшье, бэшэхэдэшье адлинууд аад, тон ондоо удхатай үгэнүүдые омонимууд гэдэг.

Түмэр утаһан дээрэнь амарһан

Турлаагууд үгыем тоншоод,

Тала дүүрэн хаагалнад.

  Энэ шүлэг соо тала гээшэ тала газар – степь, поле тэмдэглэнэ. Мүн тала гэжэ үгэ баһа ондоо ойлгосотой байдаг, тала нүхэр – приятель, друг.

   Һүүдэрни боложо унаад, удангүй

 - Хара нохой!

Намайе гэшхээд туршаарай, - гээ…

                                                               («Yлхөө шүрэнүүд», 107н.)

Шэб хара хяарын үндэрые ербылээд,

Шуһан улаан арьяатанай мүлхисые обёорходоо…

                                                             («Yлхөө шүрэнүүд», 41н.)

  Түрүүшын шүлэг соо хара – смотри гэжэ үгэ, намайе хазаад үзөөрэй гэһэн ойлгосо тэмдэглэнэ. Хоёрдохи шүлэг соо үнгэ харуулжа тэмдэглэнэ.

   Омонимууд шүлэгүүд соо хэрэглэгдэхэдээ, ухаан бодол, оршон тойронхи байдал тухай мэдэсэ улам гүнзэгы болгоно.

1. Шүлэгүүд соохи үгэнүүдэй хэрэглэлгээрээ илгарал.

    Yгын хэрэглэлгэ гээшэ үгын алибаа нэгэ удха ямар нэгэн ушарта тон тодорхойгоор, заримдаа бага сага дэлгэрэнгыгээр харуулха болоно. Уран шүлэгшэд үгэнүүдые уран һайханаар найруулан хэрэглэжэ, элдэб гоё шүлэглэмэл зохёолнуудые бэшэнэ,  бидэндэ дурадхана.

    Манай буряад хэлэнэй бүхы үгэнүүдые хэрэглэлгээрнь хоёр ехэ бүлэг болгон илгаруулдаг: ниитэ хэрэглэлгын ба тусхай хэрэглэлгын үгэнүүд.  (Буряад хэлэн, 57н.)      

    Ниитэ хэрэглэлгын үгэнүүд буряад хэлэнэй үгын бүридэлэй ехэнхи хубинь болоно. Эдэ үгэнүүд ямаршье аман ба бэшэгэй хэлэлгэдэ дайралдана. Ниитэ хэрэглэлгын үгэнүүд ехэнхидээ үндэһэн буряад үгэнүүд байха зуураа, зоной үдэр бүриин хөөрэлдөөндэ ходо оролсодог юм.

     Тусхай хэрэглэлгын үгэнүүдтэ шэнэ үгэнүүд, хуушарһан үгэнүүд, түүхын үгэнүүд, терминүүд ба мэргэжэлтэнэй үгэнүүд, нютаг үгэнүүд, ара үгэнүүд, боро яряанай бүлэг үгэнүүд хабаадана. Бидэ хүдэлмэри соогоо архаизмууд гү, али хуушарһан үгэнүүдые, нютаг үгэнүүдые, али диалектизмуудые, абтаһан үгэнүүдые,фразеологизмуудыегү, али тогтомол холбоо үгэнүүдэй хэрэглэлгэ шэнжэлжэ үзэбэбди.

                 7.Архаизмууд гү, али хуушарһан үгэнүүд.

     Арад зон, тэдэнэй ажабайдал ходол хүгжэжэ байдаг. Тиимэһээ, хүнэй ажаллажа байһан зарим зэбсэг, үмдэжэ ябаһан хубсаһан хэрэглэгдэхэеэ болино, тэдэниие нэрлэһэн үгэнүүдынь мартагдажа, хэлэнһээ үгы болоно. Yдэр бүри хэрэглэгдэхэеэ болиһон үгэнүүдые хуушарһан үгэнүүд гэдэг. Мүнөөшье байһан аад, ондоо нэрэтэй болоһон хуушан нэрэнүүдые архаизмууд гэдэг. Тэдэ хэрэглэгдэхэеэ болиһон гү, али үсөөн хэрэглэгдэдэг үгэнүүд гээшэ. (Буряад хэлэн, 1989, 57 – 58н.)

    Мүн урдань олон зоной һүзэгтэй байһан үедэ, үргэнөөр хэрэглэгдэдэг бурхан шажанай үгэнүүд историзмуудай тоодо ороно.    

