"Ц1ыф лъэуж"

   Ц1ыф лъэужхэр … Ахэр зэфэдэхэп,зэфэшъхьафых. Шъхьадж иамал елъытыгъэу ахэр къегъанэх.Зым мэз къегъэк1ы, ят1онэрэм машинэхэр къеш1ыш1ышъ лъэужхэр къегъанэ, адырэм гъэсэныгъэм,ш1эныгъэм игъогу пхырещы.

   Непэ зигугъу къэсш1мэ сш1оигъор -апэрэ ш1эныгъэлэжь-лингвистэу,к1элэегъэджэ 1эпэ1асэу,зэдзэк1ак1оу 1эшъхьэмэфэ Даут.

  1эшъхьэмэфэ Даут Алый ыкъор 1897 илъсым къуаджэу Хьакурынэхьаблэ къыщыхъугъ,щап1угъ,щеджагъ...

   Даут ищы1эныгъэ ш1эныгъэм афигъэхьыгъ.Адыгэ бзэш1эныгъэм лъэубэкъушхохэр ригъэш1ыгъ. Тхыбзэр щы1энымк1э ащ 1офышхо ыш1агъ. Апэрэ тхылъхэм, гущы1алъэхэм язэхэгъуцон,якъыдэгъэк1ын зишъыпкъэу дэлэжьагъэмэ ащыщыгъ. Ащ и1офш1агъэмэ адыгэ бзэш1эныгъэр къагъэбаигъ,гъогу ин ар техьанымк1э иш1огъэшхо къэк1уагъ. Егъэджэн 1офыр анахь пшъэрылъышхоу а лъхъаным къэуцугъэмэ зык1э ащыщыгъ. Апэрэмк1э,алфавитыр зыпкъ игъэуцогъэн фэягъэ.  Ят1онэрэмк1э, к1элэеджак1охэм апае учебникхэр тхыгъэнхэ фэягъэ.

   Профессорэу Н.Ф.Яковлевымрэ доцентэу 1эшъхьэмафэмрэ адыгэ орфографием ипринципхэр зэрагъаш1эх,зэхафых ык1и научнэ лъапсэ и1эу агъэуцу.1937-рэ илъэсым урыс хьарыфхэм атехыгъэу адыгэ алфавит к1эу зэхагъэуцо.Алфавитым, тхак1ом ипринципхэм язэхэгъэуцон дак1оу учебникхэм ятхын 1эшъхьэмафэм 1офышхо адиш1агъ.

   Егъэджэн-п1уныгъэм ылъэныкъок1э 1эшъхьэмэфэ Даут зэхигъэуцогъэ учебникхэм лъэшэу яш1огъэшхо къэк1уагъ. А учебникхэр гъэсэныгъэм иапэрэ лъэубэкъухэу тинародк1э хъугъэх.

   1941-рэ илъэсым профессорэу Яковлевымрэ доцентэу 1эшъхьэмафэмрэ литературабзэм играмматикэ къыдагъэк1ыгъ. 1943 илъэсым щегъэжьагъэу ,нэмыц техак1охэм Мыекъуапэ къызэрэ1ак1эк1ыжьыгъэм тетэу 1эшъхьэмафэр институтым къегъэзэжьы. Адыгабзэ зыщзэрагъаш1эрэ кабинетым илъын фаехэр еугъоих,библиотекэ ц1ык1у еш1ы,программэхэм ык1и методичкэмэ якъыдэгъэк1ын 1оф адеш1э. Даут Адыгэ Къэралыгъо Университетым иуцун к1эщак1оу и1агъэмэ ащыщыгъ. Бзэш1эныгъэмэ якафедрэ апэрэ пащэу 1оф щиш1агъ.

   Учёнэ-лингвистым,адыгэ народыр, урыс культурэм нэ1уасэ зэрафиш1ыным ехьыл1эгъэ 1офыгъошхохэри зэш1уихыгъэх.Урыс тхак1охэу:А.С. Пушкиным, М.Ю.Лермонтовым, Л.Н.Толстоим, А.П.Чеховым, М.М. Горькэм япроизведениехэу ащ зэридзэк1ыгъэхэр анахь дэгъоу ти1эмэ ащыщыгъэх.

   1эшъхьэмафэм инаучнэ зэхэш1ык1 иныгъэ. Ар зэлъаш1эрэ педагог ык1и лингвист къодыягъэп. Адыгэхэм яэтнографие ш1огъэш1эгъонэу зэригъаш1эщтыгъэ,ащ ехьыл1агъэу къыугъоигъэр бэ.

