Сочинение "Тыва дылым - чоргааралым"

Чогаадыг

Тыва дылым - чоргааралым

 Чаагай чолум, алдар адым сенде тудуш, 
Чалгын-чакпам болуп чор сен, Тыва дылым! 

Александр Даржай

           Мен тыва мен. Канчаар-даа боданырымга, черле тыва кылдыр төрүттүнер турган боор мен.  Чүге дизе тыва дыл кырында чогаалдар номчуурунга дыка ынак мен. Оон ыяап-ла тыва дыл кырында шүлүктер мөөрейинге, тыва дыл кырында диктант бижиир мөөрейлерге киришкеш, чедиишкиннерлиг болур-дур мен.

Мээң клазымда тергиин өөренир эштерим бар. Олар орус дыл кырынга шүлүк номчуурга, бир тускай, аянныг дыңналыр. А мен бодаарымга, тыва дылым менде шуут-ла сиңген ышкаш, тыва дыл кырынга шүлүктер номчуурумга, меңээ дыка эргим-дир.

Өскээр бодаваңар, чүгле тыва дыл кичээлинде тергиин өөренип турар эвес, а өске кичээлдерде база эки өөренип тур мен. Орус дыл-даа кичээлинде, англи-даа дыл кичээлинде «5» деп демдектерлиг мен. Антон Үержааның «Ие дылым» деп шүлүүнде ышкаш, «Кандыг-даа дыл меңээ дөмей, кайызын-даа хүндүлээр мен…»  

«Ийи харлыг чажымдан-на ием меңээ айтып берген» деп ол-ла шүлүкте бижээн. Мээң авам, кырган-авам – башкылар. Ынчангаш мени бүдүү тыва дыл кырынга арыг чугааланып өөредип турарлар. Чугаамга бо-ла бок-сак сөстер ажыглай бээр мен. Чүге дизе өг-бүлемде 4 оол аразында чаңгыс кыс мен. Ынчалза-даа чоорту ол багай чаңым чидип, чугаам эвилең-ээлдек, чараш тыва сөстер-биле байып кел чыдар.

Сээң даарта кым-даа бооруң  
Сезиглел чок, эжииң ажык.  
Чогаалчының чаңгыс дилээ:  
Чонуң дылын эки өөрен. 

Шак мындыг мерген угаанныг чагыгны биске сураглыг чогаалчы Степан Сарыг-оол арттырган.

Салгал дамчаан башкы мергежилин шилип алырым ол ыйнаан, чүге дизе чапсар үезинде азы кичээлдер соонда артып калгаш, эш-өөрүмге тыва дыл кырында шүлүктерни доктаадып алырынга дузалажып турар мен. Чамдыкта эштерим аразында хейде-ле тыва класска өөрени бердим, тыва дыл берге-дир дей бээр улус база бар. Ындыг тенек бодалдыг канчап чоруур чүвел деп кончуттуна бээр мен. Ынчап чоруур болза, каш чыл эртсе, тыва дыл чиде берип болур айыыл бар-дыр деп, класс хуралынга база түңнел үндүрүп турган бис.

Чапсар үезинде суг тыва дыл өөренмес класстарның өөреникчилери коридорларга орусташкаш туруп бээрлер. Кижи кулаа шылаар. Орус дыл кырынга чугаалашкаш, ол таптыг оруставас, тывалааш, ол каңдай сөстер ажыглаар.

Дылы, Чери, ие чокта 
Тыва чонум турар деп бе? 
Каргыраавыс, хөөмейивис 
Каптагайга диңмирээр бе? 

Екатерина Сааяның бо сөстеринге катчып тур мен. Тыва дыл чидерге, тыва чон чиде бээр-ле ыйнаан. Канчап кижи бодунуң төрээн дылынга чоргаарланмас боор.  Бистиң дылывысты өске чоннарның улузу безин өөрениксеп турар апарган ийик чоп. Талантылыг артистеривис бүдүн делегейде тыва чуртувусту, тыва чонувусту, тыва дылывысты алдаржыдып чоруп турарлар. Чараш хөөмей, сыгытты бараалгадып турарлар. Ол онзагай аялганы дыңнааш, Интернет таварыштыр безин өөрениксээн улустуң көвейин. Бодувустуң эртиневис камнавас болзувусса, келир үеде бистиң салгалывыстың салымы кээргенчиг болур.

Ынчангаш эш-өөрүмге кыйгырыым бар. Тыва дылывысты камнаал! Ону өөрениил! Сайзырадып, байыдаал!