    Зарим хуушарһан үгэнүүд хэлэлгые жабхалан түгэлдэр болгохо зорилгоор мүнөө үедэшье дээгүүр найруулгада ба поэзидэ хэрэглэгдэдэг.  

 Г.Раднаевагай шүлэгүүд соо архаизмуудые хараад үзэхэдэ, нэгэ хэды үгэнүүд дайралдана:

Амиды ябаха,

Ажаһууха хүсэн –

Энэ мини хубисхал дүлэтэһөөр,

Энэ минии баррикаданууд тэмсэһээр!

                                                                 («Yлхөө шүрэнүүд», 13н.)

Он жэлнүүдынь шэнгил,

Дэлхэй дүүрэн элиһэн найдалынь

Фронтһоо үбгэнэйнь эльгээһэн

Фото – зурагынь мэтэл.

                                                                («Хэтэ сахюур», 72н.)

    Нэгэдэхи шүлэг соо хуушарһан хубисхал гэжэ үгэ байна, хоёрдохи шүлэг соо ондоо хэлэнэй үгын сэхэ оршуулан, һажаажа, шэнэ үгэ бии болгоно: фото – зураг. Автор эдэ үгэнүүдые хэрэглэжэ зохёолой уран һайханай бодото удхые, шанарыень элирүүлнэ, түрэл литературада тэдэнэй эзэлхэ ёһотой һуурииие тодорхойлно.

                                    8.Абтаһан үгэнүүд.

     Буряад хэлэнэй лексикэ элдэб хэлэнүүдһээ абтаһан үгэнүүдээр баяжаһан байдаг. Дэлхэйдэ ажаһууһан арад бүхэн ондоо арадуудтай хододоо харилсажа байдаг, тиимэһээ нилээд үгэнүүд абтаһан байна. Ород хэлээр дамжажа, баруун Европын хэлэнүүдэй үгэнүүд олоор ородог. Хитад, түбэд, эндхэг хэлэнүүдһээ ороһон үгэнүүд бии. Хүршэ монгол хэлэнһээ нилээд олон үгэнүүд ороһон байдаг.

   Г.Раднаевагай шүлэгүүд соо түбэд, хитад, монгол ба ород хэлэнүүдһээ абтаһан үгэнүүд дайралдана:

                                                  Асфальт харбан

                                                  Наран тээшэ

                                                  Тэгүүлһэн ногоондол.

                                                               («Набшһадай һаршаганаан», 114н.)

                                                   Сайеш шанажа

                                                   Самсыеш угаажа жарганаб.

                                                   Ажалдаш үдэшэжэ,

                                                   Ажалһааш угтажа жарганаб.

                                                              («Набшаһадай һаршаганаан», 68н.)

     Г.Раднаевагай шүлэгүүд соо ород хэлэнһээ абтаһан үгэнүүд дайралдана: асфальт, кукла, телефон, дача, фронт, фото, телевизор, машина, афиша г.м. үгэнүүд.

  «Алас» гэжэ монгол хэлэнһээ абтаһан үгэ, бурхан – түбэд хэлэнһээ, ресторан – француз хэлэнһээ ород хэлэ дамжан абтаһан үгэ.

   Эрдэм ухаанай, наука техникын, соёл культурын, ажахын хүгжэхэ бүри шэнэ шэнэ абтаһан үгэнүүд олон болоо байна.

    Тиимэ дээрэһээ манай буряад литературна хэлэндэ абтаһан үгэнүүдые зүбөөр үгүүлжэ,зүб бэшэжэ һургалга тусгаар удха шанартай. Абтаһан үгэнүүдэй хүсөөр манай буряад хэлэн баяжаха аргатай болоһон байна.            

9. Нютаг үгэнүүд гү, али диалектизмүүд.

    Буряад хэлэнэй олонхи үгэнүүдынь бүхы арадта мэдээжэ юм. Тиимэ үгэнүүдые ниитэ хэрэглэгдэдэг үгэнүүд гэдэг. Хүн зон юрын хөөрэлдөөн соогоо тэдэл үгэнүүд дээрэ үндэһэлнэ. Гадна нютаг үгэнүүд гэжэ байдаг.

       Ямар нэгэн нютагта дэлгэрһэн үгэнүүдые нютаг үгэнүүд гэдэг.                

    Г.Раднаевагай зохёоһон шүлэгүүд соо нютаг үгэнүүд гэхэдэ:

                                           Тэнгэриһээ ахаш гээд,  

                                           Тэнэг болгожо туршанаб.