   1эшъхьэмэфэ Даут зыфэдагъэр къыбгуры1оным пае, бзэм ехьыл1эгъэ 1офыгъуабэу ащ зэш1уихыгъэмэ уащыгъозэн фае. Адыгэ хэкум щызек1орэ общественнэ1офхэм ишъыпкъэу апылъыгъ,ахэлажьэщтыгъэ.Ц1ыфэу 1оф зыдиш1эхэрэм, наукэу зыпылъым афэшъыпкъэу ,зэфэгъэ ин хэлъэу Даутэ зек1ощтыгъэ. Адыгэ лъэпкъым къырык1ощтым ыгъапэу,культурэ ахэль хъуным пае бэнагъэ. Икъарыу шъхьамысэу, к1уач1эу и1эр зэк1э хилъхьэзэ гъэсэныгъэм фэбэнагъ ык1и къыдэхъугъэр бэ дэд.

   Илъэсыбэ хъугъэ 1эшъхьэмэфэ Даут къызтхэмтыжьыр. Ц1ыфыр дунаим ехыжьмэ ащыгъупшэу бэрэ къыхэк1ы,ау ащ фэдэп мыр. Даут джыри бэрэ зигугъу аш1ыжьыщтмэ ащыщ. Сыда п1омэ, лъэужэу къыгъэнагъэр ащымгъупшэжьрэм фэд.

   1946 илъэсым 1эшъхьэмафэм идунай ехъожьы. Ыгу етыгъэу ,фэшъыпкъэу и1оф зэрэпылъыгъэм пае,1оф зыщиш1эщтыгъэ институтым ищагу щагъэт1ылъыжьы. Ащ бэмэ уарегъэгупшысэ.

   1эшъхьэмэфэ Даут-адыгэ пстэуми як1элэегъадж.Ныдэлъфыбзэм тхыбзэр 1эк1илъхьагъ.

   Ныдэлъфыбз... Ар лъэпкъ пэпчъ ыпс,итыгъ. Тэ тиныдэлъфыбзэр-адыгабзэр ары. Ныдэлъфыбзэм дунайр къытфызэ1уехы. Типсыхъо къаргъомэ ядэхагъи, тикъушъхьэ сыджхэм ялъэгагъи ,нэм фэмыплърэ тишъоф занк1эхэм ягухахъуи,тихышхо шхъунт1э илъэшыгъи тиадыгабзэ зэхытегъаш1э.

Къины , Онтэгъу.

Хьэзаб рып1ощтмэ ар 1эрыфэгъу.

Убгэщтмэ - джадэ .

Имэкъэ гъаш1уи гъыбзэм фагъадэ .

Иш1эти -щылыч,

Псынк1агъоу хэлъыр -шы емылыч.

Иорэд мэ1упчъапчъэ,чъэр …

(Къуекъо Н.)    

  Ныдэлъф гущы1эр к1оч1эшху. Ар зэрэдгъэфедэрэмк1э шъхьак1афэ зыфэтш1ырэр 1эшъхьэмафэр ары.

   Зы гупшысэ горэ сугу къехэ.Мыщ фэдиз 1офыгъор зэш1озыхыгъэ ц1ыфышхом иш1уш1агъэхэр т1эк1у ащыгъупшэ фэдэу сеплъы. Адыгэ лъэпкъым иапэрэ учёнэ-лингвисэу, тхылъ пчъагър къыдэзгъэк1ыгъэу,адыгэ пстэуми як1элэегъаджэм ыц1э тэк1у а1эк1эзы. Адыгэ Къэралыгъо Университетэу зыщэлэжьагъэу,зищы1эныгъэ езыпхыгъэм ыц1э ыхьмэ, ифэшъуашу сеплъы.

  1эшъхьэмэфэ Даут районым иц1ыф гъэш1угъ.Зэрыгушхохэрэм фэд.Уасэ зыфэпш1ын фэе ц1ыфыэу ти1эхэр тирайонк1э бэ хъухэрэп. Ахэмэ зэк1эмэ ац1эджы къес1ощтэп,ахэрзэк1эми  зэлъаш1эх. 1Эшъхъэмафэр апэрэ сатырым тет. Ащ ыц1э мык1одыжьын жъуагъоу Шэуджэн районым ихъишъэ къыхэжъыук1эу хэт.

   Уилъэпкъ ихъишъэ пш1эн фае. Тирайон мыинми ыц1э чыжьэу 1угъэ. Ащ ыц1э апэ рязгъэ1уагъэмэ апэ ит 1эшъхьэмэфэ Даути. «Щы1эк1эжъым щымыгъуазэм,щы1эк1ак1эм щыгъозэгъуае фэхъущт» (Теуцожь Цыгъу).

   Мэфэк1эу къэблагъэрэмк1э тирайон сыгу къызде1эу сыфэгуш1о. Иц1ыф ыгъэлъап1эу,гъэбэжъур илъэу,иц1ыф жъугъэ ипсаук1э дахэу,мамырэу,неущрэ мафэм к1эгуш1оу щы1энэу сыфэлъа1о.

Джыракъые гурыт еджап1эу №3

Зытхыгъэр:

я 10-рэ классым ис еджак1оу

                                                                             Къатмэс Аид.

                                                                             К1элэегъаджэр:

                                                                             Къэгъэзэжь Сарет.