                                           Эжын хүүхэн гээд,

                                           Эрхэшье болгожо туляаһан…  

                                («Yлхөө шүрэнүүд», 82н.)

                                       Һарлаг тэнгэриин

                                                     Һарын талые

                                       Сайхан үһэнтэй жэшэхэдэм…  

                                                             («Yлхөө шүрэнүүд», 12н.)

    Г.Раднаевагай зохёоһон шүлэгүүд соо нютаг үгэнүүд гэбэл: хүүхэн гэһэн үгэ басаган гэһэн удхатай, сайхан – һайхан болоно.

    Уран зохёолшо нютаг үгэнүүдые хэрэглэхэдээ, хэлэлгэеэ бүри хурса болгоно, образуудаа бүри тодоор илгаруулна.

   10. Фразеологизмууд гү, али тогтомол холбоо үгэнүүд.

    Фразеологи гэжэ фразеологическа холбуулал тухай гү, али удхаараа нэгэ болоһон юумэ тэмдэглэдэг хэдэн үгэнүүдэй тогтууритай холбуулал тухай һургаалые хэлэнэ.

Фразеологизмууд иимэ 2 янза байдаг:

1. Тогтомол холбуулалнууд
2. Бодото фразеологизмууд  гү, али бодото оньһон ба хошоо үгэнүүд

   Фразеологизмууд ехэнхидээ шэлжэһэн удхатай үгэнүүдһээ бүридэһэн байдаг тула хэлэлгэ хурса, уран, баян, һонин болгоно. Тогтомол тааралнууд илангаяа аман болон уран зохёолдо дайралдадаг.  

                      Мүльһэн сэдьхэлдэ даараһан дуран

                      Мүльһэндэ ургалуулан уһанай долгин.

                      Наһаяа дүүргэһэн ургы сэсэг

                      Наһаяа эдлэһэн хүнэй заяа.

                                                    («Yлхөө шүрэнүүд», 22н.)    

    Г.Раднаева тогтомол холбоо үгэнүүдые үргэнөөр хэрэглэнэ гэжэ хэлэмээр.

11. Оньһон хошоо үгэнүүд.

      Юумые уран хэлээр зураглан харуулһан, согсолһон удхатай тогтомол холбоо үгэнүүдые оньһон үгэнүүд гэдэг. Оньһон үгэнүүдэй онсо илгаань юуб гэхэдэ, тэдэ тон уранаар, хурсаар, мэргээр ажабайдалай үзэгдэлнүүдые тодорхойлһон удха болон түхэлтэй юм. Оньһон үгэнүүд хадаа тобшохон, хуряангы аад, һургаал зааһан, ажабайдалай үзэгдэлнүүдые согсолһон үгэнүүд болоно.

      Хошоо үгэнүүд ехэнхидээ һургаал зааһан бэшэ, харин хошон болгохын тулада хэрэглэгдэдэг байна.  

     Г.Раднаевагай шүлэгүүд соо оньһон ба хошоо үгэнүүдэй хэрэглэлгэ:

                        Баатарай бэеэ бэлүүлхэ гэһэн

                                бэрхэшээл ехэтэй дабаа дабуулан.

                                                      («Yлхөө шүрэнүүд», 14н.)

    Автор фразеологизмуудые, абтаһан үгэнүүдые, оньһон ба хошоо үгэнүүдые, архаизмуудые баһал зохидоор, өөрын онсо түхэлтэйгөөр хэрэглэжэ шадана гэжэ тэмдэглэмээр.

2.1. Уран аргануудые хэрэглэлгын онсо шэнжэнүүд.

   1. Юумэнэй шанар тэмдэгые уран гоёор харуулһан үгэ – эпитет гэдэг. Эдэ үгэнүүд гол элирхэйлэгшэ үгэеэ шэмэглэн тодорхойлдог. Эпитедүүд нэгэ, хоёр, гурбаншье үгэһөө бүридэһэн  байдаг. Буряад хэлэндэ эгээл олоор хэрэглэгдэдэг заншалта болоһон эпитедүүд бии. Жэшээнь: мэргэн, алтан, сагаан, улаан гэхэ мэтэ үгэнүүдээр тэмдэглэнэ.  

                             Мүнхэ хэрэгтэ гэрэл үгэхэ

                             Хэтэ сахюур бэлэйлди.

   Г.Раднаевагай шүлэгүүд соо эпитедүүд олоор дайралдана:          

                             Дүн сагаан мүнгэн нёлбоһон

                                       мүшөөр уйлаад,

                             Хагдарһан дүүрэһэн нюсэгэн талым

                                             һаншаг сайруулаа.

                                                                    («Набшаһадай һаршаганаан», 13н.)  

                              Мүнхэ хубисхалайм үүрэй толондо

                              Хүсэлөөр һайхан ерээдүймнай мандаһай.

                              Монсогорхон ногоон дэлхэймни хэтэдээ

                              Хүнэй нүгэлһөө абарагдан оршоһой.

                                                                     («Ээрсэг», 7н.)

       Эпитедэй хүсөөр Г.Раднаевагай шүлэгүүд айхабтар нарин, хурса, уян нугархай аялгануудаар нэбтэрэнхэй:

                             Модоной мүшэр, уһанай һэбшээе,

                             Мүнгэн мүшэд, уһанай хүгжэмые –

                             Мүнхэ дэлхэйн энэ бэлэгые

                             Мүнгөөр эндэ сэгнэхэ аал!

                                                                   («Yлхөө шүрэнүүд», 41н.)

     Ямар гоёор поэтесса шүлэгүүд соогоо эпитедүүдые хэрэглэнэ гээшэб? «Дүн сагаан мүнгэн нёлбоһон - мүшөөр уйлаад…» - эндэ сагаан, мүнгэн гэһэн эпитедүүд шүлэг бүришье байгуулгаараа баян болгожо үгэнэ.

3. Зэргэсүүлгэ.

      Зэргэсүүлгэ – эгээ шухала уран аргануудай нэгэн болоно. Yни урда сагһаа хойшо хүнүүд нэгэ юумэ гү, али үзэгдэл ондоо юумэнтэй гү, али үзэгдэлтэй зэргэсүүлэн хаража үзэдэг байгаа.

     Уран зохёолшод хадаа зэргэсүүлгые ондо ондоогоор хэрэглэдэг юм.

                             Эрэшүүлтэй адли ажаллажа эсээд,

                             Энхэрэлээрээ дулаа үгэн ажаһууха.

                                                                   («Набшаһадай һаршаганаан», 24н.)

                             Сэсэг барюулһантай адли

                             Мүшэдые хүнүүдтэ бэлэглэхэнь

                             Мэхэ!

                                                                   («Yлхөө шүрэнүүд», 101н.)

                             Зүрхэн мэтэ уралай хэбһээ,

                             Сошобош гэнтэ.

                                                                   («Yлхөө шүрэнүүд», 104н.)

      Г.Раднаевагай шүлэгүүд соо: адли, мэтэ, шэнги, гэнтэ гэхэ мэтэ зэргэсүүлгэнүүд тон олоор хэрэглэгдэнэ.

      Г.Раднаева эгээл дэлгэрэнгы шухала уран аргануудай нэгэн – зэргэсүүлгэ

тон зохидоор, тааруугаар шүлэгүүд соогоо хэрэглэжэ зураглан харуулна.

4. Метафора.

     Нэгэ юумэ гү, али үзэгдэл гоёор (образноор) нэрлэһэн уран аргые – метафора гэнэбди. Метафора хэлэнэй гол уран аргануудай нэгэниинь болоно.

    Мүнөө дээрээ хоёр янзын метафора бии: поэтическэ ба хэлэнэй.

Поэтическэ метафора поэтикэ шэнжэлгын объект болоно, эстетическэ үүргэ дүүргэнэ. Хэлэнэй метафора лингвистикэдэ шэнжэлэгдэнэ, харилсаанай үүргэ дүүргэнэ.

    Поэт метафорануудаар шүлэгүүд соогоо тон үндэр образуудые харуулжа шадана. Авторай хэрэглэһэн метафоранууд:

                               Хатар – түрын нара буляалдаан,

                               Одо мүшэдэй дүхэригтэ дуудаан.

                               Хатар – дуунай даляар дэбеэн,

                               Хоёр зүрхэнэй мүнхэ инаглаан.

                                                                      («Ээрсэг», 8н.)

     Метафора Г.Раднаевагай шүлэгүүд соо баянаар, зохидоор, гоёор үгүүлэгдэһэн байна:

                             Багшымни нэрэ минии омогорхол

                             Багшымни һургаал минии наһан

                             Багшымни юрөөл минии жаргал

                             Багшымни амжалта үхибүүдэйм илалта.

                                                                     («Хэтэ сахюур», 59н.)

                             Номин огторгойн

                                                        гуа дангинанар

                                                                         мүшэдтэ дурлажа,

                           Нойроо мартаһан

                                                    үбгэн Байгал

                                                                         һанаа алдана.

                                                                         («Хэтэ сахюур», 33н.)

   Г.Раднаева метафорануудые олон образно хэлээр харуулна: хатар – түрын наһа буляалдаһан, дуунай даляар дэбеэн, залу наһанай уряал… Поэдэй шүлэгүүд соо метафора адли үгэнүүдэй хүсөөр бии болодог:

                          Нюдэнүүд, нюдэнүүд – дайда дэлхэйн үзэг –

                          Ном годлинуудаа харбаһан атаа мэтэнүүд…                

                                                                     («Yлхөө шүрэнүүд», 109н.)    

   Эдэ гүнзэгы метафоранууд авторай поэтическэ стиль тодорхойлно. Метафорануудые хэрэглэжэ авторай шүлэгүүдэй хэлэниинь аша туһатай болоод абана. Тиимэһээ, метафора Г.Раднаевагай шүлэгүүд соо нангин, нугархай удхатай үгэнүүдээр бэшэгдэнэ.

5. Олицетворени.

    Юумэнүүдтэ амиды амитадай, хүнэй шэнжэ оруулһан арга олицетворени гэнэ.

   Олицетворени хэрэглэхэдэ ехэ ондоо, онсо поэтическэ образ бии болоно. Поэдэй творческо һаналгын аргаар элдэб юумэндэ хүнэй шэнэ шанар оруулна.

   Олицетворени гэһэн уран найруулгын аргые хэрэглэжэ, Г.Раднаева шүлэгүүдээ зураглана.

   Олицетворени хэрэглэжэ поэтесса байгаалиин үзэгдэлнүүдые амиды образнуудаар харуулна:

                                  Нарай шиниим хэлэн дээрэ

                                  Ногоон дэлхэй шамтайм хөөрэлдэнэ.

                                  Эмгэн эхынгээ үбэр дээрэ

                                  Энеэхэдэш, гэнтэ наран энеэлдэнэ.

                                                                     («Талын булаг», 88н.)

 Шүлэг бүхэндөө Г.Раднаева сэдьхэл зүрхэеэ, һанал бодолоо тодо һонороор оруулдаг заншалтай. Тиимэһээ олицетворени хэрэглэхэдэнь уянгата шүлэгүүдынь бүришье хурса, тодо аялгатай болоод дэлгэрнэ.

                                 Хабар дүүхэйн хэлэ шудалжа

                                 Һая задарһан набшаһатай хөөрэлдэнэб,

                                 Гургалдайшье болоод, аялга буляалдажа,

                                 Голой урасхал – долгинтой тэбэрилдэнэб.

                                                                     («Талын булаг», 74н.)

      Г.Раднаевагай шүлэгүүдэй мүрнүүд амидыржа, досоогоо нюугдаһан галтай, ошотой, таагдашагүй гэхээр оньһон хурса бодолтой, мэргэн һомотой, сэсэн бодолоороо баян удхатай үгэнүүд болоод абана.

   Түгэсхэл.

   Шэнжэлэлгынгээ түгэсхэлдэ бидэ иимэрхүү тобшололнуудые хэбэбди. «Г.Ж.Раднаева энэ дэлхэйдэ эхэнэр хүнэй жаргалые эдлэжэ түрөөд, энхэрэл дүүрэн сэдьхэлээр Эхэ ороноо, нютагаа, нараяа, дураяа магтан дуулана ха юм» (М.М.Хамгушкеева).

       Авторай шүлэгүүд ехэ гүнзэгы философско удхатай. Бэе бэетэеэ нягта холбоотой поэдэй һанал бодолоор, үндэр эрмэлзэлээр, наһанайнь ута зам гэрэлтэн, туяаржа, толотожо байна.

     Галина Раднаева зохёолоо бэшэхэдээ элдэб аргануудые, буряад хэлэнэйнгээ үгын баялигые, лексическэ тааралдал баримталан, нугархай буряад хэлэн дээрэ гүн сэдьхэлэйнгээ баяр, бодол, уран тодоор харуулна. Шүлэг зохёохы ажалда уран шүлэгшэн бүхы элдэб янзын удхатай үгэнүүдые хэрэглэжэ шадаһаниинь эли. Миин юрын үгэнүүдые хэрэглэнэ бэшэ, харин тодорхой ба юрэнхы, нэгэ ба олон, сэхэ ба шэлжэһэн удхатай үгэнүүдые, синоним, антоним, омонимуудые ехэ таарамжатайгаар хэрэглэһэн байна.

    Тиихэдээ үгэнүүд удхаараа зургаан янза боложо илгараа. Жэшээлхэдэ: «Сахали» гэжэ шүлэг соо харахада, «шубууд» гэһэн үгэ юрэнхы удхатай, «сахали» гэжэ үгэ тодорхой удхатай.

      Нэгэ удхатай үгэнүүд – дуран, эжы, газар г.м. ба олон удхатайниинь – хормой, эрьехэ гэһэн үгэнүүд болоно.  

      Синонимууд шүлэгүүд соо олоор дайралдана, жэшээнь: гэгээн, сэгээн, хүсэтэй, зоримгой гэхэ мэтэ.

      Антоним ба омонимуудай жэшээ харахада: жаргал – зоболон, нүгэл – буян – антоним болоно. Харин «тала» гэһэн үгэ тала газар тэмдэглэнэ, мүн тала гэһэн үгэ баһа ондоо ойлгосотой байдаг, тала – нүхэр, эдэ хадаа омонимууд гээшэ. Хамта дээрээ 50 удхатай үгэнүүдые шэлэн шэнжэлээбди.

     Yгэнүүд хэрэглэлгээрээ илгаралда табан янза боложо хубаараа: архаизмууд, хуушарһан үгэнүүд, абтаһан үгэнүүд, нютаг үгэнүүд ба фразеологизмууд.

     Архаизмууд, хуушарһан үгэнүүд: хубисхал, фото – зураг; абтаһан үгэнүүд: асфальт, сай, бурхан г.м.; нютаг үгэнүүд: хүүхэн, сайхан, эмгэй гэһэн үгэнүүд.

     Уран аргануудые шэнжэлээбди: эпитет, метафора, зэргэсүүлгэ ба олицетворени.

     Буряад зон хадаа буряадай поэзи тухай, эшэ үндэһэн тухай, шүлэгые уран гоё болгохо арганууд тухай, юрэнхыдөө буряад үндэһэн шүлэг найруулгын дүрим тухай шэнжэлэн уншаха ёһотой гэжэ һананаб.

Хэрэглэгдэһэн литература

1. Бабушкин С.М.  Буряад ород толи. / Улан – Удэ, 1993, 304н.

2. Базаржапова Г.Х. «Түрэһэн үдэрым һайндэр болгожо, дууша ажабайдал

   тэмдэглээ һэн гү?» / Буряад үнэн, 1998, декабриин 10.

3. Базаржапова Г.Х. Поэдүүд – Замбиһаа бууһан заяашад./ Буряад үнэн,

   2004, февралиин 5.

4. Базаржапова Г.Х. Гарай табан хургандал. / Буряад үнэн, 2004, мартын 4.

5. Дамбаев Д. Буряад уран шүлэгэй ута баялигууд. Дүхэриг. / 29.01. 2004.

6. Е.Ю. Дамдинова, Х.Г.ЦыденоваДэлхэйе өөрөө хубилган ерээб...

7. Дементьев В. Оставаться собой! Открытое письмо бурятской поэтессы

    Г.Раднаевой. / Литературная учёба. 1982, №3. стр.14 - 16.

8. Дампилова Л.С., Цыренова М.Ц.  Современная бурятская поэзия.  

    Улан – Удэ, 1998, стр.43.

9. Ц. – Д. Дондогой. Хүлэгэйнгөө амые хятад гүүлэнгүй… / Буряад үнэн,

    2004, январиин 15.

10. Дугаров Н.Б. Адлирхуу удхатай үгэнүүдэй хуряангы толи. / Улан –

11. Токтохоев Д. Уянгата поэмэнүүдые уншаад байхадаа… / Буряад үнэн,

      1997, ноябриин 6.

12. Санжина Д.Д. Метафора в бурятском поэтическом тексте.    

      Филологический сборник. / Улан – Удэ, 1998, стр.307.

Г.Ж.Раднаевагай номууд

1. Набшаһадай һаршаганаан. / Улан – Удэ, 1979, 124н.

2. Талын булаг. / Улан – Удэ, 1994, 107н.

3. Yлхөө шүрэнүүд. / Улан – Удэ, 1993, 119н.

4. Уянга. / Улан – Удэ, 1972, 64н.

5. Хэтэ сахюур. / Улан – Удэ, 1992, 104н.

6. Ээрсэг. / Улан – Удэ, 1983, 80н.

7. Олоной дундаһаа илгаран ерэһэн одоёо золгоод…

/ Буряад үнэн, 2004, мартын 4.